Կենսաերկրացենոզ
| Ենթակատեգորիա | ecological community  | |
|---|---|---|
| Մասն է | • Երկիր • կենսոլորտ • կենսաերկրահամակեցություն | |
| Հետազոտվում է | biocenology | |
| Հայտնաբերող կամ հնարող | Կարլ Ավգուստ Մյոբիուս | |
| Հակառակը | technocenosis | |
Կենսաերկրացենոզ կամ բիոցենոզ ( հուն․՝ βίος - կյանք γη - երկիր + κοινός - ընդհանուր ) կամ Կենսահամակեցություն, համակարգ է, որը ներառում է կենդանի օրգանիզմների ամբողջությունը և նրանց հետ սերտորեն կապված աբիոտիկ գործոնների ընդհանրությունը որոշակի տարածքի սահմաններում, որոնք իրար մեջ կապված են նյութի և էներգիայի հոսքի շրջապտույտով։ Իրենից ներկայացնում է կայուն ինքնակարգավորվող էկոլոգիական համակարգ, որում օրգանական բաղադրիչները (կենդանիներ, բույսեր) անբաժանելիորեն կապված են ոչ օրգանականների հետ (ջուր, հող)։ Օրինակ լիճը, լեռնային դաշտը։ Կենսաերկրացենոզի մասին աշխատությունը մշակվել է Վլադիմիր Սուկաչովի կողմից 1940 թվականին։ Արտասահմանյան գրականության մեջ այն քիչ կիրառական է։ Ավելի վաղ այն լայն կիրառվել է գերմանական գիտական գրականության մեջ։ Բնութագրվում են ինչպես միմյանց, այնպես էլ միջավայրի աբիոտիկ (ոչ կենսական) գործոնների նկատմամբ ունեցած որոշակի վերաբերմունքով[1]։ Առանձնացվում են օրգանիզմների 3 խումբ՝
- պրոդուցենտներ (արտադրողներ), ինքնասուն օրգանիզմներ, որոնք օրգ․ նյութերը սինթեզում են անօրգանականից (հիմնականում կանաչ բույսերն են),
- կոնսոմենտներ (սպառողներ), տարասուն օրգանիզմներ, որոնք սնվում են ի հաշիվ ինքնասուն օրգանիզմների (բուսակեր կենդանիներ, մակաբույծ բակտերիաներ, սնկեր, գիշատիչներ և այլն),
- ռեդուցենտներ (վերականգնողներ), կենդանիներ, որոնք սնվում են օրգանիզմների քայքայված մնացորդներով, և ոչ մակաբույծ տարասուն միկրոօրգանիզմներ, որոնք նպաստում են օրգանական նյութերի միներալացմանը, նրանց անցմանը պրոդուցենտների համար յուրացվող վիճակի։ Բիոցենիզմում օրգանիզմների փոխադարձ կապերը բազմազան են։ Բիոցենիզմ բիոգեոցենոզ օրգանիզմների համալիրն է՝ ձևավորված գոյության կռվի, բնական ընտրության և էվոլյուցիայի մյուս գործոնների հետևանքով[2]։
Կենսաերկրացենոզ և էկոհամակարգ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նշանակությամբ մոտ հասկացություն է հանդիսանում էկոհամակարգը - համակարգ, որը բաղկացած է տարբեր օրգանիզմների և նրանց բնակության միջավայրի միջև փոխհարաբերությունների համակցություններից։ Էկոհամակարգը - առավել լայն հասկացություն է, որը վերաբերում է ցանկացած նմանատիպ համակարգին։ Կենսաերկրացենոզը իր հերթին էկոհամակարգի մասն է, էկոհամակարգ, որը զբաղեցնում է ցամաքի որոշակի մասը և ընդգրկելով միջավայրի հիմնական բաղադրատարրերը - հողը, ենթահողը, բուսածածկույթը, մթնոլորտի երկրամերձ շերտը։ Կենսաերկրացենոզը չեն հանդիսանում ջրային էկոհամակարգերը, արհեստական էկոհամակարգերի մեծամասնությունը։ Այսպիսով, յուրաքանչյուր կենսաերկրացենոզը էկոհամակարգ է, բայց ամեն էկոհամակարգկենսաերկրացենոզ չէ։ Կենսաերկրացենոզը բնութագրման համար օգտագործում են 2 մոտ հասկացություններ՝ կենսատոպ և էկոտոպ (անկենդան բնության գործոնները՝ կլիմա, հող)։ Կենսատոպը - կենսաերկրացենոզի զբաղեցրած տարածքի սահմաններում աբիոտիկ գործոնների համախումբն է։ Էկոտոպը - այն բիոտոպն է, որի վրա ազդեցություն ունեն ուրիշ կենսաերկրացենոզի օրգանիզմները։ Բովանդակությամբ կենսաերկրացենոզ էկոլոգիական տերմինը նույնացված է ֆիզիկաաշխարհագրական ֆացիա տերմինին։
