Դիտել Հռոմեական կայսրություն էջի աղբյուրը

Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով.
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը.
{{Ընտրյալ հոդված}}
{{Տարվա հոդված|2011}}
{{Տեղեկաքարտ պատմական երկիր
| Անվանում = ''Imperium Romanum''<br />Βασιλεία Ῥωμαίων<br />Հռոմեական կայսրություն
| Նախորդ1 = Հռոմեական Հանրապետություն
| Դրոշ_Նախորդ1=Spqrstone.jpg
| Հաջորդ1=Բյուզանդական կայսրություն
| Դրոշ_Հաջորդ1=Flag_of_PalaeologusEmperor.svg
| Հաջորդ2= Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն
| Դրոշ_Հաջորդ2=Labarum.svg
| Հիմնադրում =[[Օկտավիանոս Օգոստոս|Օկտավիանոսը]] հռչակեց իրեն Օգոստոս
| Հիմնադրման տարեթիվ=[[Մ.թ.ա. 27]]
| Իրադարձություն1=[[Դիոկղետիանոս]]ը կիսեց կայսրությունը արևմտյան և արևելյան հատվածների
| Իրադարձության տարեթիվ1=[[285]] թ.
| Իրադարձություն2=[[Կոստանդիանոս Ա Մեծ|Կոնստանդին Մեծը]] հիմնադրում է [[Կոստանդնուպոլիս]]ը որպես նոր մայրաքաղաք
| Իրադարձության տարեթիվ2=[[330]] թ.
| Իրադարձություն3=[[Թեոդոս I Մեծ]] կայսեր մահը և կայսրության վերջնական կիսումը
| Իրադարձության տարեթիվ3=[[395]] թ.
| Ավարտ =Արևմյան Հռոմեական կայսրության վերջին կայսր Հռոմուլուս Ավգուստուլուսը գահընկեց արվեց/Կոստանդնուպոլսի գրավումը օսմանյան թուրքերի կողմից *
| Ավարտի տարեթիվ= Մ. թ. [[476]]/[[1453]] *
| Դրոշ=[[Պատկեր:Vexilloid of the Roman Empire.svg|90px]]
| Դրոշի հոդված= Վեքսիլիումը աքվիլիայի հետ
| Զինանշան=
| Զինանշանի հոդված=
| Քարտեզ=[[Պատկեր:Roman Empire 117 AD.jpg|250px]]
| Քարտեզի տարեթիվ=Հռոմեական կայսրությունը իր հզորության գագաթնակետին [[117]] թ.<br /> {{լեգենդ|green|Բուն Հռոմեական կայսրությունը}} {{լեգենդ|lightgreen|Հռոմեական կայսրության վասսալները}}
| Քարտեզ2=[[Պատկեր:Roman Empire (orthographic projection).svg|250px]]
|| Քարտեզի տարեթիվ2=Հռոմեական կայսրությունը իր հզորության գագաթնակետին [[117]] թ.
| Պետական կարգ=Միապետություն
| Մայրաքաղաք=[[Հռոմ]]ը միակ մայրաքաղաքն էր մինչև Մ. թ. [[286]] թ.<br />Հետագայում Տետրարխիայի ժամանակաշրջանում կային մի քանի քաղաքական մայրաքաղաքներ, սակայն Հռոմը մնում էր մշակութային մայրաքաղաքը։ <br />[[Կոստանդիանոս Ա Մեծ|Կոնստանդին Մեծը]] հիմնադրեց [[Կոստանդնուպոլիս]]ը [[330]] թ., որպես կայսրության նոր մայրաքաղաք<ref name="Constantine I 306 - 337 AD">[http://www.roman-emperors.org/conniei.htm Constantine&nbsp;I (306–337 AD)] by Hans A. Pohlsander. De Imperatoribus Romanis. Written 2004-1-8. Retrieved 2007-3-20.</ref>։<br />Իսկ բաժանումից հետո Արևմտյան հատվածի մայրաքաղաքն էր [[Միլան]]ը, հետագայում Հռավեննան։
| Պետության գլուխ =[[Հռոմի կայսրերի ցանկ|Կայսր]]
| Օրենսդրություն = Հռոմեական Սենատ
| Դինաստիա = Հուլիոս-Կլավդիոսներ <br /> Փլավիոսներ <br /> Անտոնիներ <br /> Սևերոսներ <br /> Կոստանդիանոսներ <br /> Վալենտինիանոսներ <br /> Թեոդոսիոսներ
| Մակերես1 = 2.750.000 կմ<sup>2</sup>([[Մ.թ.ա. 25]] թ.)
| Բնակչություն1 = 56.800.000 ([[Մ.թ.ա. 25]] թ.)
| Մակերես2 = 4.200.000 կմ<sup>2</sup>([[50]] թ.)
| Բնակչություն2 =
| Մակերես3 = 5.000.000 կմ<sup>2</sup>([[117]] թ.)
| Բնակչություն3 = 88.000.000 ([[117]] թ.)
| Մակերես4 = 4.400.000 կմ<sup>2</sup>([[390]] թ.)
| Բնակչություն4 =
| Ազգություն =
| Արժույթ = ա) Մ.թ.ա. 27 – Մ.թ. 212 թթ.: 1 ոսկե ''աուրեուսը'' = 25 արծաթե ''դինարի'' = 100 բրոնզե ''սեստերցես'' = 400 պղնձե ''ասսես''.<br /> բ) 294–312 թթ.: 1 ոսկե ''սոլիդուսը'' = 10 արծաթե ''արգենտեի'' = 40 բրոնզե ''ֆոլլես'' = 1,000 խառը մետաղական ''դինար''<br />(c) 312 թ.: 1 ոսկե ''սոլիդուս'' = 24 արծաթե ''սիլիկվա'' = 180 բրոնզե ''ֆոլլես''
| Կարգախոս = '''''Senatus Populus Que Romanus''''' <br /> (SPQR)<ref>''Speculum'', 23 (1948), pp. 1–34 (pp. 2–3)</ref><br />'''Սենատը և Հռոմի ժողովուրդը'''
| Տոն =
| Հիմն =
| Լեզու = [[լատիներեն]], [[Հին հունարեն|հունարեն]]
| Կրոն = [[Հռոմեական դիցարան|Հեթանոսություն]], [[Քրիստոնեություն]]
| Նշումներ =
}}
{{Աուդիո հոդված|Hy-Հռոմեական կայսրություն (Roman Empire).ogg|օգոստոսի 24, 2016|4492345}}
'''Հռոմեական կայսրություն''' ({{lang-la|''Imperium Romanum''}}, [[հին հունարեն|հին հուն․]]՝ Βασιλεία Ῥωμαίων), [[Հին Հռոմ]]ի հետ-հանրապետական ժամանակաշրջան, որը բնութագրվում է միանձնյա իշխանությամբ և [[Եվրոպա]]յում, [[Ասիա]]յում և [[Աֆրիկա]]յում վիթխարի տարածքներ ընդգրկող պետության հաստատմամբ<ref>"Roman Empire", Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2008</ref>։ Եզրույթը գործածվում է առաջին [[Հռոմի կայսրերի ցանկ|կայսր]]՝ [[Օկտավիանոս Օգոստոս|Օգոստոսի]] կառավարումից սկսած մինչև 476 թվականի Հին Հռոմի պատմությունը բնութագրելու համար։

Կայսրությանը նախորդած և 500-ամյա պատմություն ունեցած Հռոմի Հանրապետությունը թուլացել էր բազմաթիվ քաղաքացիական պատերազմների պատճառով (քաղաքացիական պատերազմների ժամանակ բազմաթիվ սենատորներ սպանվել էին, և [[Սենատ]]ում գերակշռում էին Առաջին կամ Երկրորդ [[Եռապետություն|եռապետության]] այս կամ այն մասնակիցների աջակիցները)։ Պատմաբանները մատնանշում են մի շարք իրադարձություններ, որոնք բնութագրում են հանրապետությունից կայսրություն անցումը, ներառյալ [[Հուլիոս Կեսար]]ի հռչակումը որպես ցմահ դիկտատոր ([[մ.թ.ա. 44]] թվականը), [[Ակտիումի ճակատամարտ]]ը ([[մ.թ.ա. 31]] թվականի սեպտեմբերի 2), և Սենատի կողմից Գայոս Օկտավիանոսին պատվավոր «Օգոստոս» կոչման շնորհումը ([[մ.թ.ա. 27]] թվականի հունվարի 4) (Օկտավիանոսը, լինելով շատ զգուշավոր և խորամանկ քաղաքական գործիչ, հայտարարեց, որ փրկել է [[Հռոմ]]ը, պահպանեց հանրապետական շրջանի որոշ տարրեր. կոնսուլները շարունակվում էին ընտրվել, պլեբեյների տրիբունները շարունակում էին առաջարկել օրինագծեր։ Սակայն իրականում Օգոստոսն էր, ում ձեռքում էր գտնվում ամբողջ իշխանությունը, վերջնական որոշում կայացնելու իրավունքն ու բանակը)։

Հռոմի ընդարձակումը սկսեց հանրապետության ժամանակաշրջանում, սակայն հասավ իր գագաթնակետին [[Տրայանոս]] կայսեր գահակալման ընթացքում։ Կայսրությունն իր առավել ծավալման շրջանում զբաղեցնում էր 6.5 միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածք<sup>2</sup><ref>Parker, Philip, "The Empire Stops Here". p.2.</ref>: Տվյալ պետական միավորման երկարատև գոյատևման շնորհիվ, հռոմեական մշակույթը, օրենքներն ու կառավարման համակարգը մեծ ազդեցություն ունեցան Հռոմեական կայսրության տարածքում ապրող ժողովուրդների վրա։

[[3-րդ դար]]ի վերջում, երկրի սահմանների պաշտպանությունն առավել արդյունավետ կազմակերպելու նպատակով [[Դիոկղետիանոս]]ը հսկա կայսրության տարածքը բաժանեց ենթակայսրերի միջև՝ այդպիսով վերջ դնելով [[3-րդ դար]]ի ճգնաժամին։ Հաջորդ դարերի ընթացքում կայսրությունը մի քանի անգամ կիսվեց արևմտյան և արևելյան հատվածների։ Իսկ [[Թեոդոս I Մեծ]] կայսեր մահից հետո՝ [[395]] թվականին կայսրությունը բաժանվեց վերջնականապես<ref>Chester G. Starr, ''A History of the Ancient World, Second Edition.'' Oxford University Press, 1974. pp. 670–678.</ref>։

Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունը դադարեց գոյություն ունենալուց [[476]] թվականին, երբ վերջին կայսր [[Հռոմուլոս Ավգուստուլուս]]ը ստիպված եղավ գերմանացի վարձկանների առաջնորդ [[Օդոակր]]ին ճանաչել որպես կայսր<ref>Isaac Asimov. ''Asimov's Chronology of the World.'' Harper Collins, 1989. p. 110.</ref>։ Արևելյան հատվածը կամ [[Բյուզանդական կայսրություն]]ը շարունակեց գոյատևել և նույնիսկ մի պահ վերականգնել էր Հռոմեական կայսրության երբեմնի հզորությունը։ Բյուզանդական կայսրությունը կործանվեց 1453 թվականին, երբ մայրաքաղաք [[Կոստանդնուպոլիս]]ը գրավվեց [[Օսմանյան կայսրություն|օսմանյան թուրքերի]] կողմից և սպանվեց վերջին կայսր Կոստանդին XI-ը<ref>Asimov, p. 198.</ref>։

== Կառավարման համակարգ ==
=== Կայսր ===
Առանձնացվում էին կայսեր իրավունքների երկու ճյուղեր՝ «տրիբունական իրավունքները» (''potestas tribunicia'') և նրա «պրոկոնսուլար իրավունքները» (''imperium proconsulare'')<ref name="Աբբոտ, 342">Աբբոտ, 342</ref>: Տրիբունական իրավունքները (որոնք նման էին հանրապետության շրջանի պլեբեյների տրիբունի իրավունքներին) կայսրին իրավունք էին տալիս ղեկավարելու ամբողջ քաղաքացիական կառավարման համակարգը, ներառյալ սենատը<ref name="Աբբոտ, 357">Աբբոտ, 357</ref>։

Պրոկոնսուլական իրավունքները (որոնք նման էին հանրապետական շրջանի ռազմական գործիչների իրավունքներին) նրան տալիս էին բանակը կառավարելու հնարավորություն։ Նա ուներ նաև պատերազմ հայտարարելու կամ էլ պայմանագիր կնքելու իրավունք<ref name="Աբբոտ, 345">Աբբոտ, 345</ref>։

Կայսրն իրավունք ուներ նաև կառավարելու սենատի կազմը, կրոնական հաստատությունները և, որպես կայսր, նա միշտ համարվում էր «Պոնտիֆեքս Մաքսիմուս» ու չորս գլխավոր քրմապետերից մեկն էր<ref name="Աբբոտ, 345" /><ref name="Աբբոտ, 354">Աբբոտ, 354</ref>։ Իհարկե, իրավունքների նման տարբերակումը ժամանակի ընթացքում կորցրեց իր նշանակությունը և կայսրի իշխանությունը դարձավ նվազ սահմանադրական ու առավել միապետական<ref name="Աբբոտ, 341">Աբբոտ, 341</ref>։

Կայսեր իշխանության հենարանը բանակն էր։ Զինվորները վճարվում էին կայսերական գանձարանից և ամեն տարի հավատարմության երդում էին տալիս կայսրին, ինչը կոչվում էր «սակրամենտում»<ref>{{Cite book |last=Գոլդսվորտի |first=Adrian |url=https://archive.org/details/completeromanarm0000gold |title=The Complete Roman Army |publisher=Thames & Hudson |year=2003 |isbn=0-500-05124-0 |location=London |page=[https://archive.org/details/completeromanarm0000gold/page/80 80] |chapter=The Life of a Roman Soldier}}</ref>։

Կայսեր մահից հետո սովորաբար խառնաշփոթ էր առաջանում։ Սենատն ուներ իրավունք հռչակելու նոր կայսր, սակայն կայսրերի մեծ մասն ինքն էր ընտրում իր ժառանգին՝ սովորաբար հարազատներից որևէ մեկին։ Ոչ մի կայսր չէր կարող գահին երկար մնալ առանց Պրետորական պահակախմբի և [[լեգեոն]]ների աջակցության։ Որոշ կայսրեր, նրանց համակրանքը շահելու նպատակով, զինվորներին վճարում էին հավելյալ պարգևավճարներ՝ այսպես կոչված «դոնատիվումներ»։

=== Սենատ ===
[[Պատկեր:Curia Iulia.JPG|ձախից|200px|մինի|upright|Սենատի նստավայրը]]
Չնայած հռոմեական ժողովրդական ժողովի հավաքները շարունակվում էին նաև կայսրության ժամանակաշրջանում, նրանց բոլոր իրավունքները տրվեցին սենատորներին<ref name="Աբբոտ, 385">Աբբոտ, 385</ref>

Ընդհանրապես, կայսրն ու սենատը  կառավարության հավասարազոր իշխանության մարմիններ էին, սակայն իրական իշխանությունը կայսեր ձեռքում էր։ Եվ չնայած սենատոր (ծերակույտական) լինելը համարվում էր պատվավոր և փառահեղ կոչում, սակայն սենատն ընդամենը գործիք էր կայսեր ձեռքում և օգտագործվում էր վերջինիս կառավարումը օրինականացնելու համար։

