Կալիմբա

Կալիմբա
Մբիրա ձավաձիմու
Տեսակ	երաժշտական գործիքի տեսակ
Որակավորում	lamellophone?
Հորնբոսթել-Զաքսի հանմակարգ	122.1

Կալիմբա կամ մբիրա (/əmˈbɪərə/), Զիմբաբվեի շոնա ժողովրդի ավանդական կսմիթահարվածային երաժշտական գործիքների ընտանիք։ Դրանք կազմված են փայտե տախտակից (հաճախ ավելացված է ռեզոնատոր), որին ամրացված են մետաղական թիթեղյա ստեղներ:

Գործիքների վրա նվագում են դրանք ձեռքերում բռնած և բութ մատներով (առնվազն), աջ ցուցամատով (առավելապես մբիրայի դեպքում), իսկ երբեմն՝ ձախ ցուցամատով թիթեղներին դիպչելու միջոցով: Երաժշտագետներն այն դասակարգում են որպես լամելաֆոն (լատ.` lamella - «փոքր մետաղական թիթեղ» + հուն.` phonē - «ձայն, հնչյուն»)՝ երաժշտական գործիքների կսմիթային իդիոֆոնների (հուն․՝ ἴδιος - սեփական + հուն․՝ φωνή —phonē, հնչյուն = ինքնահնչող) ընտանիքի մաս։

Արևելյան և Հարավային Աֆրիկայում կան մբիրաների բազմաթիվ տեսակներ, որոնք հաճախ նվագակցվում են կաննայի սերմերով լցված մեկ այլ իդեոֆոն գործիքով` հոշո հարվածային գործիքով: Մբիրան հաճախ կարևոր գործիք է, որը նվագում են կրոնական արարողությունների, հարսանիքների և սոցիալական այլ հավաքույթների ժամանակ:

2020 թվականին «մբիրա/սանսի՝ մատ-կսմիթային ավանդական երաժշտական գործիք ստեղծելու և նվագելու արվեստը Մալավիում և Զիմբաբվեում» ավելացվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում^[1]:

Գործիքի ժամանակակից մեկնաբանությունը կոչվում է կալիմբա: Այն կոմերցիոն կերպով արտադրվել և արտահանել է էթնոերաժիշտ Հյու Թրեյսին, 1950-ականների վերջին՝ հանրահռչակելով նմանատիպ գործիքները Աֆրիկայից դուրս: Թրեյսիի դիզայնը մոդելավորվել է մբիրա նյունգա նյունգայի հիման վրա և անվանվել է «Կալիմբա»՝ ի պատիվ մբիրա գործիքների ընտանիքի հնագույն նախորդի: Կալիմբան հիմնականում մբիրայի արևմտականացված երիտասարդ տարբերակն է^[2]:

Կալիմբան հայտնի է դարձել 1960-ականներին և 1970-ականների սկզբին հիմնականում այնպիսի երաժիշտների հաջողությունների շնորհիվ, ինչպիսիք են Մորիս Ուայթը` Earth, Wind and Fire խմբից և Թոմաս Մապֆումոն 1970-ականներին^[3]: Այս երաժիշտները բեմում ընդգրկել են մբիրան՝ ժամանակակից ռոք գործիքների նվագակցությամբ, ինչպիսիք են էլեկտրական կիթառը և բասը, հարվածային գործիքների հավաքածուն և փողը: Նրանց մշակումները ներառում էին բազմաթիվ երգեր, որոնք ուղղակիորեն կազմված էին ավանդական մբիրայով երաժշտացանկից:

Մբիրայով երաժշտությունը Աֆրիկայից դուրս բերող այլ նշանավոր ազդեցություն ունեցողներից են՝ Դումիսանի Մարեյրը, ով մարիմբա և կարիմբա գործիքներով երաժշտությունը բերեց ամերիկյան Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիս-արևմուտք, Էֆատ Մուջուրուն, ով Միացյալ Նահանգներում մբիրա ձավաձիմու («ոգիների տավիղներ») գործիքի ռահվիրա ուսուցիչներից էր, և երաժշտական ազգագրագետ Փոլ Բեռլիները, որն հավաքել է Զիմբաբվեի երաժիշտների գրվածքները ու կատարել ձայնագրություններ:

Ջոզեֆ Հ. Հովարդը և Բաբատունդե Օլաթունջին երկուսն էլ կարծում են, որ մբիրաները (և այլ մետաղական լամելաֆոնները) ամբողջովին աֆրիկյան են, քանի որ հայտնաբերվել են միայն աֆրիկացիներով կամ նրանց ժառանգներով բնակեցված տարածքներում^[4]: Նմանատիպ գործիքներ օգտագործվել են Նիգերիայի հարավ-արևելյան մասի Նսուկկա շրջանում՝ Օկպուջեում, 1900-ականների սկզբին^[5]:

Եվրոպացի վերաբնակիչներն այն անվանել են բթամատի դաշնամուր (thumb piano) կամ մատով դաշնամուր (finger piano)

Տարբեր տեսակի կսմիթային իդիոֆոններ և լամելաֆոններ գոյություն են ունեցել Աֆրիկայում հազարավոր տարիներ շարունակ: Թիթեղները սկզբնապես պատրաստվել են բամբուկից, բայց տարիների ընթացքում մշակվել են մետաղական ստեղնաշարեր: Այս տեսակի գործիքները, ըստ երևույթին, երկու անգամ են հայտնագործվել Աֆրիկայում. փայտյա կամ բամբուկե թիթեղներով պատրաստված գործիքը հայտնվել է Աֆրիկայի արևմտյան ափին մոտ 3000 տարի առաջ, իսկ մետաղյա լամելաֆոնները հայտնվել են Զամբեզի գետի հովտում մոտ 1300 տարի առաջ^[6]:

Մետաղական ստեղներով գործիքները ճանապարհորդել են ամբողջ մայրցամաքով՝ դառնալով հայտնի Զիմբաբվեի շոնա ժողովրդի (որից գալիս է mbira բառը) և Զիմբաբվեի ու Մոզամբիկի այլ բնիկ խմբերի շրջանում^[7]: Մբիրան տարբերվում էր իր ֆիզիկական ձևով և սոցիալական կիրառմամբ, երբ տարածվեց: Կալիմբայի նման գործիքներն առաջացել էին Հյուսիսային Աֆրիկայի հյուսիսային շրջաններից մինչև Կալահարի անապատի հարավային հատվածը և արևելյան ափից մինչև արևմտյան ափ, թեև Աֆրիկայում բազմաթիվ մարդիկ կամ մարդկանց շատ խմբեր չեն ունեցել մբիրաներ: Եղել են հազարավոր տարբեր կարգավորումներ, տարբեր նոտաների դասավորություններ և գործիքների տարբեր դիզայն, սակայն կա 1300 տարի առաջվա սկզբնական մետաղյա գործիքի հիպոթետիկ դիզայն, կարգավորում և նոտաների դասավորություն, որն էլ հանդիսանում է «կալիմբայի հիմք»^[8][9]:

Ամերիկայի եվրոպական գաղութացման ժամանակ սևամորթ ստրուկները կալիմբան բերվել են Կուբա, որտեղ այն կիրառվում է առ այսօր:

1950-ականների կեսերին մբիրա գործիքները հիմք հանդիսացան կալիմբայի՝ արևմտականացված տարբերակի զարգացման համար, որը մշակվել և վաճառվել է էթնոերաժիշտ Հյու Թրեյսիի կողմից, ինչը հանգեցրեց դրա տարածման մեծ ընդլայնմանը Աֆրիկայի սահմաններից դուրս^[10][11]:

Ամերիկացի էթնոերաժշտության հետազոտող Հյու Թրեյսին 1924 թվականին էր առաջին անգամ լսել կալիմբա, որը գերել է իրեն «մութ մայրցամաք» ճանապարհորդության ժամանակ: Վերադառնալով հայրենիք՝ Հյու Թրեյսին բացել է այդ գործիքների արտադրության գործարան։ Թրեյսիի որդիները դեռ շարունակում են Հյուի գործը, և իրենց ընտանեկան արհեստանոցում նրանք դեռ ձեռքով պատրաստում են կալիմբաներ^[12]։

Լամելաֆոնները փոքր թիթեղներով կամ «լամելաներով» գործիքներ են, որոնք նվագում են մատնահարելով: Ի տարբերություն լարային գործիքների կամ փողային գործիքների, ինչպիսիք են ֆլեյտաները, կսմիթային լամելայի հնչերանգները ոչհարմոնիկ են՝ տալով մբիրային բնորոշ ձայն: Ոչ հարմոնիկ հնչերանգներն ամենաուժեղն են անմիջապես հարվածի (ADSR envelope) պահին և բավականին արագ են մարում, թողնելով գրեթե մաքուր տոն: Թիթեղյա ստեղները մատնահարելու ժամանակ հարակից թիթեղների վրա երկրորդական թրթռումներ են առաջանում, որոնք ավելացնում են տվյալ նոտայի հարմոնիկայի բարդությունը^[13]:

Մբիրա երաժշտությունը, ինչպես և ենթասահարական աֆրիկյան երաժշտական ավանդույթների մեծ մասը հիմնված է խաչաձև ռիթմի վրա: Ավանդական մբիրա ձավաձիմու «Nhema Musasa» ստեղծագործության kutsinhira մեղեդուց օրինակ է բերել Դեյվիդ Պենյալոսան, ով նկատում է, որ ձախ ձեռքը նվագում է օստինատո (ostinato) «բաս գիծը», իսկ աջ ձեռքը նվագում է վերին մեղեդին: Կոմպոզիտային մեղեդին 3:2 խաչաձև ռիթմի զարդանախշ է (հայտնի է նաև որպես հեմիոլա)^[14]:

Աֆրիկյան մբիրայի և այլ լամելաֆոնների վրա ընդունված է, որ ամենացածր նոտաները կենտրոնում լինեն, իսկ ամենաբարձր նոտաները` ձախ և աջ կողմերի ծայրերին, սա էրգոնոմիկ նրբանկատություն է, քանի որ բթամատը կարող է այնպես թեքվել, որ բոլոր նոտաները հեշտ հասանելի լինեն: Այնուամենայնիվ, աֆրիկյան ավանդական կարգավորումներն օգտագործում են նոտաներ, որոնք չեն գտնվում արևմտյան հավասարաչափ տեմպերացված լարվածքի գամմայի վրա, և ավանդական մբիրայի նոտաների դասավորությունները հաճախ յուրօրինակ են, երբեմն հարակից ստեղները գամմայի մաս են կազմում, բայց հետո տարօրինակ նոտա է հայտնվում, որը խախտում է օրինաչափությունը:

Պատմականորեն, մբիրայի կարգավորումները ճշգրտորեն չեն համընկնում արևմտյան գամմայի հետ: Արտասովոր չէ, որ մբիրայի վրա յոթ նոտաների հաջորդականությունը «ձգված» (��սևդոօկտավա) է ավելի մեծ հաճախությունների միջակայքում, քան արևմտյան օկտավան, և որ նոտաների միջև ինտերվալները տարբերվում են արևմտյան գամմայից: Կարգավորումները հաճախ յուրօրինակ են եղել և ժամանակի ընթացքում, մի նվագողից մյուսը փոփոխվել են:

Մբիրայի ստեղնը արտադրում է հնչերանգների հարուստ համալիր, որը տատանվում է մի գործիքից մյուսը՝ կախված դրա ստեղծողի մտադրություններից և պատրաստման պատահական սխալներից, այնպես որ որոշ գործիքներ պարզապես ավելի լավ են հնչում, այլ դեպքում ծանոթ կարգավորման որոշ նոտաներ ձգված հնչեղություն են ունենում^[15]:

Վերջին տասնամյակների ընթացքում Հյուսիսային Ամերիկայում, Եվրոպայում և Ճապոնիայում mbira dzavadzimu-ի ժողովրդականության աճով, Զիմբաբվեի մբիրա արտադրողները սկսել են միանմնան լարել իրենց արտադրած գործիքները արտահանման համար, բայց իրենց հայրենիքում դեռևս շատ տարբերություններ կան մբիրաների հնչողության մեջ^[16]:

Կարգավորումները տարբերվում են ընտանիքից ընտանիք՝ նկատի ունենալով հարաբերական ինտերվալային հարաբերությունները և ոչ թե բացարձակ բարձրությունները: Ամենատարածված կարգավորումը, որը հնչում է Զիմբաբվեում և ամբողջ աշխարհում ոչ զիմբաբվեական մբիրա նվագողների շրջանում, նյամարոպան է, որը նման է արևմտյան բնական լադերից միքսոլիդիական լադերին^{[17][18][19][20][21]}: Անունները կարող են նաև տարբեր լինել տարբեր ընտանիքներում:

Զիմբաբվեցի մբիրա նվագող Գարիկայի Տրիկոտին մշակել է «մբիրա նվագախումբ», որն ունի յոթ տարբեր կարգավորում, որոնցից յուրաքանչյուրը սկսվում է նույն յոթ նոտաների սանդղակի տարբեր ինտերվալով, որտեղ հնարավոր է նվագել բոլոր գործիքների վրա միաժամանակ կատարմամբ^[22]: Գարիկայի օգտագործած յոթ կարգավորումներն են՝ Բանգիձա, Նյաբանգո, Նհեմամուսասա, Չաքվի, Թաիրևա, Մահորորո և Մավեմբե (որոնք բոլորը նաև ավանդական երգերի անուններ են, բացառությամբ Մավեմբեի և Նյաբանգոյի): Ամենամոտը նրան, ինչ սովորաբար կոչվում է «Նյամարոպա», նրա «Նհեմամուսասա» կարգավորումն է^[20][23]:

