Դիտել Տնային ճնճղուկ էջի աղբյուրը

Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով.
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը.
{{Տաքսոտուփ2|Վիքիդատա=այո}}'''Տնային ճնճղուկ''' ({{lang-lat|Passer domesticus}})<ref>Бёме Р. Л., Флинт В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Птицы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский / Под общ. ред. акад. В. Е. Соколова. — М.: Рус. яз., «РУССО», 1994. — С. 451. — 2030 экз. — ISBN 5-200-00643-0.</ref>, [[ճնճղուկազգիներ]]ի [[Ընտանիք (կենսաբանություն)|ընտանիքի]] (Passeridae) իսկական ճնճղուկների [[Ցեղ (կատեգորիա)|ցեղի]] (Passer) ամենատարածված տեսակը։ Սա մարդկանց տների հարևանությամբ ապրող ամենահայտնի թռչուններից մեկն է<ref name="ESBE">{{ВТ-ЭСБЕ|Воробей|}}</ref> (այստեղից էլ բխում է տեսակի անվանումը՝ «տնային»)։ Ճնճղուկներին հեշտությամբ կարելի է ճանաչել ինչպես արտաքին տեսքից, այնպես էլ նրանց առանձնահատուկ ծլվլոցից<ref name="Sev">{{Cite web |author=Назаренко Е. А., Бессонов С. А. |title=Passer domesticus (Linnaeus, 1758) — Домовой воробей |url=http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?birds/654.html |archiveurl=https://archive.today/20130417124002/http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?birds/654.html |archivedate=2013 թ․ ապրիլի 17 |accessdate=2017 թ․ փետրվարի 24 |work=Позвоночные животные России (информационно-поисковая система). Авторы общей концепции и разработчики информационно-поисковой системы: Павлов Д. С., Петросян В. Г., Дгебуадзе Ю. Ю., Рожнов В. В., Решетников Ю. С., Кузьмин С. Л., Варшавский А. А., Корнеева Т. М., Павлов А. В., Бессонов С. А., Вепринцева О. Д., Омельченко А. В., Павлинов, Игорь Яковлевич, Орлова В. Ф., Лоскот В. М., Дорофеева Е. А., Сиделева В. Г |publisher=Группа биоинформатики и моделирования биологических процессов; Федеральное государственное бюджетное учреждение науки Институт проблем экологии и эволюции имени А. Н. Северцова РАН |Институт проблем экологии и эволюции им. А. Н. Северцова Российской академии наук (ИПЭЭ РАН) |location={{М.}}}}</ref>։

== Կենսաբանական նկարագիր ==
=== Արտաքին տեսք ===
[[Պատկեր:House Sparrow m 2892.jpg|thumb|left|Արու տնային ճնճղուկ]]
[[Պատկեր:House Sparrow f 3030.jpg|thumb|left|Էգ տնային ճնճղուկ]]
[[Պատկեր:Passer domesticus domesticus.ogg|270px|thumb|տնային ճնճղուկի ծլվլոցը]]

Ճնճղուկի մարմնի երկարությունը 14-18 սմ է<ref name=ESBE/><ref name=Sev/>, զանգվածը՝ 21-37 գրամ<ref name=Sev/>։ Փետուրների ընդհանուր գունավորումը վերևից շագանակագույն և մուգ դարչնագույն է՝ ժանգագույն և սև հետքերով, իսկ ներքևից սպիտակավուն կամ մոխրագույն է։ Այտերը սպիտակ են, ականջի մասը՝ բաց մոխրագույն։ Թևերն ունեն լայնակի դեղնասպիտակավուն գծեր<ref name=ESBE/>։

Արուն տարբերվում է էգից նրանով, որ ունի կզակը, վիզն ու կրծքի մեծ մասն ընդգրկող սև մեծ հետք<ref name="ESBE" /><ref name="Sev" /><ref name="BSE">{{БСЭ3|статья=[http://enc-dic.com/print/enc_sovet/Vorobi-5565.html Воробьи]|автор=Дементьев Г. П.|том=5}}{{v|24|2|2017}}</ref>, ինչպես նաև մուգ մոխրագույն (այլ ոչ թե մուգ դարչնագույն) գլուխ։ Էգի գլուխն ու վիզը մոխրագույն են, իսկ աչքի վերևում բաց մոխրագույն-դեղնավուն գիծ կա<ref name="ESBE" /><ref name="Sev" />։