Որոշ կայսրեր սենատի նկատմամբ մեծ հարգանք էին ցուցաբերում, որոշները՝ արհամարհանք։ Սենատի գումարման ժամանակ կայսրը նստում էր երկու կոնսուլների միջև<ref name="Աբբոտ, 383">Աբբոտ, 383</ref>։ Ավելի ցածր կոչում ունեցող սենատորները խոսում էին բարձր կոչում ունեցողներից հետո, իսկ կայսրը կարող էր խոսել, երբ ցանկանար<ref name="Աբբոտ, 383" />։ [[3-րդ դար]]ում Սենատը վերածվել էր բարձրաշուք, սակայն զուտ ձևական բնույթ կրող կառավարման մարմնի։

=== Սենատորներն ու հեծյալներ ===
Ոչ մի կայսր չէր կարող կառավարել առանց սենատորների և հեծյալների կարգի։ Կարևորագույն պաշտոնները տրվում էին հենց այդ երկու արիստոկրատ դասերին։ Այդ պաշտոններն էին՝ պրովինցիայի կառավարիչ, լեգեոնի հրամանատար և նմանատիպ բարձր պաշտոններ։

Հեծյալների և սենատորների դասը փոխանցվում էր ժառանգաբար և մեծ մասամբ փակ էր օտարների համար։ Հեծյալ կամ սենատոր կարող էր դառնալ մեծ հարգանք վայելող և փառավոր անձնավորությունը, սակայն նման դեպքերը հազվադեպ էին։ Երիտասարդ արիստոկրատի ապագան կախված էր նրա ընտանիքի կապերից։ Բարձր պաշտոնի համար ինչքան կարևոր էին ունակությունները, գիտելիքը, տաղանդը, նույնքան էլ կարևոր էր կայսրի հայեցողությունը։

==== Սենատորական դաս ====
Սենատորը պետք է ունենար բավականաչափ ունեցվածք՝ ամենաքիչը 12,000 ոսկեդրամ<ref>Suetonius, ''The Twelve Caesars'', Life of Augustus [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Augustus*.html#41 ''paragraph 41'']</ref> (մոտավորապես 100 կգ ոսկի)․ այդ սահմանը դարերի ընթացքում անընդհատ աճում էր։

==== Հեծյալների դաս ====
Սենատորների դասին հաջորդում էր հեծյալների դասը։ Որոշ կարևոր պաշտոններ, ինչպես օրինակ [[Եգիպտոս (հռոմեական նահանգ)|Եգիպտոս]] նահանգի (պրովինցիա) կառավարումը արգելված էր զբաղեցնել սենատորներին և տրվում էր միայն հեծյալներին։

== Բանակ ==
[[Պատկեր:Roman Empire 125.png|մինի|300px|Հռոմեական կայսրությունը [[Հադրիանոս]] կայսեր կառավարման ժամանակ (կառավարել է 117–138 թթ); ցույց է տրված Հռոմեական լեգեոնների գլխավոր ճամբարները 125 թ:]]
=== Լեգեոններ ===
{{հիմնական|Հռոմեական լեգեոն}}
Քաղաքացիական պատերազմներից հետո առաջացել էին 60 լեգեոններ, որոնց թիվը Օգոստոսի օրոք կրճատվեց մինչև ավելի բանական և հեշտ կառավարելի 28-ի<ref name="tcra50">''The complete Roman army'' by Adrian Գոլդսվորտի, 2003 chapter ''The Army of the Principate'', p.50; ISBN 0-500-05124-0</ref><ref name="tcra50" />։ Որոշ լեգեոններ ուղղակի ցրվեցին, մի քանիսը ձուլվեցին (դրա վկայությունն է լեգեոններից մեկին տրված «Գեմինա» (Երկվորյակ) կոչումը)<ref name="tcra50" />։

[[Մ.թ.ա. 9]] թ. գերմանական ցեղերը [[Տևտոբուրգյան անտառի ճակատամարտ]]ում վերացրին 3 լեգեոն, և լեգեոնների թիվը կրճատվեց մինչև 25-ի։ Հաջորդ 300 տարիների ընթացքում լեգեոնների թիվը մոտավորապես 30 էր<ref>''The complete Roman army'' by Adrian Գոլդսվորտի, 2005 chapter ''The Army of the Principate'', p.183; ISBN 0-500-05124-0</ref>։

Օգոստոսը ստեղծեց նաև Պրետորական պահակախումբը. դրանք 9 գնդեր էին, որոնք տեղակայված էին Իտալիայում և պետք է Հռոմում պահպանեին խաղաղությունը։ Պրետորականների աշխատավարձը լեգեոներներից ավելի բարձր էր, և նրանք ավելի քիչ էին ծառայում՝ լեգեոներների 25 տարվա փոխարեն 16 տարի<ref>''Rome and her enemies'' published by Osprey, 2005 part 3 ''Early Empire 27BC&nbsp;- AD 235'', chapter 9 ''The Romans'', section ''Remuneration'', p.183; ISBN 978-1-84603-336-0</ref>։

=== Աուքսիլիա ===
Թեև աուքսիլիան (Լատիներեն։ ''auxilia'' = աջակիցներ) հայտնի չէ այնքան, որքան լեգեոնները, սակայն այն որոշակի դեր էր կատարում հռոմեական զինվորական համակարգում։ Աուքսիլիան հավաքագրվում էր հռոմեական քաղաքացիություն չունեցող անձանցից։ Աուքսիլիան թվաքանակով լեգեոնից ավելի փոքր միավոր էր, դրանցում ծառայողները ավելի քիչ էին վճարվում։ 25 տարվա ծառայությունից հետո դրանց զինվորները ստանում էին հռոմեական քաղաքացիություն, որը ժառանգաբար անցնում էր նրանց զավակներին։ Ըստ պատմիչ [[Կոռնելիոս Տակիտոս]]ի կայսրությունում նույնքան լեգեոն կար, որքան էլ աուքսիլիա<ref>[[Կոռնելիոս Տակիտոս]], Տարեգրություններ''. IV.5</ref>։ Քանի որ հայտնի է, որ այն ժամանակ կար 25 լեգեոն՝ յուրաքանչյուրում մոտ 5.000 զինվոր, հետևաբար աուքսիլիայում պետք է ընդհանուր առմամբ 125.000 զինվոր և մոտավորապես 250 աուքսիլիական միավորում լիներ<ref>Գոլդսվորտի (2003) 51</ref>։

=== Նավատորմ ===
Հռոմեական նավատորմը (Լատիներեն։ ''Classis'', բառացիորեն. "նավատորմ") ոչ միայն ռազմամթերք էր ապահովում լեգեոններին և ծառայում որպես փոխադրամիջոց նրանց համար, այլև օգնում էր կայսրության սահմաններ հանդիսացող [[Հռենոս]] և [[Դանուբ]] գետերի պաշտպանությանը։ Նրանց պարտականությունն էր նաև քաղաքացիական նավերը ծովահենների հարձակումներից պաշտպանելը։ Այսպիսով այն պարեկություն էր անում ամբողջ [[Միջերկրական ծով]]ով մեկ, հյուսիսային [[Ատլանտյան օվկիանոս]]ի որոշ հատվածներում (Հիսպանիայի, Գալիայի և Բրիտանիայի ափերին), որոշ ռազմանավեր էլ գտնվում էին [[Սև ծով]]ում։ Չնայած դրան՝ ցամաքային զորքերը համարվում էին բանակի ավելի պատվավոր և ավագ ճյուղը<ref>''The complete Roman army'' by Adrian Գոլդսվորտի 2003, chapter ''After Service'', p.114; ISBN 0-500-05124-0</ref>։

== Պրովինցիաներ ==
[[Պատկեր:Templo romano Córdoba.jpg|մինի|ձախից|Կորդովայի հռոմեական հեթանոս տաճարի ավերակները]]
Հռոմեական կայսրության Իտալիայից դուրս գտնվող վարչական և տարածքային միավորները կոչվում էին պրովինցիաներ ({{lang-lat|provincae}}), թարգմանաբար՝ նահանգներ։

Հանրապետության ժամանակ պրովինցիաների<ref name="paragraph 47">Suetonius, ''The Twelve Caesars'', Life of Augusts [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Augustus*.html#47 ''paragraph 47'']</ref> կառավարումը շնորհվում էր սենատորական դասի ներկայացուցիչներին։ Օգոստոսի բարեփոխումները փոխեցին այդ կարգը։

=== Կայսերական պրովինցիաներ ===
Կայսերական պրովինցիա հասկացությունը ստեղծվել է Օգոստոս կայսեր կողմից<ref name="paragraph 47" />։ Կայսերական պրովինցիաների մեծ մասը նոր նվաճված տարածքներ էին և գտնվում էին սահմանին մոտ։ Եվ այդպիսով լեգեոնների մեծ մասը գտնվում էր կայսերական պրովինցիաներում։ Կարևորագույն կայսերական պրովինցիաներից էր Աեգիպտուսը (ժամանակակից [[Եգիպտոս]]), որն ապահովում էր ամբողջ կայսրության ցորենը։ Այն համարվում էր կայսեր սեփական կալվածքը, և սենատորներին նույնիսկ արգելված էր այցելել Աեգիպտուս։ Աեգիպտուսի կառավարիչն ու այնտեղի լեգեոնների հրամանատարներն ընտրվում էին ոչ թե սենատական դասից, ��յլ առավել ցածր՝ հեծյալների դասի ներկայացուցիչներից։

=== Սենատորական պրովինցիաներ ===
Օգոստոսի բարեփոխումները համեմատաբար քիչ ազդեցություն ունեցան սենատորական պրովինցիաների վրա։ Քանի որ այդ պրովինցիաները հեռու էին սահմանից և ավելի երկար ժամանակ էր, որ գտնվում էին Հռոմի իշխանության տակ, վիճակն այնտեղ ավելի կայուն էր ու խաղաղ։ Սենատորական պրովինցիայում ընդամենը մեկ լեգեոն էր տեղակայված, այսպես Լեգեոն III Ավգուստան տեղակայված էր սենատորական Աֆրիկա պրովինցիայում (ժամանակակից հյուսիսային [[Ալժիր]]ը)։

Պրովինցիաների կարգավիճակն անընդհատ ենթարկվում էր փոփոխությունների՝ սենատորականից կայսերական, և հակառակը։ Այդպիսի փոփոխություններ եղան հատկապես<ref name="paragraph 47"/> Օգոստոսի իշխանության տարիներին։ Տարածված էր նաև նոր պրովինցիաներ ստեղծելը՝ հները բաժանելու կամ էլ նոր տարածքներ նվաճելու միջոցով։

== Կրոն ==
{{Main|Հռոմեական դիցաբանություն}}
[[Պատկեր:Rome Pantheon.JPG|մինի|Հռոմի Պանթեոնը՝ կառուցված Հադրիանոսի կողմից, և որը նվիրված էր հռոմեական աստվածներին]]
Քանի որ կայսրությունը շարունակում էր ընդարձակվել, այն ներառում էր ավելի ու ավելի շատ տարածքներ, և հռոմեական մշակույթը աստիճանաբար յուրացնում էր տեղացիների հավատալիքները։ Կայսրերն ու հատկապես ժողովուրդը աշխատում էին ամեն կերպ գոհացնել աստվածներին։

Կայսրության պատմության ընթացքում հետապնդվել են տարբեր հավատալիքների տեր մարդիկ, և հատկապես [[Քրիստոնեություն|քրիստոնյաները]]։

=== Կայսերական պաշտամունք ===
Կայսրերը համարվում էին աստվածների ընտրյալները երկրի վրա և սովորաբար հետմահու դասվում էին աստվածների շարքը։ Քչերն էին աստվածացվում կենդանության օրոք, առավել հազվադեպ էին կայսրերն իրենց աստված հայտարարում, ինչպես դա արեց [[Կալիգուլա]]ն։ Նրա նմանները իրենց ժամանակակիցների կողմից համարվում էին խելագարներ։ Բացի այդ, իրենց աստված հայտարարելով, կայսրերը բացահայտ կխախտեին Օգոստոսի տրված խոստումը, այն է թե՝ «հանրապետությունը վերականգնված է», և ցույց կտային, որ ցանկանում են նմանվել արևելքի ժողովուրդների տիրակալներին։

Սովորաբար, կայսրերը աստվածացվում էին մահից հետո իրենց հաջորդների կողմից։ Սակայն պետք է նաև նկատի ունենալ, որ աստվածացման երևույթը ավելի մոտ էր քրիստոնեության մեջ սրբացնելու երևույթին։
[[Պատկեր:Statue-Augustus.jpg|մինի|upright|Օգոստոսը զինվորական համազգեստով]]

Կայսերական պաշտամունքի դերն աստիճանաբար մեծանում էր և հասավ իր գագաթնակետին երրորդ դարում կայսրության արևելյան հատվածում։ Կայսերական պաշտամունքը հանդիսանում էր հռոմեականացման հիմնաքարերից մեկը։ Կայսերական պաշտամունքի համալիրներն ավելացվում էին տաճարներին. դրանց մաս կարող էր կազմել թատրոնը կամ ամֆիթատրոնը՝ ներկայացումների և գլադիատորների կռիվների համար, կամ էլ հանրային բաղնիքը։

Ինչ լրջությամբ էր վերաբերվում բնակչությունը կայսրերի պաշտամունքին՝ անհայտ է։ Օրինակ, [[Սենեկա (փիլիսոփա)|Սենեկա Կրտսերի]] աշխատություններում հանդիպում են ծաղրանքի խոսքեր, թե [[Կլավդիոս]] կայսրը մահից հետո վերածվել է ոչ թե աստծո, այլ դդմի<ref>Կլավդիոսի թաղումը, տես [[Կոռնելիոս Տակիտոս]], ''[[Տարեգրություններ (Կոռնելիոս Տակիտոս)|Տարեգրություններ]]'', 2.69 և 13.3–4.</ref>։

=== Օտար մշակույթների ձուլում ===
Քանի որ հռոմեական հավատալիքները չունեին տեսակետ, որ ամբողջությամբ կբացառեր այլ մշակույթները, մի քանի օտար աստված դարձան բավականին հայտնի և մուտք գործեցին հռոմեական դիցարան։

Վառ օրինակ է Կիբելա աստվածուհին, որ հռոմեական դիցարան ամենավաղ մուտք գործած օտար աստվածն է. այն մտել է դիցարան [[մ.թ.ա. 200]] թ., իսկ Իսիսն ու [[Օսիրիս]]ը մուտք գործեցին մեկ դար անց Եգիպտոսից։ [[Դիոնիսոս]] աստվածը ևս շատ կարևոր էր, իսկ [[Միհր]]ը (Միթրա) պաշտվում էր հատկապես բանակի կողմից։ [[Մ.թ.ա. 1-ին դար]]ում [[Հուլիոս Կեսար]]ը, [[Ալեքսանդրիա]]յում իրեն ցույց տված օգնության համար, հրեաներին շնորհեց Հռոմ քաղաքում իրենց Աստծուն երկրպագելու իրավունքը։

