Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմ

Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմ
Տեսակ	Հայ առաքելական եկեղեցու թեմ
Մասն է	Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին
Հիմնադրման թվական	1966
Երկիր	Ռուսաստան,  Ղազախստան,  Թուրքմենստան,  Ուզբեկստան,  Ղրղզստան և  Տաջիկստան
Գլխամաս	Մոսկվայի հայկական եկեղեցական համալիր, Մոսկվա, Ռուսաստան
Կայք	armenianchurch.ru​(ռուս.)
Diocese of Russia and New Nakhichevan Վիքիպահեստում

Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմ^[1], Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի կանոնական առաջնորդական երկու վիճակներից մեկը Ռուսաստանում՝ Հարավային Ռուսաստանի թեմի հետ միասին։ Թեմի իրավասությունը տարածվում է ոչ միայն ամբողջ երկրի՝ բացառությամբ Հյուսիսային Կովկասի, այլև Բելառուսի, Մոլդովայի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի, Տաջիկստանի, Թուրքմենստանի, Ուզբեկստանի առաքելական հայության հոգևոր կյանքը։

Թեմի առաջնորդանիստն է Մոսկվայի հայկական եկեղեցական համալիրը։ 2000 թվականից առաջնորդն է գերաշնորհ Տեր Եզրաս արքեպիսկոպոս Ներսիսյանը։

• Բեսարաբիայի թեմ (1812-1830)
• Բեսարաբիայի և Նոր Նախիջևանի թեմ (1830-1895)
• Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմ (1895-1918)
• Նոր Նախիջևանի թեմ (1918-1956)
• Նոր Նախիջևանի և Հյուսիսային Կովկասի թեմ (1956-1966)
• Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմ (1966-2023)
• Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմ (2023-)

Ժամանակակից Ռուսաստանի, Ուկրաինայի և Մոլդովայի տարածքում հայերը հաստատվել են ուշ միջնադարում, որը կապված էր Օսմանյան կայսրությունից և Սեֆյան Պարսկաստանից արտագաղթի, ինչպես նաև Լեհաստանի թագավորության (հետագայում՝ Ռեչ Պոսպոլիտայի) և Մոսկվայի մեծ իշխանության (հետագայում՝ Ռուսական թագավորություն) հզորացման հետ։ Ռուս-թուրքական 1768-1774 և 1787-1791 թվականների պատերազմների արդյունքում Օսմանյան կայսրությունից գրավվում են ընդարձակ տարածքներ, որոնցում բնակվող առաքելական հայությունը չէր կարող ունենալ միայն Ռումինիայում Սուչավայի թեմի, ինչպես նաև Կասպից ծովի հյուսիսում գործող Աստրախանի թեմի պահնորդությունն ու առաջնորդությունը։ 1812 թվականին, երբ ավարտվում է հերթական ռուս-թուրքական պատերազմը, ժամանակակից Մոլդովայի տարածքում հիմնվում է Բեսարաբիայի թեմը։ Այն միավորել է Բեսարաբիայի, Քիշնև քաղաքի սուրբ Աստվածածին եկեղեցու զանգակատունը Մոլդովայի, Ղրիմի և Ռուսաստանի կայսրության հարավային շրջանների և ամբողջ Նովոռուսիայի հայկական համայնքները։ Թեմի առաջին առաջնորդն էր Գրիգոր արք. Զաքարյանը։ 1830 թվականին կազմավորվում է Բեսարաբիայի և Նոր Նախիջևանի թեմը, որը միավորում է Ղրիմի, Բեսարաբիայի և Նովոռուսիայի համայնքները, իսկ Ռուսաստանի մյուս հատվածները (Սանկտ Պետերբուրգ, Մոսկվա, Հյուսիսային Կովկաս, Պովոլժիե, Սիբիր և Միջին Ասիա) շարունակում են մնալ Աստրախանի թեմի իրավասության ներքո։ 1895 թվականին թեմի կենտրոնը Բեսարաբիայից տեղափոխվել է Նոր Նախիջևան, որի հետ կապված և անվանափոխվել է «Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմ»։