=== Տարածում ===
Նախկինում տնային ճնճղուկի բնակության տարածքը սահմանափակվում էր [[Հյուսիսային Եվրոպա]]յով։ Հետագայում լայն տարածում գտավ [[Եվրոպա]]յում և [[Ասիա]]յում<ref name=ESBE/><ref name=Sev/><ref name=BSE/> (բացառությամբ [[Արկտիկա]]յի, հյուսիս-արևելյան, հարավ-արևելյան և կենտրոնական Ասիայի տարածքների)<ref name=BSE/>, ինչպես նաև [[Հյուսիսային Աֆրիկա|Հյուսիսային]]<ref name=Sev/><ref name=BSE/> և [[Հարավային Աֆրիկա|Հարավային]] Աֆրիկայում<ref name=BSE/>, [[Սենեգալ]]ում<ref name=ESBE/>, [[Փոքր Ասիա]]յում, [[Արաբական թերակղզի|Արաբական թերակղզում]] և [[Ճավա]] կղզում<ref name=ESBE/>։

Սկսած 20-րդ դարից` ճնճղուկները տարվել են տարբեր երկրներ, այնտեղ լայն տարածում ստացել և ներկայումս, բացի վերը թվարկված վայրերից, բնակվում են նաև [[Հարավային Աֆրիկա]]յում, [[Ավստրալիա]]յում, [[Նոր Զելանդիա]]յում, [[Հարավային Ամերիկա|Հարավային]] և [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում և բազմաթիվ կղզիներում<ref name=ESBE/><ref name=Sev/><ref name=BSE/>։

Տնային ճնճղուկները գրեթե ամենուրեք համարվում են մշտաբնակ թռչուններ<ref name=Sev/><ref name=BSE/>, միայն ծայր հյուսիսային մասերից ձմռանը չվում են հարավ (մինչև 1000 կմ), իսկ Միջին Ասիայից թռչում են [[Առաջավոր Ասիա]] և [[Հնդկաստան]]<ref name=BSE/>։

Հետևելով մարդկային բնակությանը՝ հասել են հեռավոր հյուսիս՝ իրենց ոչ բնորոշ [[անտառատունդրա]] և նույնիսկ [[տունդրա]]՝ մինչև [[Մուրմանսկի մարզ]], [[Պեչորա (գետ)|Պեչորայի]] գետաբերան, [[Սախա-Յակուտիայի Հանրապետություն|Յակուտիայի]] հյուսիս։

=== Կենսակերպ ===
[[Պատկեր:Feeding of sparrow.jpg|thumb|221x221px|{{small|Սովորաբար ճնճղուկները հազվադեպ են մարդկանց ձեռքից սնունդ վերցնում}}|alt=|ձախից]]
Լինելով սինանտրոպ տեսակ<ref name=Sev/><ref name=BSE/>, մարդկանց մշտական կենակից՝ տնային ճնճղուկը լավ ընտելացել է մարդու կենցաղային գործունեության ազդեցությամբ փոփոխվող կյանքի պայմաններին։ Ամռանը հանդիպում է հիմնականում զույգերով կամ փոքր խմբերով։

Ճնճղուկին հավասարապես կարելի է տեսնել ինչպես գյուղերում, այնպես էլ քաղաքներում, Միջին Ասիայի և Հեռավոր Հյուսիսի բնակավայրերում։ Այնուամենայնիվ, Միջին Ասիայում նա մարդկանցից հեռու է մնում։

Հողագործության ընդլայնմանը զուգընթաց դեպի հյուսիս և հարավ ճնճղուկի լայն տարածմանը նպաստում է նրա բարձր պտղաբերությունը։

Տնային ճնճղուկը վարում է նստակյաց կյանք<ref name=Sev/><ref name=BSE/>, ինչին նպաստում են մարդկանց բնակավայրերում բնակալման պայմանները և լիառատ կերը։

=== Սնունդ ===
Ճնճղուկը հիմնականում սնվում է բուսական սնունդով, միայն գարնանը՝ մասամբ [[միջատներ]]ով, որոնցով սնում է նաև ձագերին<ref name=Sev/><ref name=BSE/>։

Ճնճղուկի սննդակարգի մեջ մտնում են գյուղատնտեսական մթերքների [[սերմ]]եր<ref name=ESBE/><ref name=Sev/><ref name=BSE/>, տարբեր մթերքների թափոններ, որոնք նա հավաքում է մարդկանց բնակավայրերում<ref name=Sev/>, դաշտերի հացազգիներ<ref name=ESBE/><ref name=BSE/>, [[բալ]]<ref name=ESBE/>, [[Հաղարջենի|հաղարջ]], [[խաղող]] և այլ [[հատապտուղներ]]<ref name=ESBE/>, իսկ գարնանը՝ ծաղիկների բողբոջներ։ Մոտակա դաշտերի բացակայության դեպքում սնվելու նպատակով թռչում է [[մարգագետին]]ներ, անտառամատույցներ, [[տափաստան]]ներ, որտեղ հավաքում է վայրի բույսեր, երբեմն նաև որսում է միջատներ<ref name=BSE/>։