=== Այլ կրոններ ===
==== Դրուիդներ ====
Դրուիդներին կապում էին այն ամենի հետ, ինչ որ հռոմեական չէր։ Օրինակ Օգոստոսը իր հրովարտակով արգելում էր հռոմեացի քաղաքացիներին կատարել «դրուիդյան» արարողություններ։ [[Պլինիոս Ավագ]]ը գրում է<ref>[[Pliny's Natural History]] xxx.4.</ref>, որ [[Տիբերիոս]]ի գահակալման շրջանում սենատի ընդունած որոշմամբ դրուիդները ճնշվում էին, իսկ [[Կլավդիոս]]ն ընդհանրապես արգելեց դրուիդյան արարողությունները [[54]] թ.:
<ref name="paragraph 25">Suetonius, ''The Twelve Caesars'', Life of Claudius [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Claudius*.html#25 ''paragraph 25'']</ref>

==== Հուդայականություն ====
{{Main|Հուդայականություն}}
[[Պատկեր:Roman sacrifice Louvre Ma992.jpg|մինի|Կենդանու զոհաբերության արարողություն; [[2-րդ դար]], [[Հռոմ]]]]
Սկզբնապես, շնորհիվ այն բանի, որ մ.թ.ա. 70 թ-ից հետո հրեաները վճարում էին հատուկ հարկ, նրանց թույլ էր տրված ազատորեն դավանել հուդայականություն՝ պահելով բոլոր սովորությունները։ Սակայն շուտով ծայր առավ հակահրեական շարժում և տեղի ունեցան մի քանի հրեա-հռոմեական պատերազմներ։

[[Կալիգուլա]]յի օրոք սկիզբ առած ճգնաժամը ([[37]]–[[41]] թթ.) առաջին «բաց հակասությունն էր հռոմեացիների և հրեաների միջև», չնայած այդ հակասությունները սկիզբ էին առել դեռևս 6 թ. և ավելի խորացել [[Սեյանուս]]ի օրոք (մինչ [[31]] թ.)<ref>H.H. Ben-Sasson, ''A History of the Jewish People'', Harvard University Press, 1976, ISBN 0-674-39731-2, ''The Crisis Under Gaius Caligula'', pages 254-256: "The reign of Gaius Caligula (37-41) witnessed the first open break between the Jews and the [[Julio-Claudian]] empire. Until then-if one accepts [[Sejanus]]' heyday and the trouble caused by the [[Census of Quirinius|census after Archelaus' banishment]]-there was usually an atmosphere of understanding between the Jews and the empire&nbsp;... These relations deteriorated seriously during Caligula's reign, and, though after his death the peace was outwardly re-established, considerable bitterness remained on both sides.&nbsp;... Caligula ordered that a golden statue of himself be set up in the [[Herod's Temple|Temple in Jerusalem]].&nbsp;... Only Caligula's death, at the hands of Roman conspirators (41), prevented the outbreak of a Jewish-Roman war that might well have spread to the entire [[Eastern Roman Empire|East]]."</ref>։ Մինչև [[66]] թ-ի Հուդայում հրեաների հեղափոխությունը, հրեաները մեծ մասամբ պաշտպանված էին։ [[Տիբերիոս]]ը փորձ կատարեց<ref>Suetonius, ''The Twelve Caesars'', Life of Tiberius [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Tiberius*.html#36 ''paragraph 36'']</ref> արգելել հուդայականությունը Հռոմում, սակայն շուտով արգելքները հանվեցին։ Իսկ Կլավդիոսը Հռոմից արտաքսեց հրեաներին այն բանի համար, որ նրանք «երկրպագում էին Քրեստուսին» («Քրեստուսը» համարվում է «[[Հիսուս|Քրիստոս]]» անվան մեկ այլ գրառման ձև)<ref name="paragraph 25"/> Գուցե մինչ [[96]] թ. հռոմեացիները տարբերություն չէին մտցնում հրեաների և քրիստոնյաների միջև։ Դրանից հետո, հրեաները հուդայական արարողություններ կատարելու համար հատուկ հարկ էին վճարում, իսկ քրիստոնյաները՝ ոչ<ref>Wylen, Stephen M., ''The Jews in the Time of Jesus: An Introduction'', Paulist Press (1995), ISBN 0-8091-3610-4, Pp 190–192.; Dunn, James D.G., ''Jews and Christians: The Parting of the Ways, A.D.&nbsp;70 to 135'', Wm. B. Eerdmans Publishing (1999), ISBN 0-8028-4498-7, Pp 33–34.; Boatwright, Mary Taliaferro and Gargola, Daniel J and Talbert, Richard John Alexander, ''The Romans: From Village to Empire'', Oxford University Press (2004), ISBN 0-19-511875-8, p. 426.;</ref>։

==== Քրիստոնեություն ====
{{Main|Քրիստոնեություն}}
[[Պատկեր:Jean-Léon Gérôme - The Christian Martyrs' Last Prayer - Walters 37113.jpg|մինի|''Քրիստոնյա նահատակները'']]
[[Քրիստոնեություն]]ը ի հայտ է եկել հռոմեական Հրեաստանում մ.թ. [[1-ին դար]]ում։ Այս կրոնը հետզհետե դուրս եկավ [[Երուսաղեմ]]ի սահմաններից և տարածվեց [[Անտիոք]]ում, ապա՝ [[Ալեքսանդրիա]]յում և ողջ կայսրությունով մեկ։ Քրիստոնեության առաջին երկու դարերի ընթացքում կայսրերը դիտում էին այն ուղղակի որպես հրեական աղանդ, այլ ոչ թե կրոն։ Քրիստոնեության դեմ որևէ ընդհանուր օրենք չկար, սակայն տեղական և կենտրոնական իշխանությունները պարբերաբար հալածում էին քրիստոնեությունը դավանողներին<ref>Graeme Clarke, "Third-Century Christianity," in ''Cambridge Ancient History: The Crisis of Empire'' (Cambridge University Press, 2005), vol. 12, p. 616; W.H.C. Frend, "Persecutions: Genesis and Legacy," ''Cambridge History of Christianity: Origins to Constantine'' (Cambridge University Press, 2006), vol. 1, p. 510. Տես also: Timothy D. Barnes, "Legislation Against the Christians," ''Journal of Roman Studies'' 58 (1968) 32–50; G.E.M de Sainte-Croix, "Why Were the Early Christians Persecuted?" ''Past & Present'' 26 (1963) 6–38; Herbert Musurillo, ''The Acts of the Christian Martyrs'' (Oxford: Clarendon Press, 1972), pp. lviii–lxii; and [[A.N. Sherwin-White]], "The Early Persecutions and Roman Law Again," ''Journal of Theological Studies'' 3.2 (1952) 199–213.</ref>։

Որպես կանոն, քրիստոնյաների հալածանքների համար ընդհանուր պատճառներ չեն մատնանշվում։ Տակսիտուսը գրում է, որ [[Հռոմ]]ի Մեծ Հրդեհից հետո՝ [[64]] թ., ժողովուրդը հրդեհ գցելու մեջ մեղադրեց [[Ներոն]] կայսրին, իսկ նա էլ մեղքը բարդեց քրիստոնյաների վրա<ref name="annals-xv-44">[[Կորնելիոս Տակիտոս]], Տարեգրություններ, գիրք V.44</ref>։ [[Ներոն]] կայսեր ժամանակաշրջանում սկիզբ առած հռոմեա-հրեական պատերազմը, որը թուլացրեց կայսրությունը, դարձավ քաղաքացիական պատերազմի պատճառ ու գահազրկեց Ներոնին, ավելի է մեծացնում ատելությունը հրեաների, հուդայականության և «հրեական աղանդների» նկատմամբ։

Քրիստոնյաների առաջին զանգվածային սպանությունները տեղի ունեցան Գալիայում՝ [[Մարսել]] քաղաքում [[177]] թ։ Քրիստոնյաների սպանությունները սովորաբար տեղային էին, և որոշ քրիստոնյաներ համարում էին դրանք փորձություններ<ref>Entry on "martyrdom," ''The Oxford Companion to Christian Thought'' (Oxford University Press, 2000), p. 411f.</ref>։ Դեկոս կայսեր կողմից նախաձեռնած հալածանքները ([[246]]–[[251]] թթ.) լուրջ վտանգ էին ներկայացնում քրիստոնյաների համար։ Չնայած հալածանքները նպատակ ունեին վերացնել քրիստոնյաներին քաղաքներից, ի վերջո դրանք հանգեցրեցին քրիստոնյաների առավել միավորմանը և ուժեղացմանը<ref>W.H.C. Frend, "The Failure of the Persecutions in the Roman Empire," ''Past and Present'' 16 (1959) 10–30.</ref>։ Դիոկղետիանոսը նախաձեռնեց քրիստոնյաների դեմ վերջին և ամենահզոր հալածանքների ալիքը, որը տևեց [[303]]-[[311]] թ.: Սակայն քրիստոնեությունը արդեն դարձել էր հասարակ ժողովրդի մեջ ամենատարածված կրոնը, և այդ պատճառով [[313]] թ. Միլանի հրովարտակով [[Կոստանդիանոս Ա Մեծ]] կայսրը (միանձնյա կայսր [[324]]–[[337]] թթ.) թույլատրեց քրիստոնեության ազատ դավանումը և դարձավ առաջին քրիստոնյա կայ��րը, իսկ արդեն [[380]] թ. [[Թեոդոս I Մեծ]] կայսրը հայտարարեց քրիստոնեությունը որպես կայսրության պաշտոնական կրոն։

Արդեն 5-րդ դարում քրիստոնեությունը փոխել էր կայսրության դեմքը<ref>Ekelund, Robert Burton; Hébert, Robert F.: ''[https://books.google.am/books?id=FP08EXnwP3YC The Marketplace of Christianity]'', pg. 60, The MIT Press, Nov. 2006, ISBN 978-0-262-05082-1</ref>։ Հեթանոսությունը դավանել շարունակող անձինք հալածվում էին, սկսեցին հետապնդվել նաև քրիստոնեական [[աղանդ]]ները։

== Լեզուներ ==
{{Main|Լատիներեն|Հունարեն}}
[[Պատկեր:Herculaneum Collegio degli Augustali Iscrizione.jpg|մինի|ձախից|Լատիներեն արձանագրություն]]
Հռոմեացիների լեզուն դեռևս թագավորության շրջանում արդեն [[լատիներեն]]ն էր, որը շուտով դարձավ նաև կայսրության պաշտոնական լեզուն։ Արդեն կայսրության ժամանակաշրջանում ձևավորվել էր լատիներենի երկու ճյուղ՝ այսպես կոչված «բարձր» կամ գրական, դասական լատիներենը և «ցածր» կամ խոսակցական, «վուլգար» լատիներենը։ Ի տարբերություն դասական լատիներենի, որ մնաց անփոփոխ նույնիսկ [[Միջնադար]]ի ընթացքում, «վուլգար» լատիներենը, լինելով խոսակցական, իր վրա կրեց այլ լեզուների ազդեցությունը։ «Վուլգար» լատիներենը դարձավ [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն|Արևմտյան Հռոմեական կայսրության]] և նրա փլատակների վրա ձևավորված բարբարոսական պետությունների պաշտոնական լեզուն և հետագայում ծնունդ տվեց ռոմանական լեզուներին, այդ թվում՝ [[իտալերեն]]ին, [[ֆրանսերեն]]ին, [[պորտուգալերեն]]ին, [[իսպաներեն]]ին, [[ռումիներեն]]ին։ Հունարենն ու դասական լատիներենը մնացին կրթության ու մշակույթի լեզուներ։

Չնայած լատիներենը Հռոմի կործանումից հետո էլ բավական տարածված լեզու էր, Հռոմի արևելյան տիրույթների գրական և խոսակցական ամենատարածված լեզուն հունարենն էր<ref>Fergus Millar, ''A Greek Roman Empire: Power and Belief under Theodosius&nbsp;II (408–450)''. Sather Classical Lectures, Vol. 64. Berkeley: University of California Press, 2006. Pp. 279. ISBN 0-520-24703-5; Warren Treadgold "A Concise History of Byzantium" (New York: St Martin's Press, 2001); Warren Treadgold "A History of the Byzantine State and Society" (Stanford: Stanford University Press, 1997)</ref>։ Հռոմեացիները չէին հետապնդում տեղական բնակչության լեզուները դուրս մղելու նպատակ։ Նրանք սովորաբար թողնում էին ամուր կազմավորված իշխանություն, և հետագայում արդեն աստիճանաբար ներգրավում էին տեղական բնակչությանը հռոմեական մշակույթի ու լատիներենի շրջանառության ոլորտ<ref name="Freeman1">Freeman (1999), pp.389–433</ref>։ Հունարենի հետ միասին շատ ցեղախմբեր գործածում էին իրենց տեղական լեզուները, սակայն, բացառապես, որպես խոսակցական լեզու։

Կայսրության ժամանակաշրջանում հունարենը լայն տարածում ուներ արևելյան քաղաքներում, և նույնիսկ կայսերական արքունիքում երկու քարտուղարություն կար՝ մեկը լատիներեն, իսկ մյուսը հունարեն՝ Արևելքի համար<ref name="Lee">Lee I. Levine ''Jerusalem'' [https://books.google.am/books?id=gqL8C_JBEm0C&pg=PA270&dq=rome+catacombs+greek+latin+aramaic+inscription+%25&sig=ACfU3U1d84XhiN27AIqCOGI6jL2pSwhYXA#PPA154, M1 ''տես page 154'']</ref><ref>{{Cite web |title=Judaea - Palaestina - Province of the Roman Empire |url=http://www.unrv.com/provinces/judaea.php |accessdate=2010 թ․ ապրիլի 27 |publisher=Unrv.com}}</ref><ref>''Social and Economic Conditions of the Roman Empire in the Fourth Century'' by Paul Vinogradoff, 1911, Cambridge Medieval History, Volume One, pp. 542–567</ref>։

Շուտով, բացի հունարենից, հռոմեացիները ծանոթացան «[[հելլենիզմ]]» հասկացություն հետ, և բացի լեզվից նրանց կենցաղում կարևոր տեղ սկսեց գրավել հունական մշակույթը<ref>Lee I. Levine ''Jerusalem'' [https://books.google.am/books?id=gqL8C_JBEm0C&pg=PA270&dq=rome+catacombs+greek+latin+aramaic+inscription+%25&sig=ACfU3U1d84XhiN27AIqCOGI6jL2pSwhYXA#PPA154, M1 ''p. 154'']</ref><ref>Andrew Sherratt (Ed.) "The Cambridge Encyclopedia of Archeology" (Cambridge: Cambridge University Press, 1980), pp. 242–243. ISBN 0-521-22989-8</ref><ref>{{Cite web |title=Religiousstudies.uncc.edu |url=http://www.religiousstudies.uncc.edu/jdtabor/overview-roman-world.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100818052138/http://www.religiousstudies.uncc.edu/JDTABOR/overview-roman-world.html |archive-date=2010 թ․ օգոստոսի 18 |access-date=2011 թ․ մայիսի 24}}</ref><ref>[http://www.jstor.org/pss/3155063 Jstor.org]</ref><ref>Andrew Sherratt (Ed.) "The Cambridge Encyclopedia of Archeology" (Cambridge: Cambridge University Press, 1980), pp. 240–244. ISBN 0-521-22989-8</ref>։