Խորհրդային իշխանության գալով բոլոր եկեղեցիները փակվել են, հոգևորականների մեծ մասը ձերբակալվել։ Ռուսաստանում գործող երկու թեմերը լուծարվել են։ Բեսարաբիան Ռումինիային անցնելու արդյունքում եկեղեցիները միավորվել են Սուչավայի թեմին (ապա՝ Ռումինիայի հայոց թեմ)։ Հայկական մնացած համայնքները մտել են Նոր Նախիջևանի թեմի մեջ՝ Դոնի Ռոստով կենտրոնով՝ մինչև 1956 թվականը, որը հետագայում անվանվել է «Նոր Նախիջևանի և Հյուսիսային Կովկասի թեմ»։ Միայն 1950-ականներին հոգևորականները սկսել են այցելել Ռոստովի մարզի հայկական գյուղեր, իսկ 1955 թվականին Մոսկվայում վերաբացվել է եկեղեցի։ 1966 թվականին Նոր Նախիջևանի, Հյուսիսային Կովկասի, Աստրախանի թեմերի և Մոսկվայի հովվության միավորմամբ հիմնվել է Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմը՝ Մոսկվա կենտրոնով։ ԽՍՀՄ-ում եկեղեցու իրական հզորացումը տեղի է ունեցել 1970-ականների վերջից, երբ երկրում փոխվել է քաղաքական իրավիճակը, և 1976 թվականին թեմի առաջնորդի պաշտոնում նշանակվել է Տիրան արքեպիսկոպոս Կյուրեղյանը^[2]։

Խորհրդային տարիներին թեմը ներառել է Հարավային Կովկասից դուրս գտնվող ԽՍՀՄ ողջ տարածքը․ Վրաստանը և Ադրբեջանը եղել են առանձին թեմեր։ 1990-ականներին թեմից անջատվել են Ռուսաստանի հարավի և Ուկրաինայի թեմերը։ 2020 թվականին առանձնացել է Բալթյան երկրների հայոց թեմը^[3]։

Ռուսաստանում Հայ առաքելական եկեղեցին ներկայացնում է Նոր-Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմը, որի կենտրոնը Մոսկվան է։ Թեմն ընդգրկում է շուրջ 40 համայնք, որոնցից 27-ը գտնվում են Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում։ Թեմի առաջնորդն է պատրիարքական Էկզարխը, այդ պաշտոնը ներկայումս զբաղեցնում է Եզրաս եպիսկոպոս Ներսիսյանը։ Նրա օրոք գործում է Թեմական խորհուրդը, որում, բացի եկեղեցու առաջնորդներից, ընդգրկված են Ռուսաստանի նշանավոր հայեր։

Նոր-Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմը ներառում է երկու փոխանորդություն՝ Ռոստովի և Արևմտյան։

Հայ առաքելական եկեղեցու Ռոստովի փոխանորդությունը միավորում է Դոնի Ռոստովի, Աստրախանի, Վոլգոգրադի, Սարատովի համայնքները, որոնք մեծ մասում եկեղեցիներ չկան։ Այսպես, Դոնի Ռոստովի 7 հայկական եկեղեցիներից պահպանվել է միայն մեկ գերեզմանոցային եկեղեցին և Սուրբ Խաչ վանական եկեղեցու շենքը, որտեղ գտնվում է Ռուս-հայկական բարեկամության թանգարանը, որտեղ ներկայումս մատուցվում են տոնական ժամերգություններ։ Հայ առաքելական եկեղեցու համար մեծ արժեք են ներկայացնում Ռոստովի մարզի Մյասնիկովսկի շրջանի հայկական գյուղերի եկեղեցիները, որոնք կառուցվել են դեռևս 19-րդ դարի վաթսունականներին։ Դրանցից միայն մեկ տաճար է պահպանվել լավ վիճակում, մնացած բոլորը լուրջ վերանորոգման ու վերականգնողական աշխատանքների կարիք ունեն։