=== Բազմացում ===
Ճնճղուկը բույն է դնում առանձին զույգերով, երբեմն էլ՝ [[Գաղութ (կենսաբանություն)|գաղութներով]]։ Հաստատվում է անմիջապես մարդկանց բնակավայրերում կամ դրանց մոտակայքում։ Արեալի հարավում հաճախ բույն է կառուցում փայտերի և թփերի մեջ, ձորակներում, դաշտերի մոտ գտնվող կավային խոշոր զառիթափներում։
 
Բները կառուցում է զանազան վայրերում՝ կառույցների ճեղքերում, ձորակների կավճային և կավե բներում<ref name=Sev/><ref name=BSE/>, խոշոր թռչունների (արագիլներ, արծիվներ) բների պատերի մեջ, ծառերի փչակներում<ref name=BSE/>, կարող է զբաղեցնել սարյակաբները և ափային [[ծիծեռնակներ]]ի բները<ref name=Sev/>։ Հարավում տարբեր ծառերի ճյուղերի վրա հաճախ բները բաց է կառուցում<ref name=BSE/>։

Մի շարք ուսումնասիրություններ վկայում են, որ ճնճղուկները զույգեր են կազմում ամբողջ կյանքի համար։ Նրանց կյանքի տևողությունը շատ երկար չէ․ սովորաբար ապրում են մինչև 4 տարի, սակայն եղել են նաև 9 և 11 տարեկան ճնճղուկներ։ Շատ երիտասարդ ճնճղուկներ մահանում են դեռ իրենց առաջին ձմռանը, այնպես որ ճնճղուկների կյանքի միջին տևողությունը կազմում է 9-21 ամիս<ref name="bio.1september.ru">''Мамонов Г. А.'' [http://bio.1september.ru/articlef.php?ID=200500205 Воробей] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110217111814/http://bio.1september.ru/articlef.php?ID=200500205 |date=2011-02-17 }}</ref>։
   
Բույնը, որի կառուցմանը երկու սեռերն էլ մասնակցում են, կոպիտ կառույց է՝ պատրաստված ծղոտից, ճիլոպից, չոր խոտերից, բմբուլներից։ Կենտրոնում ունի ոչ մեծ խորություն<ref name=Sev/>։ Ճյուղերի վրա կառուցված բները խոշոր են, ունեն ոչ ճիշտ գնդի տեսք և խոտածածկ հաստ պատեր, ինչպես նաև կողմնային մուտք։

Տնային ճնճղուկները վաղ են անցնում [[Բազմացում|բազմացման]]։ Ռուսաստանում նախաամուսնական աշխուժացումը սկսվում է մարտին, երբեմն էլ փետրվարին, և ուղեկցվում է ճիչերով ու կռիվներով։ Մարտի երկրորդ կեսին թռչունները բաժանվում են զույգերի և անցնում բների կառուցմանը։ Ձվադրումը կատարվում է ապրիլին<ref name=Sev/>։

Սովորաբար դնում են 4-10, հաճախ 5-7 ձու՝ սպիտակ՝ դարչնագույն բծերով։ Թուխս նստելը տևում է 11-13 օր։

Ճտերին կերակրում են էգը և արուն, մեծ մասամբ կերակրում են միջատներով<ref name=Sev/><ref name=BSE/>։ Ձվից դուրս գալուց 10 օր հետո (միջինում մայիսի վերջին և հունիսի սկզբին) ճտերը հեռանում են բնից։

<gallery style="text-align:center; font-size:78%">
PasserDomesticusKopula.jpg|Զուգավորում
Passer domesticus MWNH 1471.JPG|Ձվադրում
House sparrow chick.jpg|Ճնճղուկները ծնվում են անօգնական՝ մերկ, կույր և խուլ
Gorrión.passer.domesticus.chick.jpg|Նոր թևի եկած թռչնիկ
House sparrow02.jpg|Երիտասարդ առանձնյակ
</gallery>

Ճնճղուկները շատ պտղաբեր են և ամռան ընթացքում ածում են երկու (հյուսիսում) կամ երեք (հարավում) ձագակազմ<ref name=Sev/>։ Երկրորդ ձվադրումը լինում է հունիսի երկրորդ կեսին, ձագերի թռիչքը՝ հուլիսին։

Ձագակազմերը սովորաբար կազմում են երամներ, երբեմն էլ մի քանի հազար առանձնյակներից կազմված կուտակումներ, և սնվելու նպատակով թռչում են արտեր<ref name=Sev/>։

Ուշ աշնանը դիտարկվում է թերզարգացած սեռական շրջան։ Երբ թռչունները նորից աշխուժորեն ծլվլում են, արուները խնամում են էգերին և շինարարական նյութեր բերում բների մեջ։ Այդ ձևով վերանորոգված բները ձմռանը ծառայում են որպես գիշերային սառնամանիքներից պաշտպանվելու ապաստարաններ։