Հունաստանի նվաճումից հետո ([[մ.թ.ա. 146]] թ.) հունարենը սկսեց լայնորեն տարածվել հռոմեացիների շրջանում, ինչին մեծապես նպաստեց նաև մեծ քանակությամբ հունախոս ստրուկների Հռոմ տեղափոխելը<ref name="Freeman1"/> Հռոմում հունարենը դարձավ կրթված մարդկանց երկրորդ լեզուն<ref name="Freeman1"/><ref>McDonnell/MacDonnell, ''Roman Manliness: Virtus and the Roman Republic''</ref>։ Այն դարձավ նաև վաղ քրիստոնյաների լեզուն, քանի որ քրիստոնեությունը ձևավորվել էր արևելքում։

Սակայն, քանի որ խիտ բնակեցված Արևելքում գոյություն ունեին խոսողների մեծ թիվ ունեցող այլ լեզուներ, որոնցից էին ղպտերենը, [[արամեերեն]]ը, փյունիկյան լեզուները (որը բավական տարածված էր նաև հյուսիսային Աֆրիկայում) և [[հայերեն]]ը ([[Փոքր Հայք]]), հունարենը, բացի Փոքր Ասիայից, չունեցավ այնպիսի մեծ ազդեցություն, ինչպես լատիներենը Արևմուտքում։ Հելլենիստական ժամանակաշրջանում հունարենը կիսվեց երկու ճյուղի՝ «ատտիկյան» ու «կոյնե» (խոսակցական) հունարենի, որը հետագայում դարձավ «բյուզանդական» հունարենի հիմքը<ref>''Greek Language'', [http://concise.britannica.com/ebc/article-9366082/Greek ''Encyclopedia Britannica''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071224133820/http://concise.britannica.com/ebc/article-9366082/Greek |date=2007-12-24 }}</ref>։

Սակայն արդեն մ.թ. [[4-րդ դար]]ում, կայսրության արևմտյան հատվածի ուժեղ զարգացման շնորհիվ, հունարենը կորցրեց նախկին ազդեցությունը լատիներենի նկատմամբ արվեստի բնագավառում։ Դա նաև այն բանի արդյունք էր, որ [[5-րդ դար]]ի սկզբներին հրատարակվեց արդեն պաշտոնական կրոն դարձած քրիստոնեության սուրբ գրքի՝ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]] առաջին «վուլգար» (գռեհիկ) լատիներեն տարբերակը (այդ թարգմանությունը ստացել է «Վուլգատա» անունը)։ Արևմտահռոմեական կայսրության կործանմամբ, նվազեց նաև լատիներենով և հունարենով խոսողների քանակը, ինչի հետևանքով [[Միջնադար]]ում ի հայտ եկավ արևմուտք-արևելք կամ «կաթոլիկ»-«ուղղափառ» մշակութային և կրոնական բաժանումը։

Ի տարբերություն հունարենի, որ ներկայումս խոսվում է միայն [[Հունաստան]]ում, [[Կիպրոս]]ում, Թուրքիայի որոշ հատվածներում և հարավային [[Իտալիա]]յում (որտեղ [[Բյուզանդական կայսրություն]]ը պահեց իշխանությունը ևս մի քանի դար), լատիներենի հետնորդները՝ ռոմանական լեզուները, խոսվում են աշխարհի շատ անկյուններում։ Այս ամենը կարելի է բացատրել նրանով, որ արևմուտքն ընկավ «լատինականացված» [[Գերմանիա|գերմանական ցեղերի]] ազդեցության տակ, իսկ արևելքն ընկավ մուսուլման արաբների և թուրքերի ձեռքը, որոնց համար հունարենը քիչ մշակութային նշանակություն ուներ։ Պետք է նաև նշել, որ Իտալիայի լատիներենից ավելի հին լեզվին՝ էտրուսկերենին (որ մեռած լեզու էր արդեն [[մ.թ.ա. 1-ին դար]]ում) տիրապետող վերջին արձանագրված անձը կայսր Կլավդիոսն էր, ով նաև տիրապետում էր լատիներենին և հունարենին։

== Մշակույթ ==
[[Պատկեր:Toga Illustration-2.svg|ձախից|upright|մինի|Հռոմեական ավանդական տարազը՝ տոգան:]]
Հռոմեական կայսրության կյանքը եռում էր Հռոմի և նրա Յոթ բլուրների շուրջ։ Քաղաքն ուներ մի քանի թատրոն<ref>Jones, Mark Wilson ''Principles of Roman Architecture.'' New Haven: Yale University Press, 2000.</ref>, գիմնազիումներ, պանդոկներ, բաղնիքներ։ Կայսրության տարածքով մեկ կառուցվում էին համեստ հռոմեական ոճի տնակներից մինչև շքեղ և ընդարձակ դղյակներ, որոնք հիմնականում գտնվում էին Պալատին բլրի վրա (այդ բլրի անունից է առաջացել «պալատ» բառը)։ Բնակչության մեծ մասն ապրում էր քաղաքի կենտրոնում։

Քաղաքների մեծ մասն ունեին բազմաթիվ [[ֆորում]]ներ (հրապարակ) և տաճարներ։ Քաղաքները ջրով ապահովելու համար կառուցվում էին [[ակվեդուկ]]ներ<ref name="Kevin Greene, Technological Innovation and Economic Progress in the Ancient World: M.I. Finley Re-Considered, ''The Economic History Review'', New Series, Vol. 53, No. 1. (Feb., 2000), pp. 29–59 (39)">Kevin Greene, "Technological Innovation and Economic Progress in the Ancient World: M.I. Finley Re-Considered", ''The Economic History Review'', New Series, Vol. 53, No. 1. (Feb., 2000), pp. 29–59 (39)</ref>, որոնք ծառայում էին նաև որպես յուղ և գինի ներկրելու ուղիներ։ Ազնվականների ու մեծահարուստների մեծ մասն ապրում էր քաղաքներում, և նրանց հողերը կառավարվում էին հատուկ պաշտոնյաների կողմից։ Ավելի շատ աշխատուժ ապահովելու համար շատ իշխաններ ստրուկներին տալիս էին ազատություն։ Արդեն Օգոստոսի ժամանակաշրջանում շատ հույն ստրուկներ դաստիարակում էին հռոմեացի պատանիներին (երբեմն նաև աղջիկներին)։ Հունական և հելլենիստական ոճի քանդակները զարդարում էին ամառանոցներն (վիլլա) ու պալատները։

Հռոմեական մշակույթի շատ տարրեր փոխառնված էին հունական մշակույթից<ref name="Scott, 404">Scott, 404</ref>։ Սակայն քանդակագործության և ճարտարապետության մեջ հունականի և հռոմեականի միջև տարբերություններն ակնհայտ էին։ Ճարտարապետության մեջ հռոմեացիների մտցրած նորամուծություններից էին սյունն{{փաստ}} ու գմբեթը։

Վաղ սոցիալական հասարակության հիմքն ընտանիքն էր<ref name="Աբբոտ, 1">Աբբոտ, 1</ref>, որ բնութագրվում էր ոչ միայն արյունակցական այլև օրինական կապերով<ref name="Աբբոտ, 2">Աբբոտ, 2</ref>։ Հայրը ընտանիքի բացարձակ գլուխն էր. նրա իշխանության տակ էին՝ կինը, երեխաները, երեխաների կանայք, զարմիկները, ստրուկները. նա կարող էր նույնիսկ մահապատժի ենթարկել նրանցից որևէ մեկին<ref name="Աբբոտ, 6">Աբբոտ, 6</ref>։ Սկզբում միայն պատրիկյան վերնախավն իրավունք ուներ ձևավորելու ընտանիքներ, սակայն ժամանակի հետ ստրուկներին նույնպես թույլատրվեց կազմավորել ընտանիքներ<ref>''Social History of Rome'' By Géza Alföldy, David Braund, 1985</ref>։

Ստրուկներն ու ստրկությունը կազմում էին հասարակության անբաժան մասը. գոյություն ունեին հատուկ ստրուկների շուկաներ, որտեղ նրանց վաճառում կամ գնում էին։ Որոշ ստրուկներ ազատություն էին ստանում տիրոջը իրենց մատուցած ծառայությունների շնորհիվ, որոշ ստրուկներ գումար էին խնայում իրենց ազատությունը գնելու համար։ Ստրուկների սպանություններն արգելված էին օրենքով։ Ստրուկների դասը կազմում էր կայսրության բնակչության շուրջ 25%-ը<ref>{{Cite web |title=Resisting Slavery in Ancient Rome |url=http://www.bbc.co.uk/history/ancient/romans/slavery_01.shtml |accessdate=2008 թ․ հունիսի 20 |publisher=BBC}}</ref><ref>{{Cite web |title=Slavery in Ancient Rome |url=http://www.dl.ket.org/latinlit/mores/slaves/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100222010557/http://www.dl.ket.org/latinlit/mores/slaves/ |archive-date=2010 թ․ փետրվարի 22 |accessdate=2008 թ․ հունիսի 20 |publisher=Kentucky Educational Television}}</ref>։ Մոտավոր հաշվարկներով կայսրության ժամանակաշրջանում միայն Հռոմ քաղաքում կար 400,000 ստրուկ<ref>[http://mars.wnec.edu/~grempel/courses/wc1/lectures/12romanday.html The Romans at Work and Play] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080705195437/http://mars.wnec.edu/~grempel/courses/wc1/lectures/12romanday.html |date=2008-07-05 }}. ''Western New England College.''</ref>։

Հռոմ քաղաքում գոյություն ունեցող հիշարժան վայրերից էր «Կամպուս Մարտիուսը» («Մարսի դաշտ»), որը զինվորների համար ծառայում էր որպես մարզադաշտ։ Հետագայում այն դարձավ հասանելի նաև հասարակ ժողովրդի համար։ Կամպուսում երիտասարդները մարզվում և մրցում էին [[ըմբշամարտ]]ում, [[բռնցքամարտ]]ում և կառքերի մրցավազքում<ref name="austin-roman1">Austin, Roland G. "Roman Board Games. I", ''Greece & Rome'' 4:10, October 1934. pp. 24–34.</ref>։

Տարածված զբաղմունքներից էին նաև որսորդությունն ու ձկնորսությունը, զառերով խաղերը, հռոմեական [[շախմատ]]ը<ref name="austin-roman1"/>։ Տեղի էին ունենում նաև տարբեր մրցաշարեր, երաժշտական բեմադրություններ։

=== Հագուստը, ուտելիքը և արվեստ ===
Հռոմեական հագուկապը 600 տարվա մեջ քիչ փոփոխություն է կրել<ref>The Illustrated Encyclopedia of the Roman Empire, Nigel Rodgers, Lorenz Books, ISBN 978-0-7548-1911-0 (page 490)</ref>։ Հագուստով հնարավոր էր զանազանել տարբեր խավերին պատկանող մարդկանց։ Պլեբեյների (հասարակ ժողովուրդ) տունիկան (երկար, անթև ներքնաշապիկ) նման էր հովիվների և ստրուկների հագուստին, կարվում էր մուգ կտորից, իսկ պատրիկների տունիկան պատրաստվում էր միայն սպիտակ կտորից<ref>Pliny the Elder's [[Natural History (Pliny)|Natural History]], book 12 pp. 38</ref>։ Մագիստրատը (պետական ծառայող) կրում էր «տունիկա աուգուստիկլավի», սենատորները հագնում էին գծերով տունիկա, որը կոչվում էր «տունիկա լատիկլավի»։ Ռազմական տունիկաները հասարակից ավելի կարճ էին։ Պատանիները, մինչև Լիբերալիա տոնը, կրում էին «տոգա պրետեքստա», որը մանուշակագույն եզրով տոգա էր։ «Տոգա վիրիլիսը» (կամ «տոգա պուրա.) հագնում էին 16 տարեկանը լրացած հռոմեացիները, որպեսզի ցույց տան, որ Հռոմի քաղաքացի են<ref name="Romans' crimes of fashion revealed">{{Cite news |date=2003 թ․ օգոստոսի 26 |title=Romans' crimes of fashion revealed |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/london/3181443.stm |accessdate=2008 թ․ հունիսի 19 |publisher=BBC}}</ref>։

Չափահաս հռոմեացի տղամարդիկ և կանայք տունիկայի վրայից հագնում էին պարեգոտ կամ պատմուճան, տղամարդկանց պատմուճանը կոչվում էր ''տոգա'', կանանց պատմուճանը՝ ''ստոլա''։ Կանանց «ստոլան» արտաքինով տարբերվում էր «տոգայից», և սովորաբար ավելի բաց գույնի էր։ Հայտնի զորավարները որպես առանձնաշնորհ հագնում էին «Տոգա պիկտա»։ Սուգ պահելիս կրում էին «տոգա պուլլա»։ Տարբերել մարդկանց դիրքը հնարավոր էր նաև կոշիկներով. պատրիկները կրում էին կարմիր կամ նարնջագույն սանդալներ, սենատորները՝ շագանակագույն, կոնսուլները՝ սպիտակ, իսկ զինվորները կրում էին ծանր կոշիկներ։ Այն զինվորների համար, ովքեր կռվում էին հյուսիսում հռոմեացիները ստեղծեցին գուլպաներ. դրանք սովորաբար հագնում էին սանդալներով<ref name="Romans' crimes of fashion revealed"/>։

[[Դիոկղետիանոս]]ի բարեփոխումներից հետո ռազմական գործիչների և բարձրաստիճան պաշտոնյաների հագուկապը դարձավ ավելի հարուստ և զարդարուն։ Զգեստի վրա զարդանախշերը սովորաբար երկրաչափական կամ բույսերի պատկերներ էին, չնայած երբեմն կարող էր լինել նաև կենդանու կամ մարդու Պատկեր<ref>Sumner and D'Amato, G. and R. (2002). Roman Military clothing (2) AD&nbsp;200 to 400. ISBN 18417655970, 7–9</ref>։ Մետաքսի ներմուծումը ավելացրեց այն մարդկանց թիվը, ովքեր կրում էին մետաքսե հագուստներ։ Ծանր գոտիները կրում էին մեծ մասամբ ռազմական գործիչները։ Շալվարը կայսրությունում համարվում էր միայն բարբարոս գերմանացիների և պարսիկների հագուստ. այն ընդունվեց միայն կայսրության վերջին շրջանում՝ ի նշան մշակութային մայրամուտի<ref>Rodgers, p.491</ref><ref>The Inheritance of Rome, Chris Wickham, Penguin Books Ltd. 2009, ISBN 978-0-670-02098-0 (page 106)</ref>։

Հռոմեացիները ուտելու պարզ սովորույթներ ունեին։ Պինդ ուտելիքը ուտվում էր առավոտյան ժամը 11-ին, և բաղկացած էր հացից, աղցանից, պանրից, մրգերից, ընկուզեղենից և սառը մսից, որ մնացել էր նախորդ գիշերվա ճաշից։ Տարածված էր նաև ձիթապտուղը<ref>"Me pascunt olivae, me cichorea levesque malvae." Horace, ''Odes 1.31.15'', ca 30 BC</ref>։ Ընտանիքն ուտում էր միասին, նստելով աթոռներին՝ սեղանի շուրջը։ Մատներով ուտում էին պինդ ուտելիքը, իսկ գդալներով՝ ճաշերը։