Կենսաերկրացենոզի հատկությունները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- բնական, պատմականորեն ձևավորված համակարգ է
- համակարգ, որը ընդունակ է ինքնակառավարման և իր կազմի պահպանմանը որոշակի մշտական մակարդակում
- բնութագրական է նյութերի շրջապտույտը
- բաց համակարգ է մուտքի և ելքի համար, որի հիմնական աղբյուրը Արեգակն է
Կենսաերկրացենոզի հիմնական ցուցանիշները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Տեսակային կազմ - կենսաերկրացենոզում բնակվող տեսակների քանակը
- Տեսակային բազմազանություն – կենսաերկրացենոզում միավոր մակերեսում կամ ծավալում բնակվող տեսակների քանակը։
Մեծ մասամբ տեսակային կազմը և տեսակային բազմազանությունը քանակապես չեն համապատասխանում և տեսակային բազմազանություննը ուղղակիորեն կախված է լինում հետազոտվող տարածքից։
- Կենսազանգված - կենսաերկրացենոզի օրգանիզմների քանակը՝ արտահայտված զանգվածի միավորներով։ Առավել հաճախ հանդիպում են.
- պրոդուցենտների բիոմասսա
- կոնսումենտների բիոմասսա
- ռեդուցենտների բիոմասսա
- արդյունավետություն
- կայունություն
- ինքնակարգավորման կարողություն
Տարածական բնութագրիչներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մի կենսաերկրացենոզից մյուսին անցումը տարածքում կամ ժամանակի ընթացքում ուղեկցվում է նրա բոլոր բաղադրիչների վիճակի և, հետևաբար, կենսաերկրացենոտիկ մետաբոլիզմի հատկությունների փոփոխությամբ։ Կենսաերկրացենոզի սահմանները կարող են երևալ նրա շատ բաղադրիչների վրա, բայց առավել հաճախ դրանք համընկնում են բուսական համընդհանության ֆիտոցենոզի սահմանների հետ։ Կենսաերկրացենոզի շերտի հաստությունը միատարր չէ ոչ իր բաղադրիչների կազմությամբ և իրավիճակով և ոչ էլ իրենց կենսաերկրացենոտիկ գործունեության պայմաններով և արդյունքներով։ Այն դիֆերեցվում է վերերկրային, ստորգետնյա և ստորջրյա մասերի, որոնք էլ իրենց հերթին բաժանվում են տարրական հորիզոնական կառուցվածքների՝ կենսա-երկրահորիզոնների, որոնք շատ յուրահատուկ են իրենց կազմությամբ, բաղադրությամբ և կենդանական կոմպոնենտների վիճակով։ Կենսաերկրացենոզը հորիզոնական ոչ միատարրության ուսումնասիրման համար ընդունվել է կենսաերկրացենոտիկ պարցել հասկացությունը։ Ինչպես և կենսաերկրացենոզն ամբողջությամբ, այս հասկացությունը ևս համակարգային է, քանի որ պարցելլի կազմի մեջ մտնում են էներգիայի և նյութի փոխարինման մասնակիցները բուսականությունը, կենդանիները, միկրոօրգանիզմները, հողը և մթնոլորտը։
Կենսաերկրացենոզի կայունության մեխանիզմները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կենսաերկրացենոզի հատկություններից մեկն է հանդիսանում ինքնակարգավորման ընդունակությունը, այսինքն իր կազմի պահպանումը որոշակի կայուն մակարդակի վրա։ Դա իրագործելի է շնորհիվ նյութի և էներգիայի կայուն շրջապտույտի, իսկ շրջապտույտի կայունությունը ապահովվում է մի քանի մեխանիզմներով.