== Տաքսոնոմիա ==
Տեսակի նախնական անվանումը՝ ''Fringilla domestica'', տվել է [[Կառլ Լիննեյ]]ը, ով տնային ճնճղուկին դասել է [[ամուրիկ]]ների ցեղին ({{btname|Fringilla}})։

=== Ենթատեսակներ ===
Կա տնային ճնճղուկի 12 ենթատեսակ<ref>Old World sparrows, snowfinches & weavers : [арх. 17.08.2017] : [англ.] // IOC World Bird List (v 7.3) : официальный сайт / F. Gill[en] and D. Donsker (Eds). — International Ornithologists' Union, 2017. — 31 July. — Дата обращения: 15.10.2017. — DOI:10.14344/IOC.ML.7.3.</ref>․
* {{btname|Passer domesticus bactrianus|Zarudny & Kudashev, 1916}}
* {{btname|Passer domesticus balearoibericus|von Jordans, 1923}}
* {{btname|Passer domesticus biblicus|Hartert, 1904}}
* {{btname|Passer domesticus domesticus|(Linnaeus, 1758)}}
* {{btname|Passer domesticus hufufae|Ticehurst & Cheesman, 1924}}
* {{btname|Passer domesticus hyrcanus|Zarudny & Kudashev, 1916}}
* {{btname|Passer domesticus indicus|Jardine & Selby, 1831}}
* {{btname|Passer domesticus niloticus|Nicoll & Bonhote, 1909}}
* {{btname|Passer domesticus parkini|Whistler, 1920}}
* {{btname|Passer domesticus persicus|Zarudny & Kudashev, 1916}}
* {{btname|Passer domesticus rufidorsalis|Brehm, 1855}}
* {{btname|Passer domesticus tingitanus|Loche, 1867}}

Նախկինում հնդկական ճնճղուկը, որը տարածված է Միջին Ասիայում, գունավորմամբ նման է տնային ճնճղուկին, բայց չվող է և պակաս սինանտրոպ, դիտարկում էին որպես ինքնուրույն տեսակ (''P. indicus'')<ref name=BSE/>:

== Գենետիկա ==
'''Կարիոտիպ'''- 76-78 [[քրոմոսոմ]]<ref name="genomesize">{{Cite web |title=Detailed Record for ''Passer domesticus'' |url=http://www.genomesize.com/result_species.php?id=983 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150218150849/http://www.genomesize.com/result_species.php?id=983 |archivedate=2015 թ․ փետրվարի 18 |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 18 |work={{iw|База данных о размерах геномов животных|Animal Genome Size Database}} |publisher={{iw|Грегори, Райан|T. Ryan Gregory||T. Ryan Gregory}} |lang=en |description=База данных о размерах геномов животных}}</ref>

'''[[Մոլեկուլային գենետիկա]]

Տնային ճնճղուկին՝ որպես ճնճղուկազգիների ընտանիքի՝ գենետիկորեն առավել հետազոտված ներկայացուցչի, դասում են ''Passer'' ցեղին և ընդհանուր ընտանիքին։

'''[[Գենոմ]]'''- 1,26-1,57 պգ<ref name="genomesize"/>

11 հազար տարի առաջ տնային ճնճղուկը սկսեց Մերձավոր Արևելքից տարածվել դեպի Եվրոպա և Ասիա։ Այդ ժամանակ առանձնացավ ''Passer domesticus bactrianus'' ենթատեսակը։ Տնային ճնճղուկներն ունեն AMY2A, որը հնարավորություն է տալիս արտադրել ենթաստամոքսային գեղձի ֆերմենտի առավել արդյունավետ տարբերակ, որն իր հերթին թույլ է տալիս օսլայի երկար մոլեկուլները դարձնել ավելի կարճ<ref>{{Cite web |title=Успешность домовых воробьёв обеспечили два гена |url=http://polit.ru/news/2018/08/09/ps_sparrow/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180811200445/http://polit.ru/news/2018/08/09/ps_sparrow/ |archive-date=2018 թ․ օգոստոսի 11 |accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 17}}</ref>։

== Մարդիկ և ճնճղուկներ ==
[[Պատկեր:Faroe stamp 344 house sparrow (passer domesticus).jpg|thumb|165px|Տնային ճնճղուկի զույգը Ֆարերյան կղզիների նամականիշի վրա]]
Մարդկանց և ճնճղուկների հարաբերությունները, որոնք կարող են լինել ինչպես օգտակար, այնպես էլ վնասակար, տատանվում են հույժ դրականից մինչև բացասական։