Հայ Առաքելական Եկեղեցու Արևմտյան փոխանորդությունը ներառում է Մոսկվայի և Սանկտ Պետերբուրգի եկեղեցական համայնքները։ Մինչ օրս Սանկտ Պետերբուրգի հայկական վանքերն արդեն վերադարձվել են եկեղեցուն։ Մոսկվայում երեք հայկական եկեղեցիներից երկուսը ավերվել են խորհրդային տարիներին, այս պահին Մոսկվայում գտնվում են հայկական գերեզմանատան Սուրբ Հարություն եկեղեցին և (2013 թվականից) Տրիֆոնովսկայա փողոցում գտնվող Տիրոջ Պայծառակերպության տաճարը։

Մինչև 1997 թվականը գոյություն է ունեցել նաև երրորդ փոխանորդությունը, որի կենտրոնն էր Արմավիր քաղաքը (առաջնորդանիստ սուրբ Աստվածածին)։ Այնուհետև ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա-ի կոնդակով առանձնացել է Հարավային Ռուսաստանի հայոց թեմը։

• Գրիգոր (Զաքարյան) (1809-1828)
• Ներսես (Աշտարակեցի) (1828-1843)
• Մաթևոս (1843-1857)
• Գաբրիել (Այվազյան) (1857-1865)
• Գևորգ (1865-1879)
• Մակար (Տեր-Պետրոսյան) (1879-1885)
• Գրիգոր (Սահանյանց) (1887-1896)
• Ներսես (Խուդովերդյան) (1897-1918)
• Գարեգին (Հովսեփյան) (1925-1930)
• Գարեգին (Տեր-Հակոբյան) (1956-1963)
• Պարգև (Գևորգյան) (1963 - 4.1976)
• Տիրան (Կյուրեղյան) (2.4.1976 - 5.10.2000)
• Եզրաս (Ներսիսյան) (05.10.2000 -)

Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմում ներառված են ինչպես նորակառույց, այնպես էլ նախքան թեմի հիմնադրումը գոյություն ունեցած եկեղեցիներ։ Դրանք են՝

Նոր կառուցվող եկեղեցիներն են՝

Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմում ներառված են, սակայն Ռուսաստանի տարածքից դուրս գործում են հետևյալ եկեղեցիները.

• Հարավային Ռուսաստանի թեմ
• Հայ առաքելական եկեղեցու թեմեր
• Ռուսաստանի հայկական վանքերի և եկեղեցիների ցանկ

