Թունավոր բույսեր

Թունավոր բույսեր, իրենց կենսագործունեության ընթացքում մարդու և կենդանիների համար թունավոր քիմիական նյութեր արտադրող և տարբեր օրգաններում կուտակող բույսեր։ Հայտնի են ավելի քան 10 հազար թունավոր բույսեր, որոնք պատկանում են մորմազգիների, իշակաթնուկազգիների, շուշանազգիների, հրանունկազգիների, նեխուրազգիների, խլածաղկազգիների, աստղածաղկազգիների, բակլազգիների և այլ ընտանիքների։ Թունավոր բույսեր կան նաև պտերների, մերկասերմերի մեջ։

Մարդուն շրջապատում են սննդի մեջ օգտագործվող տեխնիկական, թունավոր և դեղատու բույսեր, որոնց միջև չկա խիստ սահմանազատում։ Շատ ուտելի և տեխնիակակն բույսեր (որոնց թվում կան նաև թունավոր բույսեր) նաև դեղաբույսեր են։ Թունավոր բույսեր ազդում են կենդանի օրգանիզմների կենտրոնական նյարդային, սիրտանոթային և մարսողական, շնչառական համակարգերի և այլ օրգանների վրա։

Բույսերի թունավոր հատկությունները պայմանավորված են նրանցում պարունակվող ֆիզիոլոգիական ակտիվ նյութերով (ալկալոիդներ, գլիկոզիդներ, սապոնիններ, եթերայուղեր, խեժեր, աղաղանյութեր, օրգանական թթուներ և այլն), որոնք կուտակվում են ինչպես բույսի բոլոր մասերում (բանգի, շիկատակ, արջընկույզ, ընձախոտ և այլն), այնպես էլ առանձին օրգաններում (ծիրանի, նշի, սալորի, բալի և այլ վարդազգիների դառը կորիզներում)։ Վերջինս պայմանավորված է նաև բույսի զարգացման փուլով (օրինակ՝ գարնանը ղանձլամերի վերգետնյա մասն է խիստ թունավոր, իսկ աշնանը՝ պալարասոխուկները), տարածման արեալից (օրինակ՝ հյուսիսում աճող ընձախոտը գրեթե թունավոր չէ, իսկ հարավում աճողը խիստ վտանգավոր է)։

Շատ վտանգավոր են գեղազարդիչ որոշ բույսեր՝

• մագնոլիա,
• շուշան,
• դափնեվարդ,
• մատնոցուկ,
• ոջլախոտ և այլն։

և այն թունավոր բույսեր, որոնց պտուղները՝

• շիկատակ,
• դժնիկ,
• տերևատ,
• ցախակեռաս և այլն։

Սերմերը (բանգի, սոֆորա, արջընդեղ) և արմատները (գինազոխ, մոլեխինդ) նման են սննդի մեջ օգտագործվող բույսերի կամ դեղաբույսերի պտուղներին ու արմատներին։

Տեղային վնասվածք (մաշկի, լորձաթաղանթների) կարող է առաջա��ալ նաև թունավոր բույսերի (ողկուզակ, կոծուկ, տերևատ, աղտոր և այլն) հետ շփվելուց, որը կարող է հանգեցնել նաև ընդհանուր թունավորման։ Շատ բուսական թույներ փոքր քանակությամբ օգտագործվում են որպես դեղամիջոց (օրինակ՝ մատնոցուկից և հովտաշուշանից ստանում են սրտային գլիկոզիդներ, բանգիից՝ ատրոպին և այլն), որոշ թունավոր բույսերից ստանում են միջատասպան նյութեր։