Գինին համարվում էր ունիվերսալ խմիչք<ref name="Phillips pg 46-56">Phillips pp 46–56</ref>, այն օգտագործվում էր օրվա բոլոր ժամերին, բոլոր խավերի կողմից, բավականին էժան էր։ Այլ խաղող և մեղր պարունակող խմիչքներ ևս օգտագործվում էին։ Սոված գինի խմելը նշանակում էր լինել հարբեցող։ Ալկոհոլից կախվածություն ունենալը համարվում էր ամոթալի։

[[Պատկեր:Boscoreale fresco woman kithara.jpg|մինի|Կիթար նվագող կին, [[մ.թ.ա. 40]]–30 թթ.]]
Հռոմեական գրականությունը կրել է հունականի ուժեղ ազդեցությունը։ Ամենահին գրական նմուշները պատմում են Հռոմի առասպելական անցյալի և հերոսների սխրագործությունների մասին։ Կայսրության ընդարձակմանը զուգահեռ գրական ժանրերը դարձան ավելի բազմազան՝ բանաստեղծություններ, կատակերգություն, պատմական ստեղծագործություններ և ողբերգություն։ [[Վերգիլիոս]]ը հռոմեական դասական էպիկական բանաստեղծ է։ Նրա «[[Էնեական]]» պոեմում պատմվում է հռոմեացիների ծագման պատմությունը. Էնեասի փախուստը կործանվող [[Տրոյա]]յից և Իտալիայում բնակություն հաստատելը։ Հռոմում տարածված էր նաև «սատիրայի» գրական ժանրը<ref>[[Lucilius]]-the acknowledged originator of Roman Satire in the form practiced by Juvenal-experimented with other meters before settling on dactylic hexameter.</ref>։ Շատ հռոմեական տներ զարդարված էին հույն արվեստագետների գործերով։ Քանդակները<ref>{{Cite journal |last=Toynbee |first=J. M. C. |date=1971 թ․ դեկտեմբեր |title=Roman Art |url=https://archive.org/details/sim_classical-review_1971-12_21_3/page/439 |journal=The Classical Review |volume=21 |issue=3 |pages=439–442 |doi=10.1017/S0009840X00221331 |jstor=708631 |accessdate=2007 թ․ դեկտեմբերի 11| issn=0009-840X}}</ref>։ սովորաբար պատկերում էին երիտասարդ, թիկնեղ և հզոր պատանիների։ Երբեմն կարող էին պատկերել դրվագներ հռոմեական լեգեոնների հաղթանակներից։

Երաժշտությունը կազմում էր հռոմեացիների առօրյա կյանքի անբաժան մասը։ Երաժշտություն բառը վերցված է հունարեն ''μουσική'' («մուզիկե») բառից<ref>{{Cite web |title=Mousike, Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', at Perseus |url=http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2368891}}</ref>։ Մասնավոր և հանրային խնջույքները սովորաբար ուղեկցվում էին երաժշտությամբ։

Ժամանակի ընթացքում հռոմեական քաղաքաշինությունը փոխվեց և կատարելագործվեց։ Հռոմեական շատ կառույցներ մնացել են կանգուն նույնիսկ 2,000 տարի անց, մի շարք ակվեդուկներ որոշ բնակավայրեր ջրով են մատակարարում առ այսօր։ Նույնիսկ [[Խաչակրաց արշավանքներ]]ի ժամանակ, բացի հռոմեացիների կողմից կառուցված ճանապարհներից, այլ ճանապարհներ չկային<ref>W. L. MacDonald, The Architecture of the Roman Empire, rev. ed. Yale University Press, New Haven, 1982, fig. 131B; Lechtman and Hobbs "Roman Concrete and the Roman Architectural Revolution"</ref>։

=== Կրթություն ===
Գրավելով հունական արևելքը՝ հռոմեացիները յուրացրեցին հունական կրթության տարրեր<ref name="Legacy">The Legacy of Roman Education (in the Forum), Nanette R. Pacal, The Classical Journal, Vol. 79, No. 4. (Apr.–May 1984)</ref>։ Տղաները սովորում էին տանը հռոմեական օրենքներ, սովորույթներ, և ֆիզիկական պատրաստվածություն՝ հռոմեական բանակ մուտք գործելու համար։ Կարգապահությունը լավ հռոմեացու անբաժան մասն էր։ Աղջիկները սովորում էին կարել և տնային տնտեսություն վարել իրենց մայրերից<ref name = "Ox"/>։

Կրթությունը սկսվում էր վեց տարեկանից։ Հաջորդ վեց-յոթ տարվա ընթացքում և տղաներին, և աղջիկներին սովորեցնում էին կարդալ, գրել և մաթեմատիկայի հիմունքները։ Տասներկու տարեկանից սկսած, նրանք բացի լատիներենից սովորում էին հունարեն, քերականություն, իսկ ամենավերջում հռետորության արվեստը։ Լավ հռետորները մեծ հարգանք էին վայելում։ Երբեմն օժտված ստրուկներին օգտագործում էին որպես ուսուցիչներ<ref name="Ox">Oxford Classical Dictionary, Edited by Simon Hornblower and Antony Spawforth, Third Edition. Oxford; New York: Oxford University Press, 1996</ref>։

== Տնտեսություն ==
=== Արդյունաբերություն ===

Հանքարդյունաբերության զարգացվածության բարձր աստիճանը խթանում էր զանազան մետաղների մշակումը<ref>[[Andrew Wilson (classical archaeologist)|Wilson, Andrew]] (2002): "Machines, Power and the Ancient Economy", ''[[The Journal of Roman Studies]]'', Vol. 92, pp.&nbsp;1–32 (17–21, 25, 32)</ref>։

[[Երկաթ]]ի արդյունահանումը տարեկան կազմում էր 82,500 տոննա<ref>Craddock, Paul T. (2008): "Mining and Metallurgy", in: [[John Peter Oleson|Oleson, John Peter]] (ed.): ''The Oxford Handbook of Engineering and Technology in the Classical World'', Oxford University Press, ISBN 978-0-19-518731-1, p. 108; Sim, David; Ridge, Isabel (2002): ''Iron for the Eagles. The Iron Industry of Roman Britain'', Tempus, Stroud, Gloucestershire, ISBN 0-7524-1900-5, p. 23; Healy, John F. (1978): ''Mining and Metallurgy in the Greek and Roman World'', Thames and Hudson, London, ISBN 0-500-40035-0, p. 196</ref> այդպիսով յուրաքանչյուր շնչին բաժին էր ընկնում 1.5 կգ երկաթ<ref>Healy, John F. (1978): ''Mining and Metallurgy in the Greek and Roman World'', Thames and Hudson, London, ISBN 0-500-40035-0, p. 196</ref>։ [[Պղինձ|Պղնձի]] տարեկան արդյունահանումը կազմում էր 15,000 տոննա<ref>Hong, Sungmin; Candelone, Jean-Pierre; [[Clair Cameron Patterson|Patterson, Clair C.]]; Boutron, Claude F. (1996): "History of Ancient Copper Smelting Pollution During Roman and Medieval Times Recorded in Greenland Ice", ''[[Science (journal)|Science]]'', Vol. 272, No. 5259, pp. 246–249 (366–369); cf. also Wilson, Andrew (2002): "Machines, Power and the Ancient Economy", ''[[The Journal of Roman Studies]]'', Vol. 92, pp. 1–32 (25–29)</ref>, և [[կապար]]ինը՝ 80,000 տոննա<ref>Hong, Sungmin; Candelone, Jean-Pierre; [[Clair Cameron Patterson|Patterson, Clair C.]]; Boutron, Claude F. (1994): "Greenland Ice Evidence of Hemispheric Lead Pollution Two Millennia Ago by Greek and Roman Civilizations", ''[[Science (journal)|Science]]'', Vol. 265, No. 5180, pp. 1841–1843; Callataÿ, François de (2005): "The Graeco-Roman Economy in the Super Long-Run: Lead, Copper, and Shipwrecks", ''Journal of Roman Archaeology'', Vol. 18, pp. 361–372 (361–365); Settle, Dorothy M.; [[Clair Cameron Patterson|Patterson, Clair C.]] (1980): "Lead in Albacore: Guide to Lead Pollution in Americans", ''[[Science (journal)|Science]]'', Vol. 207, No. 4436, pp. 1167–1176 (1170f.); cf. also Wilson, Andrew (2002): "Machines, Power and the Ancient Economy", ''[[The Journal of Roman Studies]]'', Vol. 92, pp. 1–32 (25–29)</ref>, երկու արտադրության ծավալներն էլ չգերազանցվեցին մինչև Արդյունաբերական հեղափոխությունը [[19-րդ դար]]ում<ref>Callataÿ, François de (2005): "The Graeco-Roman Economy in the Super Long-Run: Lead, Copper, and Shipwrecks", ''Journal of Roman Archaeology'', Vol. 18, pp. 361–372 (361–369); Hong, Sungmin; Candelone, Jean-Pierre; [[Clair Cameron Patterson|Patterson, Clair C.]]; Boutron, Claude F. (1996): "History of Ancient Copper Smelting Pollution During Roman and Medieval Times Recorded in Greenland Ice", ''[[Science (journal)|Science]]'', Vol. 272, No. 5259, pp. 246–249 (247, fig. 1 and 2; 248, table 1); Hong, Sungmin; Candelone, Jean-Pierre; [[Clair Cameron Patterson|Patterson, Clair C.]]; Boutron, Claude F. (1994): "Greenland Ice Evidence of Hemispheric Lead Pollution Two Millennia Ago by Greek and Roman Civilizations", ''[[Science (journal)|Science]]'', Vol. 265, No. 5180, pp. 1841–1843; Settle, Dorothy M.; [[Clair Cameron Patterson|Patterson, Clair C.]] (1980): "Lead in Albacore: Guide to Lead Pollution in Americans", ''[[Science (journal)|Science]]'', Vol. 207, No. 4436, pp. 1167–1176 (1170f.)</ref>։ Միայն Իսպանիայից արդյունահանվում էր աշխարհի կապարի 40%-ը<ref>{{Cite journal |last1=Hong |first1=Sungmin |last2=Candelone |first2=Jean-Pierre |last3=Patterson |first3=Clair C. |last4=Boutron |first4=Claude F. |year=1994 |title=Greenland Ice Evidence of Hemispheric Lead Pollution Two Millennia Ago by Greek and Roman Civilizations |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=265 |issue=5180 |pages=1841–1843 |doi=10.1126/science.265.5180.1841 |authorlink3=Clair Cameron Patterson}}</ref>։ Այդքան մեծ քանակությամբ կապարը փոխարինում էր թանկարժեք [[արծաթ]]ին, որի տարեկան արտադրությունը հասնում էր 200 տոննայի<ref>[[Clair Cameron Patterson|Patterson, C. C.]] (1972): "Silver Stocks and Losses in Ancient and Medieval Times", ''[[The Economic History Review]]'', Vol. 25, No. 2, pp. 205–235 (228, table 6); Callataÿ, François de (2005): "The Graeco-Roman Economy in the Super Long-Run: Lead, Copper, and Shipwrecks", ''Journal of Roman Archaeology'', Vol. 18, pp. 361–372 (365f.)</ref>։ Իր գագաթնակետին՝ [[2-րդ դար]]ի կեսերին, Հռոմեական կայսրությունում շրջանառվում էր 10,000 տոննա արծաթ, հինգից տասը անգամ ավելի շատ, քան Վաղ միջնադարյան (մոտ. 800 թ.) Եվրոպայի և Արաբական խալիֆայության արծաթների պաշարը միասին վերցրած<ref>[[Clair Cameron Patterson|Patterson, C. C.]] (1972): "Silver Stocks and Losses in Ancient and Medieval Times", ''[[The Economic History Review]]'', Vol. 25, No. 2, pp. 205–235 (216, table 2); Callataÿ, François de (2005): "The Graeco-Roman Economy in the Super Long-Run: Lead, Copper, and Shipwrecks", ''Journal of Roman Archaeology'', Vol. 18, pp. 361–372 (365f.)</ref>։ Կայսրության արծաթի կարևորագույն հանքերից յուրաքանչյուր տարի արտադրվում էր ավելի շատ արծաթ, քան ժամանակակից չինական Հան կայսրությունում, և ավելի շատ ոսկի, քան այն ամբողջ աշխարհում<ref>Scheidel, Walter: "The Monetary Systems of the Han and Roman Empires", in: Scheidel, Walter, ed. (2009): ''Rome and China. Comparative Perspectives on Ancient World Empires'', Oxford University Press, New York, ISBN 978-0-19-533690-0, pp. 137–207 (179)</ref>։

Թանկարժեք և գունավոր մետաղների արդյունահանման ծավալները պայմանավորում էին մետաղադրամների հատման ու շրջանառության ծավալը<ref>Scheidel, Walter: "The Monetary Systems of the Han and Roman Empires", in: Scheidel, Walter, ed. (2009): ''Rome and China. Comparative Perspectives on Ancient World Empires'', Oxford University Press, New York, ISBN 978-0-19-533690-0, pp. 137–207 (205)</ref>։

=== Արժույթ ===
Կայսրը, ինչպես և այլ իշխանությունները հետաքրքրված էին իրենց երկրի արժույթով և [[Դրամաշրջանառություն|դրամաշրջանառությամբ]]։ Մետաղադրամ հատելը քաղաքական քայլ էր։ Մետաղադրամի վրա սովորաբար պատկերվում էր իշխող կայսրը։ Երբեմն պատկերվում էին նախկին կայսրերը, կայսրուհիները, ընտանիքի այլ անդամներն ու թագաժառանգները։ Ժառանգների պատկերումը մետաղադրամի վրա, արդեն հայտարարում էր նրա ապագա իշխանության մասին։ Կայսրերի հաղթանակները նույնպես պատկերվում էին մետաղադրամների վրա։

Ըստ օրենքի կայսրության սահմաններում միայն սենատն ու կայսրն իրավունք ունեին մետաղադրամներ հատելու<ref>{{Cite web |title=USASK.ca |url=http://www.usask.ca/antiquities/coins/roman_coins.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090621042938/http://www.usask.ca/antiquities/coins/roman_coins.html |archive-date=2009 թ․ հունիսի 21 |accessdate=2011 թ․ մայիսի 25}}</ref>։ Սակայ, իրականում սենատը համարյա մետաղադրամ չէր հատում։ Կայսրերը հատում էին ոսկե ու արծաթե մետաղադրամներ, սենատը հատում էր բրոնզե դրամներ՝ '''''"SC"''''' տառերով, որ «Սենատուս Կոնսուլտո» բառակապակցության ({{lang-lat|Senatus Consulto}}) հապավումն էր. այն նշանակում էր «սենատի իշխանությամբ»։ Չնայած, երբեմն բրոնզե մետաղադրամները հատվում էին նաև առանց այդ հապավման։ Որոշ հունական քաղաքների թույլատրված էր հատել<ref>{{Cite web |title=Dougsmith.ancients.info |url=http://dougsmith.ancients.info/begin4.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110620192513/http://dougsmith.ancients.info/begin4.html |archive-date=2011 թ․ հունիսի 20 |accessdate=2011 թ․ մայիսի 25}}</ref> բրոնզե և առանձին դեպքերում արծաթե մետաղադրամներ, որոնք ներկայումս հայտնի են որպես «հունական կայսերականներ»։ Կայսերական մետաղադրամների հատումը արքունի տնտեսության նախարարի իշխանության տակ էր, իսկ նահանգային դրամահատարանները գտնվում էին նահանգի կուսակալի հսկողության տակ։ Սենատորական մետաղադրամների դրամահատարանները գտնվում էին սենատորական գանձարանի հսկիչի իշխանության տակ։