Երբեմն ճնճղուկները կարող են հանդիսանալ որոշ հիվանդությունների հարուցիչներ։ Թռչելով մի էլեվատորից մյուսը՝ նրանք կարող են իրենց փետուրների վրա տեղափոխել հացահատիկի համար վտանգավոր տզեր։ Բացի այդ, ճնճղուկները տարածում են [[բնական ծաղիկ]], [[դիֆթերիա]] և տնային թռչունների այլ հիվանդություններ։ [[2004]] թվականին, երբ [[Չինաստան]]ում առաջին անգամ հայտնաբերվեց [[թռչնի գրիպ]]ի H5N1 վիրուսը, փորձարկվել է 38 ճնճղուկ, և որոշ նմուշների մոտ հայտնաբերվել է վտանգավոր վիրուսը<ref>Информация отраслевого портала [http://www.pticeprom.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=605&Itemid=27 «Птицепром».]</ref>։

[[Պատկեր:Рано утром, на рассвете, умываются....JPG|thumb|250px|{{small|Վաղ առավոտյան ճնճղուկները լվացվում են՝ լողալով ավազի մեջ, մաքրում փետուրները և ազատվում մակաբույծերից:}}|alt=|ձախից]]
Ամռանը տարբեր վայրերում, հատկապես հարավում, որտեղ ճնճղուկները մեծաթիվ են, կարող են զգալի վնասներ հասցնել հասունացող [[Հացահատիկային բույսեր|հացահատիկներին]] (հաց, ոլոռ)<ref name=ESBE/><ref name=BSE/>, ինչպես նաև հատապտուղներին<ref name=ESBE/>, արևածաղիկներին և կանեփին։

Խորհրդային տարիներին Միջին Ասիայում հացահատիկների վնասատուն համարվում էր հնդկական ճնճղուկը, որն տնային ճնճղուկի ենթատեսակ է։ Դրա դեմ պայքարում էին թունավորված խայծերի միջոցով<ref name=BSE/>։

Տարվա մնացած եղանակներին նրանց հատուցած վնասն աննշան է։ Ձվադրման ժամանակ ճնճղուկները մեծ օգուտ են բերում՝ ոչնչացնելով բազմաթիվ վնասակար միջատների, մասնավորապես՝ քաղաքներում, որտեղ ուրիշ միջատակեր թռչունները քիչ են։ Ճնճղուկների բնաջնջումը որևէ տարածքում միշտ ուղեկցվում է վնասատու միջատների չափազանց արագ բազմացմամբ<ref name=ESBE/>։

[[Պատկեր:Huismus tussen de bloesem-4961667.webm|thumb|Տնային ճնճղուկ]]
1950-ական թվականներին Չինաստանում լայն ճանաչում ուներ ճնճղուկներին՝ որպես գյուղատնտեսության վնասատուների ոչնչացնող կազմակերպությունը։ [[1958]] թվականի մարտ-ապրիլ ամիսներին կազմակերպությունն ընդամենը երեք օրվա ընթացքում [[Շանհայ]]ում և [[Պեկին]]ում ոչնչացրեց 900 հազար թռչուն, իսկ նույն թվականի նոյեմբերին Չինաստանում ոչ ամբողջական հաշվարկներով ոչնչացվեց 1,96 միլիարդ ճնճղուկ։ Աակայն այս պայքարը հանգեցրեց գարնանը և հաջորդ տարվա ամռանը միջատների զանգվածային տար��ծմանը Շանհայում և մյուս քաղաքներում։ [[1960]] թվականի [[մարտի 18]]-ին [[Մաո Ցզեդուն]]ը որոշում կայացրեց դադարեցնել ճնճղուկների դեմ պայքարը<ref>[http://hghltd.yandex.com/yandbtm?url=http://photo.belta.by/huachi.nsf/Inter/948C175FFD6A5A5042257292003163C8%3Fopendocument&text=%C2%20%CF%E5%EA%E8%ED%E5%20%E2%FB%EF%F3%F9%E5%ED%FB%20%ED%E0%20%E2%EE%EB%FE%203000%20%20%20%E2%EE%F0%EE%E1%FC%E5%E2%20&reqtext=(%C2::0%20%26%20%CF%E5%EA%E8%ED%E5::171352%20%26%26/(-7%207)%20%E2%FB%EF%F3%F9%E5%ED%FB::11523%20%26%26/(-7%207)%20%ED%E0::0%20%26%20%E2%EE%EB%FE::25990%20%26%26/(-7%207)%203000::25811%20%26%26/(-7%207)%20%E2%EE%F0%EE%E1%FC%E5%E2::85070)//6%20%3C%3C%20(domain%3D%22belta%22::13468344:0%20%26/(1%201)%20domain%3D%22by%22::55744:0%20%26/(1%201)%20domain%3D%22root%22::599:0):0&dsn=0&d=4815209&sh=0&sg=3&isu=1 Информация]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} агентства «Синьхуа» от 2 марта 2007 года.</ref><ref>{{Cite news |last=McCarthy |first=Michael |date=2010 թ․ սեպտեմբերի 3 |title=The sparrow that survived Mao's purge |url=https://www.independent.co.uk/opinion/commentators/michael-mccarthy-the-sparrow-that-survived-maos-purge-2068993.html |accessdate=2010 թ․ դեկտեմբերի 3 |work=Opinion. Commentators |publisher=Independent.co.uk |lang=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Mao Zedong Great Leap Four Plagues Sparrows |url=https://www.youtube.com/watch?v=6jCnd7f4QqY |accessdate=2010 թ․ դեկտեմբերի 3 |work=DennisMathysen's Channel |publisher=YouTube, LLC |lang=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Mao and the Sparrows |url=https://www.youtube.com/watch?v=WLvfg5Iu3Rs |accessdate=2010 թ․ դեկտեմբերի 3 |work=johnblackmusic's Channel |publisher=YouTube, LLC |lang=en}}</ref><ref>В начале XXI века в Китае началась массовая кампания по защите воробьёв (см. [http://news.battery.ru/theme/ecology/?id=82781 заметку] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090415180509/http://news.battery.ru/theme/ecology/?id=82781 |date=2009-04-15 }} на сайте [http://news.battery.ru/?from_m=theme «Аккумулятор новостей»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090415180509/http://news.battery.ru/?from_m=theme |date=2009-04-15 }}).</ref>։