• Նյամարոպա (Nyamaropa, մոտ է միքսոլիդյան լադին), համարվում է ամենահինն ու ամենաներկայացուցիչը շոնա մշակույթում: Այն ընդգծում է միասնությունը երաժշտության միջոցով, ստեղծելով պոլիռիթմներ՝ միանգամից երկու մբիրա նվագողների միջոցով, որոնք նվագակցում են մբիրային այնպիսի երգաոճերով, ինչպիսին է հուրոն (Huro - բարձր զգացմունքային նոտաներ երգչի ձայնային վերին դիապազոնից) և մահոնյերան (Mahon'era - երգչի ձայնային դիապազոնի ներքևի մեղմ խռպոտ ձայնից) կամ երկու տարրերն էլ: Մեկ մբիրայով ներկայանալը համարվում է թերի^[24]:
• Դամբացոկո (Dambatsoko, մոտ է հոնիական լադին), որը նվագում է Մուջուրու ընտանիքը: Անունը կապված է նրանց նախնիների գերեզմանների հետ: Հնչեղությունը խորը, հարուստ փափուկ է: Կարգավորումն ունի գրեթե մաժորային գամմայի ինտերվալներ, ամենացածր նոտան մոտ է ամենացածր մի (E) նոտային^[25]:
• Դոնգոնդա (Dongonda), սովորաբար նյամարոպա կարգավորված մբիրան աջ կողմից նոտավորված նույն օկտավան է, ինչ ձախը (սովորականից մեկ օկտավա ցածր)^[26]:
• Կաթսանզաիրա (Katsanzaira - մոտ է դորիական լադին), հնչողությունը ավանդական մբիրա կարգավորումների ձայնի ամենաբարձր բարձրության նման է: Անունը նշանակում է «մեղմ անձրև մինչև փոթորիկը»:
• Մավեմբե (Mavembe, նաև՝ Գանդանգա) (մոտ է փռյուգիական լադին), Սեկուրու Գորան պնդում է, որ հորինել է այս կարգավորումը թաղման արարողության ժամանակ, երբ սգավորներն անծանոթ մեղեդիով ծանոթ երգ էին երգում: Նա դուրս է եկել խրճիթից և լարել իր մբիրան, որպեսզի համապատասխանի հնչող վոկալին: Մբիրայի մյուս նվագողները առարկում են նրան, ասելով, որ նա է այն հորինել:
• Նեմակոնդե (Nemakonde, մոտ է փռյուգիական լադին), նույն երաժշտական ազգակցությունն է, ինչ մավեմբեն, բայց նեմակոնդե կարգավորումով, բայց շատ ցածր հնչյունային տարբերակով:
• Սաունգվեմե (Saungweme), ունի հարթ ամբողջ տոնայնություն, որը մոտ է յոթատոն հավասարաչափ տեմպերացված լարվածքին:

Շոնայական երաժշտության մեջ մբիրա ձավաձիմուն (mbira dzavadzimu «նախնիների ձայնը» կամ «նախնյաց ոգիների մբիրա», Զիմբաբվեի ազգային գործիք) երաժշտական գործիք է, որը հազարավոր տարիներ նվագել է Զիմբաբվեի շոնա ժողովուրդը։ Մբիրա ձավաձիմուն հաճախակի հնչում է կրոնական արարողությունների և սոցիալական հավաքույթների ժամանակ, երգը կոչվում են մապիրա (mapira, հոգնակի` «բիրա»): Մբիրա ձավաձիմուն կարող է օգտագործվել հարյուրից ավելի երգեր նվագելու համար, ինչպիսին է Kariga mombe-ը^[27]:

Տիպիկ «մբիրա ձավաձիմուն» բաղկացած է 22-ից 28 ստեղներից, որոնք կառուցված են տաք կամ սառը կռումով պատրաստած մետաղից, որոնք ամրացված են ամուր փայտյա ձայնատախտակին ( gwariva ) երեք տարբեր ռեգիստրներում՝ երկուսը՝ ձախից, մեկը՝ աջից:

Նվագելիս աջ ձեռքի ճկույթը մտնում է ձայնատախտակի ներքևի աջ անկյունում գտնվող անցքի մեջ: Ճկույթը մտնում է ձայնատախտակի առջևից, իսկ մատնեմատը և միջնամատը հետևից են բռնում ձայնատախտակը՝ գործիքը կայուն պահելու համար: Այդպիսով աջ ձեռքի բութ մատը և ցուցամատը ազատորեն կարող են սեղմել աջ ռեգիստրի ստեղները վերևից (բութ մատը) և ներքևից (ցուցամատը):

Ձախ ձեռքի մատները կայունացնում են գործիքի ձախ կողմը, մատների մեծ մասը թեթևակի թեքված են դեպի գործիքի ետևի մասը: Գործիքի ձախ կողմում գտնվող երկու ռեգիստրները նվագում են ձախ բութ մատով: Որոշ մբիրաների վերին ձախ ռեգիստրում կա լրացուցիչ ստեղն, որին ներքևի մասից մատնահարում են ձախ ցուցամատով:

Ձայնատախտակի վրա հաճախ ամրացնում են շշերի խցաններ, էկզոկմախներ (ինչպեսին են օրինակ, խեցին, պատյանը) կամ այլ առարկաներ («մաչաչարա»^[28]), որ գործիքը նվագելիս բզզոց առաջանա։ Ավանդական միջավայրում այս ձայնը համարվում է չափազանց կարևոր, քանի որ ենթադրվում է, որ այն գրավում է նախնիների հոգիներին:

Հանրային ներկայացման ժամանակ mbira dzavadzimu- ն հաճախ տեղադրվում է դիզեի մեջ (կալաբաշ դդում որպես ռեզոնատոր)՝ ձայնն ուժեղացնելու համար:

Mbira dza vadzimu- ն շատ նշանակալից է շոնայական կրոնում և մշակույթում: Շոնա ժողովուրդը այն համարում է սուրբ գործիք: Այն սովորաբար նվագում են նախնիների հոգիների հետ հաղորդակցությունը հեշտացնելու համար՝ մահացածների ոգին վերադարձնելով իր կացարան^[29]: Շոնայի ավանդույթում մբիրան կարելի է նվագել զույգ կատարողներով, որոնցից քուշաուրան՝ կանչողը, ղեկավարում է կատարվող ստեղծագործությունը, իսկ կուցինհիրան՝ պատասխանողը, «միանում է» հաջորդիվ^[30]: Ծեսը հայտնի է որպես Բիրա: Այս ամբողջ գիշերային արարողությունների ժամանակ մարդիկ կոչ են անում հոգիներին պատասխանել հարցերին: Մբիրա ստեղծագործության նոտաների տատանումների օգնությամբ մասնակիցները տրանսի մեջ են մտնում, ինչը շոնայի մշակույթում օգնում է հոգիներին մտնել մասնակցի մարմնի մեջ^[31]:

Ըստ Հարարեի մբիրա կենտրոնի տնօրեն Ալբերտ Չիմեդզանի` «աշխարհում ամենաշատը տասը հազար մարդ կա, ովքեր մբիրա են նվագում»^[32]:

Նյունգա նյունգան մբիրայի տեսակ է, որը սովորաբար ունի 15 ստեղն, առաջացել է Մանիկալանդ նահանգից, որտեղ այն ավանդաբար կատաել է ժամանցի դեր սոցիալական հավաքույթների և հիշատակի միջոցառումների ժամանակ: ^[33] Ջեկ (Ջեք) Տապերան 1960-ականներին Մոզամբիկի Տետե նահանգից ներկայացրել է մբիրա նյունգա նյունգան Աֆրիկյան երաժշտության Բուլավայոյի Կվանոնգոմա քոլեջում (այժմ՝ Միացյալ Երաժշտության քոլեջ): Այնուհետև ավելացվել են ևս երկու ստեղն՝ դառնալով տասնհինգը (Chirimumimba, 2007), երկու շարքով: Մբիրա նյունգա նյունգան կառուցվածքով նման է մբիրա ձավաձիմուին, բայց ձայնատախտակի վրա անցք չունի: Ստեղների բարձրությունը տարածվում է կենտրոնից, այլ ոչ թե ձախից աջ:

Զիմբաբվեից Դումիսանի Մարեյրն սկզբնավորել է մբիրա նյունգա նյունգա թվային նոտագրությունը: Վերին տողի ստեղները (ձախից) 2, 4, 6, 8, 10, 12 և 14 ստեղներն են, իսկ ներքևի տողի ստեղները նշվում են որպես 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13 և 15: Մարեյրը այս գործիքը ներկայացրել է Միացյալ Նահանգներում, երբ 1968-1972 թվականներին եղել է Սիեթլի Վաշինգտոնի համալսարանում որպես երաժշտություն դասավանդելու հրավիրված դասախոս^[34]:

Զիմբաբվեի Միդլենդ նահանգի պետական համալսարանի (Գվերու) դասախոսներից մեկը երաժշտության և երաժշտագիտության ամբիոնում առաջարկել է տառային նոտանշում. վերին ստեղները (առաջին ձախ վերին ստեղնից) E, D, C, F, C, D և E, իսկ ստորին կամ ստորին ստեղները (առաջին ստորին ստեղնից) A, G, F, A, F, C, D և E: Բայց Մարեյրի թվային նոտանշումը շարունակում է մնալ միջազգայնորեն ընդունված համակարգ (Chirimumimba, 2007):