=== ՀՆԱ ===
Վերջին տարիներին գիտնականներն իրենց ուշադրությունն ուղղել են հռոմեական տնտեսության կառուցվածքի և չափսի վրա<ref>[[Walter Scheidel|Scheidel, Walter]]; [[Ian Morris (historian)|Morris, Ian]]; Saller, Richard, eds. (2007): ''The Cambridge Economic History of the Greco-Roman World'', Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-78053-7</ref>։

{| class="wikitable" style="margin:1px; border:1px solid #ccc;"
|- style="vertical-align:top; text-align:left; background:#ccc;"
|+ Հռոմի մեկ շնչին ընկնող և ՀՆԱ-ի ցուցանիշները տարբեր աղբյուրների համաձայն<sup>1)</sup>
|-
! colspan="2" style="text-align:center; width:24%;"| Արժույթ
! style="text-align:center; width:10%;"| '''Ռայմոնդ Գոլդսմիդտ''' <br />1984 թ.<ref>{{Cite journal |last1=Goldsmith |first1=Raymond W. |year=1984 |title=An Estimate of the Size and Structure of the National Product of the Early Roman Empire |journal=Review of Income and Wealth |volume=30 |issue=3 |pages=263–288 |authorlink=Raymond W. Goldsmith}}</ref>
! style="text-align:center; width:10%;"| '''Կեյտ Հոպկինս''' <br />1995/6 թթ.<ref>[[Keith Hopkins|Hopkins, Keith]] (1995/6): "Rome, Taxes, Rents, and Trade", ''Kodai'', Vol. 6/7, pp. 41–75. His estimates are upward revisions from Hopkins, Keith (1980): "Taxes and Trade in the Roman Empire (200 B.C.–A.D. 400)", ''[[The Journal of Roman Studies]]'', Vol. 70, pp. 101–125, where he lays out his basic method.</ref>
! style="text-align:center; width:10%;"| '''Պիտեր Տեմին''' <br />2006<ref>[[Peter Temin|Temin, Peter]] (2006): "Estimating GDP in the Early Roman Empire", Lo Cascio, Elio (ed.): ''Innovazione tecnica e progresso economico nel mondo romano'', Edipuglia, Bari, ISBN 978-88-7228-405-6, pp. 31–54</ref>
! style="text-align:center; width:10%;"| '''Անգուս Մադիսոն''' <br />2007<ref>[[Angus Maddison|Maddison, Angus]] (2007): "Contours of the World Economy, 1–2030&nbsp;AD. Essays in Macro-Economic History", Oxford University Press, ISBN 978-0-19-922721-1, pp. 43–47; 50, table 1.10; 54, table 1.12</ref>
! style="text-align:center; width:10%;"| '''Պիտեր Ֆիբեգեր''' <br />2008<ref>[[Peter Fibiger Bang|Bang, Peter Fibiger]] (2008): ''The Roman Bazaar: A Comparative Study of Trade and Markets in a Tributary Empire'', Cambridge University Press, ISBN 0-521-85532-2, pp. 86–91</ref>
! style="text-align:center; width:13%;"| '''Վոլտեր Շեիդել''' <br />2009<ref>{{Cite journal |last1=Scheidel |first1=Walter |last2=Friesen |first2=Steven J. |year=2009 |title=The Size of the Economy and the Distribution of Income in the Roman Empire |journal=[[The Journal of Roman Studies]] |volume=99 |pages=61–91 |doi=10.3815/007543509789745223 |authorlink=Walter Scheidel}}</ref>
! style="text-align:center; width:13%;"| '''Լո Կասկիո''' <br />2009<ref name="Lo Cascio, Malanima 2009, 391–401">[[Elio Lo Cascio|Lo Cascio, Elio]]; [[Paolo Malanima|Malanima, Paolo]] (Dec. 2009): "GDP in Pre-Modern Agrarian Economies (1–1820&nbsp;AD). A Revision of the Estimates", ''Rivista di storia economica'', Vol. 25, No. 3, pp. 391–420 (391–401)</ref>
|-
| rowspan="3" | '''Մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն'''
| Սեստերսներ
| style="text-align:center;"| Սեստերս ՀՍ 380
| style="text-align:center;"| ՀՍ 225
| style="text-align:center;"| ՀՍ 166
| style="text-align:center;"| ՀՍ 380
| style="text-align:center;"| ՀՍ 229
| style="text-align:center;"| ՀՍ 260
| style="text-align:center;"| ՀՍ 380
|-
| Ալյուր
| style="text-align:center;"| 843 կգ
| style="text-align:center;"| 491 կգ
| style="text-align:center;"| 614 կգ
| style="text-align:center;"| 843 կգ
| style="text-align:center;"| 500 կգ
| style="text-align:center;"| 680 կգ
| style="text-align:center;"| 855 կգ
|-
| 1990 թ-ի դոլլարի արժույթով
| style="text-align:center;"| –
| style="text-align:center;"| –
| style="text-align:center;"| –
| style="text-align:center;"| $570
| style="text-align:center;"| –
| style="text-align:center;"| $620
| style="text-align:center;"| $940
|-
| colspan="2" style="text-align: center;" | Բնակչություն<br />(մոտ)
| style="text-align:center;"| 55 միլիոն<br />(14 թ.)
| style="text-align:center;"| 60 միլիոն<br />(14 թ.)
| style="text-align:center;"| 55 միլիոն<br />(100 թ.)
| style="text-align:center;"| 44 միլիոն<br />(14 թ.)
| style="text-align:center;"| 60 միլիոն<br />(150 թ.)
| style="text-align:center;"| 70 միլիոն<br />(150 թ.)
| style="text-align:center;"| –<br />(14 թ.)
|-
| rowspan="3" | '''Ընդհանուր ՀՆԱ'''
| Սեստերսներ
| style="text-align:center;"| ՀՍ 20.9 միլիարդ
| style="text-align:center;"| ՀՍ 13.5 միլիարդ
| style="text-align:center;"| ՀՍ 9.2 միլիարդ
| style="text-align:center;"| ՀՍ 16.7 միլիարդ
| style="text-align:center;"| ՀՍ 13.7 միլիարդ
| style="text-align:center;"| ~ՀՍ 20 միլիարդ
| style="text-align:center;"| –
|-
| Ալյուր
| style="text-align:center;"| ''46.4 ՄՏ''
| style="text-align:center;"| ''29.5 ՄՏ''
| style="text-align:center;"| ''33.8 ՄՏ''
| style="text-align:center;"| ''37.1 ՄՏ''
| style="text-align:center;"| 30 ՄՏ
| style="text-align:center;"| 50 ՄՏ
| style="text-align:center;"| –
|-
| 1990 թ-ի դոլլարի արժույթով
| style="text-align:center;"| –
| style="text-align:center;"| –
| style="text-align:center;"| $25.1 միլիարդ
| style="text-align:center;"| –
| style="text-align:center;"| ''$43.4 միլիարդ''
| style="text-align:center;"| –
|}

<small><sup>1) </sup>Հաշվարկները մոտավոր են։</small>

Իտալիան գտնվելով կայսրության սրտում ուներ ՀՆԱ-ի ամենաբարձր ցուցանիշը՝ մոտավոր հաշվարկով նրա մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն 40%<ref name="Lo Cascio, Malanima 2009, 391–401"/> մինչև 66%-ով<ref>Maddison 2007, pp. 47–51</ref> ավելի բարձր էր կայսրության մյուս շրջաններից։

== Ժողովրդագրություն ==
Վերջին ժամանակներս գիտնականներին սկսել է ավելի ու ավելի շատ հետաքրքրել հին ժամանակների ժողովրդագրությունը<ref>Walter Scheidel: ''[http://www.princeton.edu/~pswpc/pdfs/scheidel/040604.pdf Population and demography]'', Princeton/Stanford Working Papers in Classics, Version 1.0, April 2006, p. 2</ref>։ Մոտավոր հաշվարկներով իր հզորության գագաթնակետի ժամանակաշրջանում Հռոմեական կայսրության բնակչությունը տատանվել է 60-70 միլիոնի և մոտ 100 միլիոնի միջև<ref name="Population and demography">Walter Scheidel: ''[http://www.princeton.edu/~pswpc/pdfs/scheidel/040604.pdf Population and demography]'', Princeton/Stanford Working Papers in Classics, Version 1.0, April 2006, p. 9</ref>։ Նույնիսկ ըստ ամենահամեստ հաշվարկների, Հռոմեական կայսրությունն իր 55 միլիոն բնակչությամբ, մինչ [[19-րդ դար]]ի կեսերը մնում էր Արևմտյան Եվրոպայի, իսկ առաջին հազարամյակի ընթացքում աշխարհի ամենամեծ բնակչությամբ պետությունը<ref>[[Raymond W. Goldsmith|Goldsmith, Raymond W.]] (1984): "An Estimate of the Size and Structure of the National Product of the Early Roman Empire", ''Review of Income and Wealth'', Vol. 30, No. 3, pp. 263–288 (263)</ref>։

== Հռոմեական կայսրության բնակչության փոփոխություն ==
* 55 միլիոն - Ուշ հանրապետության շրջան, քաղաքացիական պատերազմներից առաջ ([[մ.թ.ա. 70]] թ.)
* 45 միլիոն - Բնակչության կրճատում Օգոստոս կայսեր կառավարման սկզբում, քաղաքացիական պատերազմների և սովի պատճառով ([[մ.թ.ա. 30]] թ.)
* 65 միլիոն - Բնակչության աճը երկդարյա բարգավաճ ժամանակաշրջանի արդյունքում (մ.թ. [[160]] թ.)
* 40 միլիոն - Բնակչության կրճատում պատերազմների և ժանտախտի պատճառով ([[180]] թ.)
* 55 միլիոն - Միասնական Հռոմեական կայսրության բնակչության վերջին աճը [[Կոստանդիանոս Ա Մեծ]] կայսեր գահակալման շրջանում ([[337]] թ. )

=== Հռոմեական կայսրության սոցիալական կազմը [[2-րդ դար|մ.թ. 2-րդ դար]]ի կեսերին ===
1) Մոտ 2,5 միլիոն մարդ ապրում էր բարեկեցիկ, որից՝

* 2 հազարը - սենատորներ
* 100 հազարը - հեծյալներ
* 200 հազարը - քաղաքային արիստոկրատիա
* 700 հազար - թոշակառուներ
* 1 միլիոն - առևտրականներ
* 500 հազար - զինվորներ (լեգեոններ, օգնական զորքեր, նավատորմ, քաղաքային պահակախումբ)

2) Մոտ 12,5 միլիոն մարդ ուներ գոյատևելու համար անհրաժեշտ պայմաններ, որից՝

* 4 միլիոնը - քաղաքի ստրուկներ (որից 500 հազարը միայն Հռոմում)
* 8,5 միլիոնը - քաղաքացիներ

3) Մոտ 50 միլիոն մարդ ուներ գոյատևելու համար անհրաժեշտ նվազագույն պայմաններ, որից՝

* 3 միլիոնը - ազատ գյուղացիներ
* 40 միլիոնը - կախյալ գյուղացիներ
* 7 միլիոնը - այլ աշխատանքներով զբաղվող ստրուկներ

== Պատմություն ==
{{Main|Հռոմի կայսրերի ցանկ}}
=== Օգոստոս ([[մ.թ.ա. 27]] թ.–մ.թ. [[14]] թ.) ===
{{Main|Օկտավիանոս Օգոստոս|Տևտոբուրգյան անտառի ճակատամարտ}}
[[Պատկեր:Castro Battle of Actium.jpg|ձախից|մինի|''Ակտիումի ճակատամարտը'', ըստ Լորեզո Կաստրոի, [[1672]] թ.]]
[[Պատկեր:Roman Republic Empire map.gif|ձախից|մինի|250px|Հռոմի տարածքային փոփոխությունները [[մ.թ.ա. 510]]- մ.թ. [[530]] թթ.
{{լեգենդ|orange|Հռոմի Հանրապետություն}}{{լեգենդ|purple|Հռոմեական կայսրություն}} {{լեգենդ|blue|Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն}}{{լեգենդ|lightgreen|Արևելյան Հռոեմական կայսրություն}}]]
[[Օկտավիանոս Օգոստոս|Օկտավիանոսը]]՝ [[Հուլիոս Կեսար]]ի քրոջ թոռն ու ժառանգը, Կեսարի սպանությունից հետո մուտք գործեց հռոմեական քաղաքականություն։ [[Մ.թ.ա. 43]] թ. քսան տարեկան հասակում նա դարձավ կոնսուլ և [[Երկրորդ Եռապետություն|Երկրորդ Եռապետության]] անդամներից մեկը՝ [[Մարկոս Անտոնիոս]]ի և [[Լեպիդոս]]ի հետ միասին։ [[Մ.թ.ա. 36]] թ. նրա նշանակվեց ժողովրդական տրիբուն, ինչը նրան օժտեց սենատում վետոյի և ժողովրդական ժողովը վարելու իրավունքով։ Եռապետությանը վերջ դրվեց [[մ.թ.ա. 32]] թ., երբ Լեպիդոսն աքսորվեց, իսկ Անտոնիոսը, որը միավորվել էր իր սիրուհու՝ [[Եգիպտոս|Պտղոամեական կայսրության]] թագուհի [[Կլեոպատրա]]յի հետ, [[Ակտիումի ճակատամարտ]]ում ([[մ.թ.ա. 31]] թ.) Օկտավիանոսի նավատորմի հրամանատարի Ագրիպպայի կողմից պարտություն կրելուց հետո՝ [[մ.թ.ա. 30]] թ. ինքնասպանություն գործեց։ Դրան հաջորդեց Օկտավիանոսի կողմից [[Եգիպտոս]]ի գրավումը։

Որպես Հռոմի միակ ղեկավար, Օկտավիանոսը կատարեց մի շարք բարեփոխումներ քաղաքական և ռազմական ոլորտներում։ [[Մ.թ.ա. 29]] թ. նա յուրացրեց հռոմեական [[ցենզոր]]ի պաշտոնը, որը նրան օժտում էր Սենատի անդամներին սենատորների կազմից հանելու իրավունքով<ref name="Աբբոտ, 267">Աբբոտ, 267</ref>։ Սենատը շնորհեց նրան հատուկ «պրոկոնսուլար իմպերիում» կոչումը, որը նրան տալիս էր իշխանություն բոլոր պրոկոնսուլների և ռազմական գործիչների նկատմամբ։ Սակայն այդ բոլորն արդեն ուներ իր նախորդը՝ [[Հուլիոս Կեսար]]ը, որպես դիկտատոր։ Սահմանային պրովինցիաները, որտեղ գտնվում էր լեգեոնների մեծ մասը, և որոնք շուտով վերածվեցին կայսերական պրովինցիաների, գտնվում էին Օկտավիանոսի իշխանության տակ։ Պրովինցիաները, որոնք համեմատաբար ապահով էին և խաղաղ, տրվեցին սենատորների՝ վերածվելով սենատորական պրովինցիաների։ Լեգեոնների թիվը նվազեցվեց՝ հասցվելով քսանութի։ Օկտավիանոսը ստեղծեց ինը գնդերից կազմված հատուկ զորամիավորում, որը ապահովելու էր խաղաղությունն Իտալիայում. դրանցից երեքը տեղակայվեցին [[Հռոմ]]ում։ Վերջիններս հետագայում կոչվեցին Պրետորական պահակախումբ։