Կան ճնճղուկների հուշարձաններ, որոնք կառուցվել են մարդկանց կողմից՝ ի նշան վնասատու միջատների դեմ պայքարում օգնելու համար շնորհակալության։ Նման հուշարձան առաջին անգամ կառուցվել է 19-րդ դարի կեսերին [[Բոստոն]]ում։ 2003 թվականին նմանատիպ հուշարձան է կառուցվել «Բելառուսի թռչունների պաշտպանություն» կազմակերպության կողմից [[Բարանովկա (քաղաք, Ուկրաինա)|Բարանովկա]] քաղաքում<ref>[https://news.tut.by/society/27320.html «В Барановичах в��здвигли памятник воробью»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170224212058/https://news.tut.by/society/27320.html |date=2017-02-24 }} — сообщение РИА «Новости» от 13 октября 2003 года</ref>։

Ճնճղուկի միսը հազվադեպ է օգտագործվում սննդի մեջ, քանի որ կոշտ է և անհամ<ref name=ESBE/>։

=== Ճնճղուկների անհետացում ===
Գոյություն ունի կարծիք, որ տնային ճնճղուկը՝ որպես մարդկանց փետրավոր մոտ ընկերներից մեկը, կարող է հանդես գալ որպես «կենսաբանական ինդիկատոր», և այս տեսակի [[պոպուլյացիա]]յի վիճակից կարելի է եզրակացություն անել շրջապատող միջավայրի փոփոխությունների մասին։ 21-րդ դարի սկզբում տնային ճնճղուկի համաեվրոպական պոպուլյացիան զգալի կրճատվել է<ref>[http://www.kotmurr.spb.ru/anima/passer.html Домовой воробей исчезает из наших городов]</ref>, իսկ մի շարք երկրներում այս տեսակը հայտնվել է անհետացման եզրին<ref>Сведения взяты из [http://www.newsmoldova.ru/print_version.html?nws_id=191623 новостной заметки] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090415162943/http://www.newsmoldova.ru/print_version.html?nws_id=191623 |date=2009-04-15 }} РИА «Новости».</ref>։ Այսպես, 1980-ական թվականների կեսերից ճնճղուկների պոպուլյացիան Չեխիայում փոքրացել է 75%-ով<ref>[http://www.radio.cz/ru/statja/36927 Чешские орнитологи бьют тревогу] — Пресса — Радио Прага</ref>, Մեծ Բրիտանիայում՝ 68%-ով<ref>{{Cite web |title=В Великобритании исчезают воробьи. |url=http://science.compulenta.ru/383440/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150926024953/http://science.compulenta.ru/383440/ |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 26 |accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 17}}</ref>, իսկ Մեծ Բրիտանիայի խոշոր քաղաքներում դրանք գրեթե անհետացել են<ref name="svobodanewsu">[http://www.svobodanews.ru/content/transcript/482059.html Истории Запада и Востока. В Британии исчезают воробьи]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} — Радио Свобода.</ref>։ Որպես պատճառներ՝ ներկայացվում են նրանց բազմացման շրջանում միջատների քանակի նվազումը, հացահատիկների մեջ պեստիցիդների բարձր պարունակությամբ պայմանավորված հիվանդությունները, վերակառուցումների պատճառով բույն կառուցելու վայրերի բացակայությունը, քաղաքներում կանաչապատ տարածքների սակավությունը և ծառահատումները, որոնք ևս հանգեցնում են ճնճղուկների սնվելու համար անհրաժեշտ միջատների ոչնչացման<ref name="svobodanewsu"/><ref>{{Cite web |title=В городах исчезают воробьи |url=http://www.fpss.ru/gazeta/around/2722/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070505092735/http://www.fpss.ru/gazeta/around/2722/ |archive-date=2007 թ․ մայիսի 5 |accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 17}}</ref><ref>[http://www.serenataflowers.ru/flower-news/pochemu-ischezayut-vorobi.html Почему исчезают воробьи? Цветочные новости]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։