Հայտնի են ավելի քան 10 հազար թունավոր բույսեր։ Կան նաև

• թունավոր սնկեր,
• պտերներ,
• մերկասերմեր։

Թունավոր բույսերն ազդում են կենդանի օրգանիզմների կենտրոնական նյարդային, սիրտանոթային, մարսողական, շնչառական համակարգերի և այլ օրգանների վրա։ Թունավոր կարող է լինել բույսն ամբողջությամբ, օրինակ՝ բանգին, շիկատակը, արջընկույզը, ընձախոտը, կամ նրա առանձին մասերը, օրինակ՝ ծիրանի, նշի, սալորի, բալի և այլ վարդազգիների դառը կորիզները։ Ճավա և Կալիմանտան կղզիներում (Ինդոնեզիա) հանդիպում է մի գեղեցիկ ծառ՝ ուպասենին (անչար), որի կաթնանման հյութը թունավոր է։ Հյուսիսային Ամերիկայում աճող աղտոր թփի տերևների ու ցողունների մակերևույթը պատված է թունավոր մազմզուկներով։ Որոշ թունավոր բույսերի չի կարելի նույնիսկ ձեռք տալ, որովհետև նրանց հյութի մեջ պարունակվող թունավոր նյութերը կարող են մաշկի միջով թափանցել արյան մեջ և թունավորում առաջացնել։ Տեղային վնասվածք (մաշկի, լորձաթաղանթների) կարող է առաջանալ նաև թունավոր բույսերի (ողկուզակ, կոծուկ, տերևատ) հետ շփվելիս։

Բույսերի թունավորությունը պայմանավորված է նաև բույսի զարգացման փուլով (օրինակ՝ գարնանը ղանձլամերի վերգետնյա մասն է խիստ թունավոր, աշնանը՝ պալարասոխուկները), տարածման արեալով (օրինակ՝ հյուսիսում աճող ընձախոտը գրեթե թունավոր չէ, իսկ հարավում աճողը խիստ վտանգավոր է)։ Մարդուն շրջապատում են սննդի մեջ օգտագործվող, տեխնիկական, թունավոր և դեղատու բույսեր, որոնց միջև չկա խիստ սահմանազատում։ Շատ բուսական թույներ փոքր քանակությամբ օգտագործվում են որպես դեղամիջոցներ (օրինակ՝ մատնոցուկից և հովտաշուշանից ստանում են սրտային գլիկոզիդներ, բանգիից՝ ատրոպին և այլն, որոշ թունավոր բույսերից՝ միջատասպան նյութեր)։ Շատ վտանգավոր են գեղազարդիչ որոշ բույսեր (մագնոլիա, շուշան, դափնեվարդ, մատնոցուկ, ոջլախոտ) և հատկապես այն թունավոր բույսերը, որոնց պտուղները (շիկատակ, դժնիկ, ցախակեռաս և այլն) ու արմատները (գինազոխ, մոլեխինդ) նման են սննդի մեջ օգտագործվող բույսերի և դեղաբույսերի պտուղներին ու արմատներին։

Հայաստանում աճող վայրի թունավոր բույսերից են բանգին, արջընկույզը, գորտնուկը, իշակաթնուկը, գնարբուկը, ղանձլամերը և այլն։

• Кречетович Л. М. Ядовитые растения, их польза и вред. — М.—Л.: Сельхозгиз, 1931. — 317 с.
• Орлов Б. Н., Гелашвили Д. Б., Ибрагимов А. К. Ядовитые животные и растения СССР: Справ. пособие для студентов вузов по спец. «Биология». — М.: Высш. шк., 1990. — 272 с. — 230 000 экз. — ISBN 5-06-001027-9 — УДК 615.919։615.918
• Зориков П. С. Ядовитые растения леса : учеб. пособие / Отв. ред. В. Д. Чернышёв. — Владивосток: Дальнаука, 2005. — 120 с. — ISBN 5-8044-0524-1
• Коновалова Т. Ю., Шевырева В. А. Ядовитые растения: Атлас-определитель. — М.: ЗАО «Фитон+», 2011. — 112 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-93457-372-1 — УДК 635.9

• Herbarium of toxic plants
• US Army: Guide to poisonous and toxic plants Արխիվացված 2007-03-09 Wayback Machine
• Cornell University Poisonous Plants Information Database

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 241)։