Հոլանդացի կոմպոզիտոր Մաարտեն Ռեգթյենը (1963) օգտագործում է նյունգա նյունգա մբիրան էլեկտրոնային կոմպոզիցիայում Daddy Mbira - Mbira Penguin Talks (2014), ստեղծելով ձայնային պատկերներ և օգտագործելով արևմտյան կոմպոզիցիայի տեխնիկա, ինչպես քանոնը, որը անհնար է նվագել մբիրայով:

Njari mbira-ն ունի 30-ից 32 ստեղնաշար և առաջացել է նաև Զիմբաբվեից, մասնավորապես Մասվինգոյից և Մակոնդեից^[35]:

Նհարեն ունի 23-ից 24 ստեղնաշար և ծագել է Զիմբաբվեից: Զիմբաբվեի ավանդույթում nhare-ն օգտագործվում էր Մուսիկավանհուի կամ Նյադենգայի (Աստծո) հետ հաղորդակցվելու ծեսերի համար^[36]:

Mbira matepe-ն^[37], որն ունի 26 ստեղն, առաջացել է Զիմբաբվեի և Մոզամբիկի սահմանագծում^[38]:

Բրազիլիայում կալիմբաների առաջին փատաթղթային հիշատակումը եղել է 1723 թվականին, որտեղ դրանք կոչվում են մարիմբա (չշփոթել քսիլաֆոնի ազգակից մարիմբայի հետ)^[39]: Հավանաբար, դրանք անհետացել են, քանի որ չեն հասել մեր օրեր, թեև «ժամանակակից» կալիմբաներ այժմ գոյություն ունեն Բրազիլիայում^[40]:

Կուբայում աֆրիկյան լամելաֆոնները պերուական կախոնի (իսպ.՝ cajón - արկղ) հետ միասին ազդել են մարիմբուլայի ծագման վրա, որի պատմությունը վատ է փաստագրված, բայց ենթադրվում է, որ այն ծագել է Արևելյան Կուբայում^[41]:

Հյու Թրեյսիի կալիմբաները դիատոնիկ կերպով կարգավորված են G նոտայի հնչողությամբ: Հյու Թրեյսիի կալիմբայի նոտաների դասավորությունը վերցված է կալիմբայի կարգավորման տիպիկ սխեմայից՝ կենտրոնում ամենացածր նոտաներն են, իսկ դեպի ձախ և աջ բարձր նոտաները, ընդ որում, նոտաների խստորն հերթագայվում են դեպի աջ ու ձախ երկու կողմերում:

Արևմտյան կալիմբայի դիատոնիկ կարգավորումը, որն օգտագործում էր Թրեյսին, կիրառելի էր գործիքի համաշխարհային ճանաչում ստանալու համար. հարյուրավոր աֆրիկյան կալիմբայի կարգավորումներից ընտրված արևմտյան ստանդարտը առավելագույնի կհասցներ այն մարդկանց թիվը, ովքեր կսովորեին կալիմբա նվագել: Այս նոտաների դասավորության գործնականությունը, երբ հնչյունները բարձրանում են սանդղակի աջ-ձախ-աջ-ձախ առաջընթացով, այն է, որ մոդալ 1-3-5 կամ 1-3-5-7 ակորդները կատարվում են հարակից հնչյուններ նվագելու միջոցով: Եթե ակորդները նվագում են ստորին օկտավայում, ապա նույն նոտաները կալիմբայի վերին օկտավայի հակառակ կողմում են հայտնվում, ինչը շատ հեշտ է դարձնում միաժամանակ մեղեդին ստանալ վերին օկտավայում և ուղեկցող հարմոնիան ստորին օկտավայում: Այսպիսով, նոտաների դասավորությունը Հյու Թրեյսիի կալիմբայի վրա (և գործնականում ցանկացած կալիմբայի վրա, որը կրկնօրինակում է գործիքը) որոշ բարդ երաժշտական գործողություններ շատ պարզ է դարձնում^[42]:

Այլընտրանքային կարգավորումները հնարավոր են, քանի որ կալիմբաների մեծ մասի ստեղները հեշտությամբ սեղմվում և տեղաշարժվում են, եթե պետք է սրել կամ մեղմել դրանց հնչեղության բարձրությունը: Որոշ այլընտրանքային կարգավորումներ պարզապես փոխում են կալիմբայի տոնայնությունը՝ առանց նոտաների դասավորության սխեման փոխելու: Դո (C) մաժորը հայտնի կարգավորում է, որը վաճառում են մի քանի արտադրողներ: Այլ այլընտրանքային կարգավորումները կալիմբային տեղափոխում են ոչ մոդալ գամմաներ (օրինակ՝ Մերձավոր Արևելքի գամմաներ): Կալիմբայի յուրաքանչյուր նոտա կարելի է առանձին լարել (ի տարբերություն կիթառի), այնպես որ հնարավոր է ստանալ ցանկացած գամմա՝ արևմտյան կամ ոչ արևմտյան, հնարավոր է, նաև աֆրիկյան ավանդական գամմաները նախկինի պես հասանելի են աֆրիկյան այս ժամանակակից գործիքին:

Կոմպոզիտոր Գեորգ Հաջդուն Հյու Թրեյսիի ալտ-կալիմբան լարել է Բոհլեն-Պիրսի խրոմատիկ գամմայի քայլերով^[43]` Just Her – Jester – Gesture կոչվող ստեղծագործության մեջ:

• 
  Հյու Թրեյսիի թրիբլ կալիմբա
• 
  Բարձր վարպետության ութանկյուն մբիրա, որն ունի երկու օկտավա
• 
  Կոտա Կինաբալուի Գայա փողոցի կիրակնօրյա շուկայում

Մբիրայի հետ կապված կամ դրանով ոգեշնչված գործիքներից են.

• Արրայ մբիրա (Array mbira)^[44], ժամանակակից երաժշտական գործիք, որը ստեղծվել է ԱՄՆ-ում 1960-ականներին: Բաղկացած է մինչև 150 թիթեղներից, որոնք կազմաձևված են հատուկ հերթականությամբ՝ հիմնված հինգերորդ աստիճանի շրջանի վրա (տես` իզոմորֆ ստեղնաշար): Ունի խրոմատիկ գամմայի տոնայնություն:
• Գրավիկորդ (Gravikord), էլեկտրիֆիկացված կրկնակի տավիղ, որը ժամանակակից կորա (kora)^[45] և կալիմբայի հիբրիդ է՝ ոգեշնչված մբիրայի խաչաձև ռիթմերից: Գրավիկորդը հայտնագործվել է 1986 թվականին ամերիկացի երաժիշտ Բոբ Գրավիի կողմից։ Այն նաև կարգավորվում է սոլ (G) մաժոր / մի (E) մինոր ստեղնով Հյու Թրեյսիի 3 ¹⁄₂ օկտավա դիպազոնով կալիմբայի տոնային դասավորության տարածված տարբերակով։ Այդ կալիմբայի վրա սովորած երաժշտությունը և նվագելու տեխնիկան կարելի է հեշտությամբ փոխանցել և նվագել գրավիկորդով:
• Կիթառետ (Guitaret)^[46], էլեկտրական լամելաֆոն, որը պատրաստել է երաժշտական գործիքների գերմանական արտադրող Հոհներ (Hohner) ընկերությունը և որը հորինել Էռնստ Զաքարիասը, 1963 թվականին։
• Իկեմբե (Ikembe), գործիք, որը տարածված է Ռուանդայի, Բուրունդիի և Արևելյան ԴՀ Կոնգոյի հութուների շրջանում։
• Ժամանակակից կալիմբա՝ Հյու Թրեյսիի ներշնչված մմբիրայի գործիքները: Անվանվել է բնօրինակ կալիմբայի (mbira-ի նախահայր) անունով:
• Կիսանջի (Kisanji), արևմտյան ԴՀ Կոնգոյի և Արևելյան Կոնգոյի Հանրապետության նգալաախոս (Բանտու լեզուներ) մարդկանց շրջանում:
• Թում oտիենո (Thoom Otieno, նաև tom, thom կամ toom)^[47], հայտնի է Գամբելա շրջանում, Արևմտյան Եթովպիայում, Հարավային Սուդանի սահմանին:
• Մարիմբուլա (Marímbula նաև Marimból), բաս գործիք, որն օգտագործվում է Կարիբյան ավազանում և Մեքսիկայում։

• 
  Պատրիկ Հադլին նվագում է արրայ մբիրայի վրա
• 
  Սանզա, որը կոչվում է բութ մատի դաշնամուր
• Կիսանջի, տեսանյութ
• 
  Hohner ընկերության արտադրած կիթառետ
• 
  Իկեմբե
• 
  Մարիմբուլա, որի վրա նստած են նվագում

1980 թվականին նկարահանված «Աստվածները պետք է խենթ լինեն» (The Gods Must Be Crazy) ֆիլմում գործողությունները տեղի են ունենում բոտսվանական միջավայրում, այնուամենայնիվ կա մի կերպար, որը նվագում է մբիրա^[48]:

2010 թվականի Donkey Kong Country Returns^[49] տեսախաղում խաղի գլխավոր հակառակորդներից մեկը կոչվում է Քրեյզի Կալիմբա^[50]։ Լինելով Tiki Tak Tribe ցեղի անդամ, որի թեման երաժշտական գործիքներն են, Քրեյզի Կալիմբա կերպարի դիզայնը պարունակում է «թագ», որը հիշեցնում է կալիմբայի ստեղները, և նա նվագում է կալիմբա երաժշտություն՝ որպես իր հիպնոսային երգի մի մաս, որն օգտագործում է տարբեր կենդանիներին իր պատվիրածը կատարել^[51]:

2020 թվականի մայիսի 21-ին, Զիմբաբվեի մշակույթի շաբաթվա շրջանակներում, Google-ը հարգել է մբիրան թեմատիկ նկարների Doodle-ով` «խզբզոցով», որը ներառում էր կոճակ, որը թույլ է տալիս օգտվողներին լսել և նվագել գործիքը վիրտուալ: Խզբզոցը նաև ներկայացնում էր մի երիտասարդ աղջկա անիմացիոն պատմությունը, ով սովորում է մբիրա նվագել՝ հետագայում ոգեշնչելով մբիրա նվագող նոր սերնդին, երբ հասուն տարիքում ինքն էլ դարձավ կայացած արտիստ^[52]:

• Դեյվիդ Բոուի

• Genesis (խումբ) - Կիթառահար Սթիվ Հեքեթ
• Իմոջեն Հիպ
• Earth, Wind & Fire - Մորիս Ուայթ և Ֆիլիպ Բեյլի
• Ֆիլ Քոլինզ - «Long Long Way to Go» երգը Սթինգի հետ բեք վոկալով
• Թինաշե
• Թրենթ Ռեզնոր - Nine Inch Nails
• Ֆրանսիս Բեբեյ

• Berliner, Paul (c. 1978). The Soul of Mbira: Music and Traditions of the Shona People of Zimbabwe. Berkeley: University of California Press.
• Fowler, Andy (2020) Discover Mbira : Ancient Zimbabwean Trance Music. Mbira Magic.
• Fowler, Andy (2015) Unlocking Mbira : Chord Progression and System of Mbira Workbook. Mbira Magic.
• Gahadzikwa, Fungai; Fowler, Andy (2016) Traditional Mbira Song Book(չաշխատող հղում). Mbira Magic.
• Howard, Joseph H. (1967). Drums in the Americas. New York City: Oak Publications.
• Kwenda, Forward; Fowler, Andy (2019) Mbira Magic.
• Mutwa, Credo Vusa'mazulu (1969). My people: the incredible writings of Credo Vusa'mazulu Mutwa. Johannesburg: Blue Crane Books.
• Tracey, Andrew (1970). «The Matepe Mbira Music of Rhodesia» (PDF). African Music Society Journal. 4 (4): 37–61. doi:10.21504/amj.v4i4.1681. (Նշում. այս հոդվածը Matepe երգի Siti-ի սկզբնական աղբյուրն է, որը նվագում է զիմբաբվեական Marimba Musango խումբը):
• Tracey, Hugh (1961). The evolution of African music and its function in the present day. Johannesburg: Institute for the Study of Man in Africa.
• Tracey, Hugh (1969). «The Mbira class of African Instruments in Rhodesia (1932)». African Music Society Journal. 4 (3): 78–95. doi:10.21504/amj.v4i3.1439.
• Warner Dietz, Betty; Olatunji, Michael Babatunde (1965). Musical Instruments of Africa; Their Nature, Use, and Place in the Life of a Deeply Musical People. New York City: John Day Company.

• Mbira.org, «Շոնա ժողովրդի մբիրա երաժշտությանը նվիրված ոչ առևտրային կազմակերպություն», որը հիմնված է Կալիֆոռնիայի Բերքլի քաղաքում
• sympathetic-resonances.org: Անվճար առցանց հարթակ, որը ներկայացնում է մբիրայի համակարգչային նվագարկումը և տրանսկրիպցիայի տառադարձումը` մշակութային ժառանգության պահպանման երկարաժամկետ նպատակով:
• MbiraMagic.Com Մբիրայի կրթական կայք
• Mbira.Online: Տեսանյութեր և նշումների արխիվ
• Daddy Mbira - Mbira Penguin Talks (2014), էլեկտրոնային մբիրա կոմպոզիցիա Մ. Ռեգթեինի կատարմամբ:
• Zimfest.org, Զիմբաբվեի երաժշտական փառատոն, որն ամեն տարի անցկացվում է Հյուսիսային Ամերիկայում, որն առաջարկում է մբիրա սովորելու և լսելու բազմաթիվ հնարավորություններ:
• Արխիվային հղում Mbira.co.zw, «Մբիրա նվագարկիչների, հետազոտողների, ստեղծողների և սիրահարների համայնք՝ մբիրայի, երաժշտության և նորաձևության բարելավման համար: Mbira Transfiguration & Permanence», հիմնված Հարարեում, Զիմբաբվե

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կալիմբա» հոդվածին։

Բառարաններ և հանրագիտարաններ Բրիտանիկա · Universalis Չափորոշչային վերահսկողություն BNF: 145721839, 11982141v · LCCN: sh85082478