Միևնույն ժամանակ «Հին երկրից» Ավստրալիա տեղափոխած ճնճղուկների թվաքանակը անընդհատ աճում է, ինչը սպառնալիք է դառնում մայրցամաքի Էկոլոգիական հաշվեկշռի համար։ Այդ կապակցությամբ երկրում իրականացնում են ճնճղուկների որս, բայց դա հատուկ հաջողության չի բերում<ref>[https://web.archive.org/web/20070930231922/http://www.izvestia.ru/russia/article3089730/?print Информация]</ref>։

== Մշակույթում և տեխնիկայում ==
Ճնճղուկը բազմիցս հանդիպում է մշակույթում․
* Հին հունական պոետ [[Սապփո]]ն իր «Աֆրոդիտեի հիմնը» ստեղծագործության մեջ նկարագրում է [[Աֆրոդիտե|սիրո աստվածուհու]]՝ ճնճղուկներով լծված կառքը։
*[[Կատուլլուս]]ը ճնճղուկներին նվիրված առավել հայտնի և ընդօրինակված ([[Պուբլիուս Օվիդիուս Նասո]], [[Անտոն Դելվիգ]], [[Ալեքսանդր Վոստոկով]] և այլք)<ref name="гас">{{Cite web |title=Михаил Гаспаров. Катулл, или изобретатель чувств |url=http://www.ipmce.su/~lib/gasparov1.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090312234041/http://www.ipmce.su/~lib/gasparov1.html |archivedate=2009 թ․ մարտի 12 |accessdate=2008 թ․ նոյեմբերի 23}}</ref> բանաստեղծությունների և գեղանկարների («Լեսբիան ճնճղուկների հետ» բազմաթիվ նկարներ) հեղինակ է։ Նա գովերգում է իր սիրելիի՝ Լեսբիայի թռչնակին։ Հետաքրքիր է, որ ի պատիվ Լեսբիայի ճնճղուկի՝ [[կոլիբրի]] ընտանիքի ոչ մեծ տեսակ ստացել''Lesbia'' անունը։
[[Պատկեր:Sir Edward John Poynter lesbia and her sparrow.jpg|thumb|200px|{{small|Էդուարդ Ջոն Փոյնտեր. ''« Լեսբիան և իր ճնճղուկը»''}}|alt=]]
* Նոր կտակարանում [[Հիսուս]]ն ասում է, որ անգամ ճնճղուկը չի կարող ընկնել երկնքից առանց տիրոջ կամքի (Լուկա 12:6, Մատթեոս 10:29)։
* [[Լո Գուանչժուն]]ի «[[Եռաթագավորություն (վեպ)|Եռաթագավորություն]]» գրքում պատմվում է, թե ինչպես է կայսրուհին երազում տեսել հասպիսի ճնճղուկին և ծնել Շունյային։ Պատմվում է նաև ճնճղուկի բրոնզե արձանի գտնելու մասին<ref>[http://lib.ru/POECHIN/SANGUO/sanguo.txt Ло Гуань-Чжун. Троецарствие.]</ref>։
* Տարեգիրները պատմում են, թե ինչպես [[Օլգա (իշխանուհի)|Օլգա իշխանուհին]] ամուսնու մահվան համար վրեժ լուծեց, իսկ ճնճղուկները աղավնիների հետ հանդես եկան որպես գործիք։ Տիրուհին իր թշնամիներից տուրք էր խնդրել՝ յուրաքանչյուր տանից մի քանի թռչուն, այնուհետև ամեն մեկից այրվող խծուծ կապել և բաց թողել։ Թռչունները վերադարձել էին հարազատ տանիքները և այդ կերպ հրդեհել քաղաքը։
* [[Ալեքսանդր Կուպրին|Կուպրին]]ի «Ճնճղուկը» պատմվածքում թռչունը թռչում է թարմ գերեզման և հանդես գալիս որպես երիտասարդ կյանքի խորհրդանիշ՝ հերոսի մեջ առաջացնելով հակասական զգացմունքներ։
* [[Դմիտրի Մամին-Սիբիրյակ]]ը գրել է «Հեքիաթ Ճնճղուկ Վորոբեյիչի, Երշա Երշովիչի և ծխնելույզ մաքրող ուրախ Յաշայի մասին»։
* [[Հենրիկ Իբսեն]]ի «Կյանքի բարդություններ» բանաստեղծության մեջ մարմնավորվում է կարոտած թռչունը<ref>[http://www.lib.ru/INPROZ/IBSEN/ibsen1_1.txt_Ascii.txt Ибсен. Стихи.]</ref>։
* Ճնճղուկը նաև [[Սերգեյ Միխալկով]]ի «Չերգող ճնճղուկը» առակի հերոսն է։
* [[Կոնստանտին Պաուստովսկի]]ն գրել է «Գզգզված ճնճղուկը» հեքիաթը։
* [[Սամուիլ Մարշակ]]ը հրատարակել է «Ճնճղուկ» մանկական պարբերագիրը։ Նա գրել է նաև «Ճնճղուկը կենդանաբանական այգում» բանաստեղծությունը։
* Գոյություն ունի թևավոր խոսք՝ «կրակոցի տակ ընկած ճնճղուկ», որը նշանակում է փորձված անձ, որին դժվար է խաբել։
* Ֆիլմի հերոս նավապետ [[Ջեք Ճնճղուկ]]ը իր մականունը վերցրել է թռչունից, [[Չարլզ Բուկովսկի|Չարլզ Բուկովսկու]] «Թղթաթափոն» վեպում կա հերոս՝ Կարմիր Ճնճղուկ անվամբ։ Ճնճղուկ մականունով հերոս կա նաև «ՇԿԻԴ հանրապետություն» ստեղծագործությունում, [[Ալեքսեյ Տոլստոյ]]ի «Միրաժ» պատմվածքում, Սերգեյ Կալեդինի «Խաղաղ գերեզման» գրքում։ Այդպես են կոչում իրենց հերոսներից մեկին նաև [[Սինկեն Հոպ]]ը և Էլեոնորա Ռատկևիչը։
* [[Էդիթ Պիաֆ]]ի կեղծանունը Ճնճղուկ է նշանակում։
* «AIM-7 Sparrow»-ն ({{tr-en|Ճնճղուկ}}) ամերիկյան «Air-to-air» դասի [[հրթիռ]] է։