- Կենսական տարածության բավարարությունը, այսինքն այն մակերեսը կամ ծավալը, որը ապահովում է 1 օրգանիզմնին բոլոր անհրաժեշտ ռեսուսներով
- Տեսակային կազմի հարստությունը։ Որքան այն հարուստ է, այնքան ամուր են սնման շղթաները և հետևաբար նաև նյութափոխանակության շրջապտույտը։
- Տեսակների փոխհարաբերությունների բազմազանություն, որոնք նույնպես ապահովում են տրոֆիկական հարաբերությունների ամրությունը։
- Տեսակների միջավայրաստեղծ հատկությունը, այսինքն տեսակների մասնակցությունը նյութերի սինթեզի կամ օքսիդացման մեջ։
- Անթրոպոգեն ազդեցության ուղղություն։
Այսպիսով, մեխանիզմները ապահովում են չփոփոխվող կենսաերկրացենոզների գոյությունը, որոնք կոչվում են ստաբիլ։ Այն ստաբիլ կենսաերկրացենոզը, որը գոյություն ունի երկար ժամանակ կոչվում է կլիմայական։ Բնության մեջ ստաբիլ կենսաերկրացենոզները քիչ են, առավել հաճախ հանդիպում են կայուն-փոփոխվող կենսաերկրացենոզները, որոնք շնորհիվ ինքնակարգավորման, գալիս են նախնական դիրքին։
Կենսաերկրացենոզի օրգանիզմների միջև գոյություն ունեցող փոխհարաբերությունների ձևերը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կենսաերկրացենոզներում օրգանիզմների միասնական կյանքը ընթանում է փոխհարաբերությունների 6 հիմնական ձևերով.
- փոխշահավետ
- օգտանեյտրալ /օգտակար / (կոմենսալիզմ)
- սննդի համար պայքար
- տարածության համար պայքար
- սեղանակցություն
- օգտավնասակար
- գիշատչություն
- մակաբուծություն
- կիսամակաբուծություն
- փոխվնասակար
- անտագոնիզմ
- մրցակցություն
- չեզոք վնասակար
- ամենսալիզմ
- նեյտրալ (նեյտրալիզմ)
Կենսահամակեցության կառուցվածքները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տարբերում են կենսահամակեցության տարածական, տեսակային և սննդային կառուցվածքներ։
Տարածական կառուցվածքն արտահայտվում է տարածության մեջ տարբեր տեսակների միմյանց նկատմամբ օրինաչափ դասավորությամբ (օրինակ՝ անտառի շարահարկայնությունը), տեսակայինը որոշվում է կենսահամակեցության մեջ մտնող պոպուլացիաների տեսակային կազմով, թվաքանակով (կամ կենսազանգվածով), իսկ սննդայինը՝ սննդառության շղթաներով։ Կենսահամակեցության կառուցվածքի տարբեր տեսակները փոխկապակցված են. անտառային կենսահամակեցությունները, ունենալով տարածական բարդ կառուցվածք, տարբերվում են նաև տեսակային բազմազանությամբ։
Կենսահամակեցության կառուցվածքի կայունությունը ժամանակի ընթացքում պահպանվում է նրա բաղադրամասերի փոխազդեցությամբ։ Կենսահամակեցության մեջ որոշ օրգանիզմներ մյուսների համար դառնում են սննդատու, ստեղծում բարենպաստ միկրոկլիմա, ապահովում նրանց բնական բազմացումը։ Կենսահամակեցության մեջ տեսակային բազմազանությունը նվազում է ներքին ազդակներից (օրինակ՝ ջրային կենսահամակեցության բազմազանությունը կտրուկ նվազում է արդյունաբերական թափոններով ջրի աղտոտման դեպքում)։
Կենսահամակեցության կառուցվածքի պահպանման գործում մեծ նշանակություն ունեն ներտեսակային և միջտեսակային մրցակցություններ։ Կենսահամակեցության զարգացման ընթացքում աճում են նրա կենսազանգվածը և տեսակային բազմազանությունը, բարդանում են սննդային և տարածական կառուցվածքները։ Տարբերում են առաջնային կենսահամակեցություն, որտեղ բացակայում է մարդու միջամտությունը (տափաստան, կուսական անտառ), և երկրորդային կենսահամակեցություն, որտեղ առկա է մարդու գործունեությունը։ Հատուկ նշանակություն ունեն մարդու կողմից ստեղծվող և կարգավորվող ագրոկենսահամակեցությունները։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ 
|
| ||||||
- ↑ Н. П. Наумов, 1963 — в Шилов И. А. Экология. — С. 374.
- ↑ K. A. Möbius, Die Auster und die Austernwirthschaft, 1877