• Պաշտոնական կայք

դ ք խ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու նվիրապետական աթոռներ, հայրապետական պատվիրակություններ, թեմեր և հովվություններ Նվիրապետական աթոռներ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին (Էջմիածին) Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսություն (Կիլիկիա) Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքություն Աղթամարի կաթողիկոսություն † Գանձասարի կաթողիկոսություն † Ավանի կաթողիկոսություն (հակաթոռ) † Հայրապետական պատվիրակություններ Արևմտյան Եվրոպա Բալկանյան երկրներ Կենտրոնական Եվրոպա Հնդկաստան և Ծայրագույն Արևելք Հարավային Ամերիկա † Հայաստան և Արցախ (Էջմիածին) Արագածոտն Արարատյան Հայրապետական (Երևան †) Արթիկ Արմավիր Արցախ (Ամարաս † Գանձասար † Շուշի †) Գեղարքունիք Լոռի Կոտայք Մասյացոտն Շիրակ (Ալեքսանդրապոլ †) Սյունիք (Հաբանդ † Տաթև †) Վայոց ձոր Տավուշ (Մեծկվենք †) նախկին ԽՍՀՄ (Էջմիածին) Ադրբեջան † (Բաքու † Գանձակ † Շամախի † Նուխի †) Բալթյան երկրներ Հարավային Ռուսաստան (Աստրախան † Ղզլար †) Ռուսաստան և Նոր Նախիջևան (Բեսարաբիա † Մոսկվա † Նոր Նախիջևան † Պետերբուրգ †) Վրաստան (Ախալցխա † Գորի † Թիֆլիս †) Ուկրաինա Եվրոպա (Էջմիածին) Ավստրիա Բելգիա Բուլղարիա Գերմանիա Իսպանիա և Պորտուգալիա Իտալիա Լեհաստան Հոլանդիա Հունաստան Հունգարիա և Չեխիա Մեծ Բրիտանիա և Իռլանդիա Շվեդիա Շվեյցարիա Ռումինիա Ֆրանսիա Եվրոպա (Կիլիկիա) Կիպրոս Հունաստան Ասիա և Աֆրիկա (Էջմիածին) Դամասկոս Եգիպտոս Եթովպիա Իրաք Կալկաթա Ասիա և Աֆրիկա (Կիլիկիա) Ատրպատական Թեհրան Լիբանան Հալեպ Ջեզիրե Սպահան Քուվեյթ և Արաբական ծոց Ամերիկա և Ավստրալիա (Էջմիածին) ԱՄՆ-ի հայոց արևելյան ԱՄՆ-ի հայոց արևմտյան Ավստրալիա և Նոր Զելանդիա Արգենտինա Բրազիլիա Կանադա Ուրուգվայ Ամերիկա և Ավստրալիա (Կիլիկիա) Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան Հյուսիսային Ամերիկայի արևմտյան Կանադա Վենեսուելա Պատմական Հայաստան (չգործող թեմեր) Ադանա † (Կիլիկիա) Ախալցխա † (Էջմիածին) Աղթամար † (Աղթամար) Այնթապ † (Կիլիկիա) Գարդման † (Գանձասար) Զեյթուն † (Կիլիկիա) Խիզան † (Աղթամար) Կարս † (Էջմիածին) Կեցան † (Աղթամար) Կյուրին † (Կիլիկիա) Կորդվաց † (Աղթամար) Կորճայք † (Աղթամար) Հաճն † (Կիլիկիա) Հայոց ձոր † (Աղթամար) Մալաթիա † (Կիլիկիա) Մարաշ † (Կիլիկիա) Մոկք † (Աղթամար) Նախիջևան † (Էջմիածին) Շատախ † (Աղթամար) Պայաս † (Կիլիկիա) Պարտավ † (Գանձասար) Ռշտունիք † (Աղթամար) Սիս † (Կիլիկիա) Սպարկերտ † (Աղթամար) Տերենտե † (Կիլիկիա) Տևրիկ † (Կիլիկիա) Ուտիք † (Գանձասար) Ֆռնուզ † (Կիլիկիա) այլ չգործող Ադրիանապոլիս † (Կոստանդնուպոլիս) Անտիոք † (Կիլիկիա) Արմաշ † (Կոստանդնուպոլիս) Բանդըրմա † (Կոստանդնուպոլիս) Բաթավիա † (Էջմիածին) Բեյրութ † (Երուսաղեմ) Բիլեջիք † (Կոստանդնուպոլիս) Բուրսա † (Կոստանդնուպոլիս) Դամասկոս † (Երուսաղեմ) Երուսաղեմ † (Երուսաղեմ) Կոստանդնուպոլիս † (Կոստանդնուպոլիս) Կիպրոս † (Երուսաղեմ) Համադան † (Էջմիածին) Յաֆֆա † (Երուսաղեմ) Յոզգաթ † (Կիլիկիա) Նիկոմեդիա † (Կոստանդնուպոլիս) Ռոդոսթո † (Կոստանդնուպոլիս) Սալոնիկ † (Կոստանդնուպոլիս) Ծանոթություն. շեղատառով նշված կաթողիկոսությունները, թեմերը և հոգևոր հովվությունները, որոնց դիմաց դրված է նաև «†» նշանը, չգործող կրոնական կազմակերպություններ են։