== Տես նաև ==
*[[Պայքար ճնճղուկների դեմ]]

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանտուփ}}

== Արտաքին հղումներ ==
{{Վիքիդարան|Ճնճղուկ}}
* [http://hghltd.yandex.com/yandbtm?url=http://photo.belta.by/huachi.nsf/Inter/948C175FFD6A5A5042257292003163C8%3Fopendocument&text=%C2%20%CF%E5%EA%E8%ED%E5%20%E2%FB%EF%F3%F9%E5%ED%FB%20%ED%E0%20%E2%EE%EB%FE%203000%20%20%20%E2%EE%F0%EE%E1%FC%E5%E2%20&reqtext=(%C2::0%20%26%20%CF%E5%EA%E8%ED%E5::171352%20%26%26/(-7%207)%20%E2%FB%EF%F3%F9%E5%ED%FB::11523%20%26%26/(-7%207)%20%ED%E0::0%20%26%20%E2%EE%EB%FE::25990%20%26%26/(-7%207)%203000::25811%20%26%26/(-7%207)%20%E2%EE%F0%EE%E1%FC%E5%E2::85070)//6%20%3C%3C%20(domain%3D%22belta%22::13468344:0%20%26/(1%201)%20domain%3D%22by%22::55744:0%20%26/(1%201)%20domain%3D%22root%22::599:0):0&dsn=0&d=4815209&sh=0&sg=3&isu=1 «Պեկինում ազատ է արձակվել 3000 ճնճղուկ»]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}
* [https://web.archive.org/web/20090415180509/http://news.battery.ru/theme/ecology/?id=82781 «Չինաստան․ սկսվում է զանգվածային աշխատանք ճնճղուկների պաշտպանության ուղղությամբ»]
{{Արտաքին հղումներ}}

[[Կատեգորիա:Աֆրիկայի թռչուններ]]
[[Կատեգորիա:Թռչուններ այբբենական կարգով]]
[[Կատեգորիա:Ճնճղուկանմաններ]]
[[Կատեգորիա:Չվտանգված տեսակներ]]
Այս էջում օգտագործված կաղապարները.
Վերադարձ դեպի Տնային ճնճղուկ։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Տնային_ճնճղուկ» էջից