[[Մ.թ.ա. 27]] թ. Օկտավիանոսն առաջարկեց հանձնել իշխանությունը սենատին<ref name="Աբբոտ, 267" />, որը սակայն մերժեց այդ առաջարկը։ Սենատն Օկտավիանոսին տվեց «Օգոստոս» (թարգմանվում է որպես «սրբազան) պատվավոր կոչումը<ref name="Աբբոտ, 268">Աբբոտ, 268</ref>, և վերցրեց «առաջին քաղաքացի» կոչումը։ Որպես Հուլիոս Կեսարի ժառանգ, Օկտավիանոսը՝ ժողովրդի մեջ առավել հայտնի «Օգոստոս» անվանն ավելացրեց «Կեսար» ընտանեկան անունը։ Սակայն արդեն [[Վեսպասիանոս]] կայսեր կառավարման ժամանակ, «Կեսար»-ը դադարեց ընտանիքի անուն լինելուց, վերածվելով կոչման՝ «կեսար», որից էլ առաջացել է «կայսր» տիտղոսը։

Օգոստոսը գրավեց [[Իսպանիա|Հիսպանիան]], իսկ նրա զորավարները ընդարձակեցին Հռոմի տիրույթները [[Աֆրիկա|Աֆրիկա պրովինցիայում]] և [[Փոքր Ասիա]]յում։ Օգոստոսը դավադրաբար սպանեց [[Մեծ Հայք]]ի [[Արտաշես Բ]] արքային, և հետագայում մի քանի տարով պահեց երկիրն իր իշխանության տակ։ Օգոստոսը փնտրում էր իր համար արժանի ժառանգ։ Որպես այդպիսին ի վերջո ընտրվեց իր երևելի զորավարներից մեկը, որը նաև իր խորթ զավակն էր՝ [[Տիբերիոս]]ը, ով կարողացավ գրավել և կայսրությանը միացնել Պանոնիան, Դալմաթիան, և ժամանակավորապես [[Գերմանիա]]ն։ [[Մ.թ.ա. 6]] թ. Օգոստոսը շնորհեց իր տրիբունյան իշխանությունները խորթ որդուն<ref name="Աբբոտ, 272">Աբբոտ, 272</ref>, իսկ շուտով ճանաչեց Տիբերիոսին իր ժառանգ։ [[13]] թ. Օգոստոսը Տիբերիոսին հանձնեց պրովինցիաները կառավարելու իրավունքը<ref name="Աբբոտ, 273">Աբբոտ, 273</ref>, դրանով [[Տիբերիոս]]ին օժտելով համարժեք իշխանական լիազորություններով<ref name="Աբբոտ, 273" />։ [[14]] թ. Օգոստոսը մահացավ յոթանասունհինգ տարեկան հասակում՝ կառավարելով երկիրը շուրջ քառասուն տարի։

=== Տիբերիոսից Ալեքսանդր Սևերոս ([[14]]–[[235]] թթ.) ===
{{Main|Տիբերիոս|Ներվա|Տրայանոս|Հադրիանոս|Անտոնինոս Պիոս|Մարկոս Ավրելիոս|Սեպտիմիոս Սևերոս}}
[[Պատկեր:Severus210AD.png|մինի|աջից|400px|Հռոմեական կայսրությունը [[210]] թ. [[Սեպտիմիոս Սևերոս]] կայսեր օրոք]]
Օգոստոսին հաջորդեց նրա խորթ զավակ [[Տիբերիոս]]ը, որը Օգոստոսի կնոջ՝ Լիվիայի որդին էր առաջին ամուսնությունից։ Օգոստոսը Հռոմում ամենահին պատրիկյան տոհմերից մեկի՝ Հուլիոսների տոհմի ներկայացուցիչ էր, իսկ Տիբերիոսը սերվում էր Կլավդիա տոհմից։ Այդ պատճառով ժամանակակից պատմագրության մեջ այդ հարստությունը հայտնի է Հուլիոս-Կլավդիսների հարստություն անունով։

Տիբերիոսի կառավարման առաջին տարիները համեմատաբար խաղաղ էին։ Սակայն հետագայում նրա մեջ երևացին հոգեկան խանգարման միտումներ. նա սկսեց վախենալ դավադրության զոհ դառնալուց։ Այդ պատճառով նա նախաձեռնեց մահապատիժների և սպանությունների մի հզոր ալիք, որը շարունակվեց մինչև իր մահը՝ [[37]] թ-ին։ Նրա տրամաբանական ժառանգն էր իր եղբոր թոռը՝ 24-ամյա [[Կալիգուլա]]ն։ Կալիգուլայի կառավարումը սկսվեց խաղաղ, նա նույնիսկ ազդարարեց Տիբերիոսի հալածանքների դադարեցման մասին։ Սակայն հիվանդությունից հետո նրա մոտ նույնպես ի հայտ եկան հոգեկան շեղումներ։ Նրա առտառոց արարքներից կարելի է հիշատակել իր սիրած ձիուն սենատի անդամ նշանակելը, իր ոսկե արձանը [[Երուսաղեմ]]ի տաճարում տեղադրելու մտադրությունը, ինչը մեծ դժգոհություն առաջացրեց հրեաների մոտ։ Միայն դավադրության արդյունքում [[41]] թ. նրա սպանությունը փրկեց կայսրության արևելքը հրեաների ապստամբությունից։ Նրա մահից հետո սենատում սկսեցին հնչել հանրապետության վերականգնման կոչեր<ref name="Աբբոտ, 293">Աբբոտ, 293</ref>։
[[Պատկեր:Roman Colosseum With Moon.jpg|մինի|ձախից|[[Կոլիզեյ]]ը]]
Սակայն բանակի պահանջով կայսր հռչակվեց [[Կլավդիոս]]ը։ Կլավդիոսը՝ ի տարբերություն իր հորեղբայր՝ Տիբերիոսի և իր զարմիկ Կալիգուլայի, խելագար չէր։ Այդ պատճառով նա կարողացավ բարեխղճորեն ղեկավարել կայսրությունը։ Անձնական կյանքում նա քիչ հաջողություն ունեցավ՝ չորրորդ անգամ ամուսնանալով իր զարմուհու՝ [[Ագրիպինա Կրտսեր|Ագրիպինա]]յի հետ, ով էլ թունավորեց իրեն [[54]] թ.: [[Ներոն]]ը՝ Կլավդիոսի ժառանգը, հակված էր ուշադրությունը կենտրոնացնելու առևտրի զարգացման, խաղաղ բանակցությունների վարման և Հռոմը կայսրության մշակութային մայրաքաղաք դարձնելու վրա։ Ներոնը, սակայն, հիշվում է որպես բռնապետ, ով ստիպված ինքնասպանություն գործեց [[68]] թ.:

Ներոնից հետո սկիզբ առավ քաղաքացիական պատերազմների ժամանակաշրջան, որ հայտնի է որպես «Չորս կայսրերի տարի»։ Օգոստոսը ստեղծել էր մի այնպիսի ռազմական համակարգ, որտեղ տվյալ տարածքում տեղակայված զորամիավորումները տևական ժամանակով ենթարկվում էին մեկ հրամանատարի։ Հետևանքն այն էր, որ տվյալ զորամիավորման զինվորներն ավելի մեծ հավատարմություն ունեին դեպի հրամանատարը, քան դեպի կայսրը։ Այսինքն կայսրությունը քաոսային մի համակարգ էր, բաղկացած տարբեր զորահրամանատարներից և նրանց ենթակա զինվորներից<ref name="Աբբոտ, 296">Աբբոտ, 296</ref>։ [[68]] թ. հունիսից մինչև [[69]] թ. դեկտեմբերը կայսրությունը տեսավ չորս կայսրերի. որոնք են՝ [[Գալբա]], [[Օտոն]] և [[Վիտելլիոս]], մինչև [[Վեսպասիանոս]]ի գահ բարձրանալը, ով դարձավ Փլավիոսների հարստության հիմնադիրը։ Այս իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ յուրաքանչյուր հաջողակ զորավար կարող էր դառնալ կայսր<ref name="Աբբոտ, 298">Աբբոտ, 298</ref>։

Վեսպասիանոսին հռոմեական աղբյուրները բնորոշում են որպես «լավ» կայսր։ Նրա օրոք շարունակվեց սենատի թուլացումը, որը սկսվել էր դեռևս Տիբերիոսից, և իշխանության կայսրի ձեռքերում հետագա կենտրոնացումը։ Իր խիստ հարկային քաղաքականության շնորհիվ նա կարողացավ լցնել գանձարանն ու սկսել [[Կոլիզեում]]ի կառուցումը։ [[Տիտոս]]ը՝ [[Վեսպասիանոս]]ի որդին ու հետնորդը, կարողացավ շահել ժողովրդի համակրանքը, չնայած իր կառավարման ընթացքում տեղի ունեցավ [[Վեզուվ]]ի հրաբխի ժայթքումը, ինչը հանգեցրեց Պոմպեյի քաղաքի կործանմանը։ Նա կատարեց անավարտ Կոլիզեումի բացման արարողությունը, մահացավ [[81]] թ.: Նրան հաջորդեց եղբայրը՝ [[Դոմիցիանոս]]ը։ Ունենալով վատ հարաբերություններ սենատի հետ՝ նա դարձավ դավադրության զոհ [[96]] թ-ի սեպտեմբերին։

Հաջորդ դարը պատմագրության մեջ հայտնի է որպես «Հինգ Բարի Կայսրերի» դարաշրջան։ Դրա ընթացքում կայսրությունն ապրում էր խաղաղ և ծաղկման ժամանակաշրջան։ Այդ ժամանակաշրջանի յուրաքանչյուր կայսր ընտրվել է իր նախորդի կողմից։ Վերջին երկու «բարի» կայսրերն ու [[Կոմմոդոս]]ը սերվում են Անտոնինոսների հարստությունից։ Դոմիցիանոսի հաջորդը՝ [[Ներվա]]ն զարգացրեց տնտեսությունն ու կառավարման մեջ ընդգրկեց նաև սենատը։ Ներվան որդեգրում է հռոմեական զորավար [[Տրայանոս|Մարկոս Ուլպիոս Տրայանոս]]ին՝ դարձնելով նրան իր իրավահաջորդը։

Սկսած [[101]] թ. [[Տրայանոս]]ը կազմակերպեց երկու արշավանք ընդդեմ ոսկով հարուստ և ռազմատենչ [[Դակիա]]յի, որը նա վերջնականապես գրավեց [[106]] թ.: [[112]] թ., մերժելով [[Մեծ Հայք]]ի գահին պարթևական թեկնածուի նշանակումը, նա արշավեց այդ երկիր և [[114]] թ. այն հռչակեց հռոմեական նահանգ։ Դրանից հետո նա արշավեց հարավ՝ ընդդեմ [[Պարթևաստան]]ի՝ գրավելով մի շարք քաղաքներ և [[Միջագետք]]ը ևս հայտարարելով հռոմեական նահանգ։ Սակայն, հաշվի առնելով, որ նա բավական ծեր է [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]] օրինակին հետևելու համար, նա չշարունակեց արշավանքը՝ բավարարվելով Պարթևաստանի գահին իր թեկնածուի նշանակմամբ։ Տրայանոսի գահակալման ընթացքում կայսրությունն ունեցավ տարածքային ամենամեծ աճը՝ [[Մեծ Բրիտանիա|Բրիտանիայի]] հյուսիսից մինչև [[Սահարա]] անապատ և [[Ատլանտյան օվկիանոս]]ից մինչև [[Պարսից ծոց]]. այլևս երբեք կայսրությունը չէր հասնի այսքան հեռու դեպի արևելք։ Տրայանոսը որդեգրեց և գահաժառանգ նշանակեց [[Հադրիանոս]]ին։ [[Հադրիանոս]]ի գահակալման ընթացքն ավելի պաշտպանական բնույթ ուներ. նա վախենալով ապստամբությունից՝ հանեց զորքը Մեծ Հայքից, Միջագետքից, կառուցեց մի շարք պաշտպանական կառույցներ, որոնցից ամենահայտնին Հադրիանոսի պատն է Բրիտանիայում։ Հադրիանոսին հաջորդել է [[Անտոնինոս Պիոս]]ը։

Անտոնինոս Պիոսի գահակալումը համեմատաբար խաղաղ էր։ Նա իրավահաջորդ նշանակեց [[Մարկոս Ավրելիոս]]ին, ում կառավարման ընթացքում գերմանական ցեղերը լայնածավալ հարձակումներ գործեցին [[Դանուբ]] և [[Հռենոս]] գետերի երկայնքով, սակայն Մարկոս Ավրելիոսը կարողացավ հետ մղել նրանց։ «Հինգ Բարի Կայսրերի» կամ «Հռոմեական Խաղաղության» ժամանակաշրջանն ավարտին եկավ Մարկոս Ավրելիոսի հաջորդի՝ [[Կոմմոդոս]]ի կառավարմամբ։ Կոմմոդոսը Մարկոս Ավրելիոսի հարազատ որդին էր. նրան ժառանգորդ նշանակելը խախտեց «բարի կայսրեր» որդեգրելու ավանդույթը։ Կոմմոդոսի մոտ ի հայտ եկան հոգեկան խանգարումներ, շուտով նա խելագարվեց և սպանվեց իր ստրուկի կողմից [[192]] թ.:

Սևերոսների հարստությունը, որ կառավարել է [[193]]-[[235]] թթ., տվել է մի շարք անհաջող կայսրեր։ Համեմատաբար մեծ հաջողություններ է ունեցել հարստության հիմնադիր [[Սեպտիմիոս Սևերոս]]ը, որը շահեց զինվորների համակրանքն ու կարևոր պաշտոնները տվեց զինվորական դասին պատկանող անձանց։ Նրա որդին՝ [[Կառակալլա]]ն, կայսրության բոլոր բնակիչներին շնորհեց հռոմեական քաղաքացիություն։ Սակայն լինելով ոչ վճռական ու թուլամորթ խառնվածքի տեր մարդ նա դարձավ [[Մակրինոս]]ի դավադրության զոհ, որը և դարձավ նոր կայսր։ Մակրինոսն իր հերթին շուտով սպանվեց զորքի կողմից, և նրան հաջորդեց [[Հելիոգաբալոս]]ը։ Վերջինիս հաջորդեց [[Ալեքսանդր Սևերոս]]ը՝ հարստության վերջին ներկայացուցիչը, ով անկարող էր կառավարել բանակն ու դարձավ դավադրության զոհ [[235]] թ.:

=== Երրորդ դարի ճգնաժամն ու հետագա կայսրերը ([[235]]–[[395]] թթ.) ===
{{Main|Դիոկղետիանոս}}
[[Պատկեր:Venice – The Tetrarchs 03.jpg|մինի|ձախից|''Չորրորդապետները'', քանդակ բերված [[Վենետիկ]] [[1204]] թ. [[Խաչակրաց արշավանքներ|խաչակիրների]] կողմից Կոստանդնուպոլսի գրավումից հետո:]]
«Երրորդ դարի ճգնաժամ» եզրույթն օգտագործվում է բնութագրելու [[235]]-[[284]] թթ. ժամանակաշրջանը, երբ գահակալական պատերազմների պատճառով Հռոմեական կայսրությունը գրեթե հայտնվեց կործանման վտանգի առաջ։ Այդ ժամանակաշրջանի ընթացքում կայսրության գահին իրար հաջորդեց 25 կայսր, կայսրությունը գտնվում էր քաղաքական, ռազմական ու տնտեսական խորը ճգնաժամի մեջ։ Բացի դրանից, [[251]] թ. բռնկվեց ժանտախտի համաճարակ, որին զոհ դարձան մեծ քանակությամբ զինվորներ, ինչը հանգեցրեց կայսրության պաշտպանունակության անկմանը<ref>Christine A. Smith. [http://www.loyno.edu/~history/journal/1996-7/Smith.html Plague in the Ancient World: A Study from Thucydides to Justinian].''Loyola University New Orleans.''</ref>։ Այս ժամանակաշրջանն ավարտվեց Դիոկղետիանոսի գահակալմամբ, ով կառավարեց 284-305 թթ. և կարողացավ լուծել խնդիրների մեծ մասը։

Սակայն հիմնական խնդիրները դեռ առկա էին։ Դրանք էլ հետագայում հանգեցրին Արևմտյան Հռոմեական կայսրության կործանմանը։ Դիոկղետիանոսը զգաց, որ միայնակ կառավարել հսկա կայսրությունն անհնար է, և այդ պատճառով կայսրությունը կիսեց երկու հավասարազոր կայսրերի միջև, ովքեր սկսեցին կրել «Օգոստոս» տիտղոսը։ Նրա բաժանման հիման վրա հետագայում ստեղծվեցին Արևմտա և Արևելահռոմեական կայսրությունները։ [[293]] թ. այդ բաժանումն ավելի խորացավ, քանի որ յուրաքանչյուր «Օգոստոս» ընտրեց ենթակայսրերի՝ «Կեսարների», որպեսզի ապահովի ժառանգների։ Այս կառավարման համակարգը հետագայում հայտնի դարձավ որպես Տետրարխիա («չորսի իշխանություն») կամ Չորրորդապետություն։

Չորրորդապետական համակարգը, սակայն կարճ կյանք ունեցավ։ Այն վերացավ [[Կոնստանդիոս I Քլոր]] կայսեր (Կոստանդիանոսների հարստության առաջին ներկայացուցիչը) մահից հետո [[306]] թ.: Նրա զորքերը միանգամից կայսր հռչակեցին նրա զավակ՝ [[Կոստանդիանոս Ա Մեծ|Կոստանդիանոսին]] որպես «Օգոստոս»։ Տեղի ունեցան մի քանի քաղաքացիական պատերազմներ, որոնց արդյունքում ողջ կայսրությունը միավորվեց Կոստանդիանոսի կամ Կոստանդիանոս Ա Մեծ կայսեր ներքո, ով [[313]] թ. «Միլանի հրովարտակով» պաշտոնապես թույլատրեց քրիստոնեության քարոզումը։

[[361]] թ. քաղաքացիական պատերազմից հետո կայսր հռչակվեց [[Հուլիանոս Ուրացող|Հուլիանոսը]], ով հետագայում հայտնի դարձավ «Ուրացող» մականունով։ Նրա հրամանով վերաբացվեցին հռոմեական հեթանոս տաճարներն ու փակվեցին մի քանի քրիստոնեական եկեղեցիներ։ Հուլիանոսը վերսկսեց պատերազմը պարսից [[Շապուհ Բ]] արքայի դեմ, սակայն մարտում մահացու վիրավորվեց ու մահացավ [[363]] թ։ Զորքը կայսր ընտրեց Հովիանոսին։ Հովիանոսը հաշտություն կնքեց պարսիկների հետ, զիջելով հռոմեական ենթկայության տակ գտնվող մի շարք տարածքներ և հրաժարվելով օգնություն ցույց տալ հռոմեացիների դաշնակից Հայոց արքա [[Արշակ Բ]]-ին։ Վերադառնալով Հռոմ՝ նա [[364]] թ. իր մահից առաջ վերադարձրեց քրիստոնյաներից խլված իրավունքները։

Հովիանոսի մահից հետո կայսր հռչակվեց Վաղենտինիանոս I-ը՝ Վաղենտինյան հարստության հիմնադիրն։ Նա նշանակեց իր եղբորը՝ [[Վաղես]]ին կայսրության արևելյան մասի կառավարիչ («օգոստոս»)։ [[365]] թ. ապստամբություն բարձրացրեց հռոմեական զորավար Պրոկոպիոսը, որն իր լեգեոնների կողմից հռչակվեց կայսր։ Վաղենտինիանոսի և Պրոկոպիոսի միջև պայքարը շարունակվեց մինչև Պրոկոպիուսի պարտությունը։ [[367]] թ. Վալենտինիանոսը իր իրավահաջորդ ճանաչեց 8-ամյա որդուն՝ Գրատիանոսին։ [[375]] թ. Վաղենտինիանոսը արշավեց ընդդեմ գերմանական ցեղերի, սակայն շուտով մահացավ։ Գրատիանոսն արդեն 16 տարեկան էր, և լիովին ունակ ղեկավարելու կայսրությունը, սակայն բանակը «օգոստոս» հռչակեց նրա կառավարելու անընդունակ արյունակից եղբորը՝ Վաղենտինիանոս II-ին, և Գրատիանոսը ստիպված էր համակերպվել այդ փաստի հետ։

Նույն ժամանակ կայսրության արևելքում լուրջ խնդիրներ առաջան գերմանական ցեղերի հետ։ Գերմանական ցեղերից մեկը ցանկանում էր ապաստանել կայսրության սահմաններում։ Վաղեսը թույլատրեց նրանց բնակություն հաստատել [[Դանուբ]]ի հարավային ափերին [[376]] թ., սակայն շուտով նրանք ապստամբեցին։ Վաղեսն անձամբ գլխավորեց արշավանքն ընդդեմ նրանց [[378]] թ.: Երկու բանակները հանդիպեցին [[Ադրիանուպոլիս]] քաղաքի մոտ։ Վաղենսը, հույսը դնելով իր զորքի թվական գերակշռության վրա, չսպասեց կայսրության արևմուտքից ժամանող օգնությանը և [[378]] թ. օգոստոսի 9-ին նախաձեռնեց ճակատամարտ, որն ավարտվեց հռոմեացիների ջախջախիչ պարտությամբ։ Վաղեսը սպանվեց մարտում։

Նրա ժամանակակից գրող Ամիանուս Մարկելինուսի հաշվարկով հռոմեական բանակի 2/3-ը կործանվեց։ Բացի դրանից սպանվածների թվում էին շատ հայտնի զորավարներ ու մեծ փորձ ունեցող զինվորներ։ Գրատիանոսն արդեն պատասխանատու էր ողջ կայսրության համար և [[379]] թ. արևելյան հատվածի «օգոստոս» նշանակեց ապագա [[Թեոդոսիոս I Մեծ]]ին։

Թեոդոսիոսը՝ Թեոդոսիոսի հարստության հիմնադիրը, [[383]] թ. ժառանգ հայտարարեց 5-ամյա որդուն՝ Արկադիոսին։ Ծագումով կելտ Մագնուս Մաքսիմուսը Բիտանիայում գտնվող զորքերի կողմից հռչակվեց Օգոստոս ու ներխուժեց Գաղիա (ներկայիս [[Ֆրանսիա]]) [[383]] թ.: Գրատիանոսը փախավ, սակայն ապանվեց։ Նրա մահից հետո Մաքսիմուսը փորձեց է շահել գահաժառանգ՝ 12-ամյա Վաղենտինիոս II-ի համակրանքը։ Սակայն ոչ Թեոդոսիոսը ոչ էլ Վաղենտինիանոսը չճանաչեցին նրան «օգոստոս»։ [[388]] թ. Թեոդոսիոսը ջախջախեց Մաքսիմուսի զորքերին, գերի վերցրեց նրան ու մահապատժի ենթարկեց։ [[392]] թ. Վաղենտինիանոսը ապանվեց, ինչին հետևեց Արբոգաստ զորավարի առաջարկությունն «օգոստոս» ընտրել Էուգենեսին։

Արևելքի «օգոստոս» Թեոդոսոիսը հրաժարվեց ճանաչել Էուգենեսին, դարձյալ ներխուժեց արևմուտք և սպանեց Արբոգաստին ու Էուգենեսին, այդպիսով դառնալով միացյալ կայսրության վերջին կայսրը։ Նա ճանաչեց քրիստոնեությունը որպես կայսրության միակ պաշտոնական կրոն։ Նրա մահից հետո՝ [[395]] թ., կայսրությունը վերջնականապես կիսվեց երկու որդիների՝ Արկադիոսի և Հոնորիոսի միջև։

IV-V դդ. կայսրությունում՝ հատկապես արևմտյան հատվածում, շարունակվում էր ստրկատիրական արտադրաեղանակի ճգնաժամը, որը զգացնել էր տալիս դեռևս [[3-րդ դար]]ում։ Ստրկական աշխատանքի անարդյունավետության պատճառով լայն տարածում գտավ հողը վարձակալներին հանձնելու կարգը, ինչի պատճառով էլ սկսեցին անկում ապրել քաղաքները։ Ստրկական աշխատանքի վրա հիմնված արհեստագործությունն անարդյունավետ էր։ Աստիճանաբար տնտեսական և հասարակական կյանքի հիմք է դառնում գյուղական կալվածքը, որն ամրացել էր և ընդունել ապագա ֆեոդալական ամրոցի տեսք։ Այսպես ստրկատիրական հասարակարգի ընդերքում սաղմնավորվում էին ֆեոդալական արտադրաեղանակին հատուկ գծեր<ref>[[Հայկական սովետական հանրագիտարան]], 6-րդ հատոր, էջ՝ 600</ref>։

=== Արևմտյան Հռոմեական կայսրության կործանումը ([[395]]–[[476]] թթ.) ===
[[Պատկեր:Invasions of the Roman Empire 1.png|մինի|300px|Բարբարոսների արշավանքները դեպի կայսրություն
{{լեգենդ|pink|Վեստգոթերի ու օստգոթերի արշավանքները}}
{{լեգենդ|blue|Վանդալների արշավանքները}}
{{լեգենդ|red|Գոթերի արշավանքները}}
{{լեգենդ|yellow|Անգլո-սաքսերի արշավանքները}}
{{լեգենդ|green|Հոների արշավանքները}}
{{լեգենդ|orange|Ֆրանկների արշավանքները}}]]
[[Պատկեր:Hunnen.jpg|մինի|250px|աջից|Հոները՝ քոչվոր մոնղոլները, որոնց արշավանքների պատճառով սկսվեց Ժողովուրդների Մեծ Գաղթը:]]
[[395]] թ-ից հետո Արևմտյան Հռոմեական կայսրության կայսրերն գրեթե չունեին իրական իշխանություն, երկիրը կառավարում էին զորավարները։ [[406]] թ-ի դեկտեմբերի 31-ին գերմանական ցեղերն առանց լուրջ դիմադրության անցան Հռենոսը և սկսեցին հարձակումները Գալիայի վրա։ Հռենոսի երկայնքով կառուցված պաշտպանական կառույցները այն ժամանակ համարվում էին ամենադիմացկուններից մեկը, սակայն նրանց պաշտպանող զինվորները կանչվել էին Իտալիա։ [[410]] թ. Հռոմը պաշտոնապես հետ կանչեց հռոմեական լեգեոնները Բրիտանիայից՝ այդպիսով վերջ դնելով կայսրության իշխանությանը Ալպերից հյուսիս։ [[476]] թ. ընդունված է համարել Արևմտյան Հռոմեական կայսրության կործանման տարեթիվ։ Այդ տարի կայսրությունը հրաժարվեց գերմանացի վարձկանների ծառայությունից։ Դժգոհ գերմանացիները Օդոակրի գլխավորությամբ ապստամբեցին և սպանեցին Արևմտյան Հռոմեակ��ն կայսրության վերջին կայսրին՝ [[Հռոմուլոս Օգոստուլոս]]ին<ref>{{Cite web |title=Հին աշխարհի երկրներ. հայկական հանրագիտարան |url=http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1375 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304114345/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1375 |archive-date=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=2015 թ․ հունիսի 12}}</ref>։

Օդոակրը շուտով գրավեց ողջ Իտալիան և ուղարկեց կայսերական խորհրդանիշերը արևելյան հատվածի կայսրին՝ [[Զենոն (Բյուզանդիայի կայսր)|Զենոն]]ին։ Զենոնը ստացավ երկու խնդրանք. մեկը Օդոակրից էր, որ նրանից թագ էր խնդրում հավատարմության դիմաց, իսկ մյուսը՝ արևմտյան հատվածի նախկին կայսր Նեպոսից, որ ռազմական օգնություն էր խնդրում։ Զենոնը ուղարկեց թագն Օդոակրին։ Օդոակրը իրենս սկսեց անվանել «Իտալիայի արքա»։ Սակայն Նեպոսի մահից հետո՝ [[480]] թ. Զենոնի և Օդոակրի միջև պայքար սկսվեց [[Դալմաթիա]]յի համար։ Ամեն ինչ ավարտվեց նրանով, որ թուլացած Օդոակրը պարտություն կրեց Իտալիան նվաճած օստգոթերից։

Կայսրությունն գերմանականցված էր։ Դեռևս մինչև [[476]] թ. արևմուտքում բնակվում էին մեծ քանակությամբ գերմանացիներ։

Հռոմեական բանակը կորցրել էր իր երբեմնի հզորությունը և չէր կարողանում պայքարել հոների, գոթերի և վանդալների նման թշնամիների դեմ<ref>Matyszak, ''The Enemies of Rome'', p. 285</ref> և գուցե և հենց բանակի թուլության պատճառով կործանվեց կայսրությունը<ref>Գոլդսվորտի, ''In the Name of Rome'', p. 361</ref><ref>Matyszak, ''The Enemies of Rome'', p. 231</ref>։

Իհարկե կայսրության կործանման թվականի մասին մինչ հիմա էլ շատ են կարծիքները, քանի որ կայսրության անկումը երկար գործընթաց էր, որ սկսել էր դեռևս [[3-րդ դար]]ից և շարունակվեց մինչև Կոստանդնուպոլսի անկումը՝ [[1453]] թ.:

=== Արևելյան Հռոմեական կայսրությունը ([[476]]–[[1453]] թթ.) ===
{{Main|Բյուզանդական կայսրություն}}
Չնայած Արևմտյան Հռոմեական կայսրության կործանմանը՝ ավելի հարուստ արևելյան հատվածը (առավել հայտնի է որպես [[Բյուզանդական կայսրություն]]) 6-րդ դարի կեսերին [[Հուստինիանոս I]] կայսեր գլխավորությամբ վերանվաճեց [[Իտալիա]]ն և Իլիրիան օստգոթերից, հյուսիսային [[Աֆրիկա]]ն վանդալներից, և Պիրենեյան թերակղզու հարավային հատվածը վեստգոթերից։ Պիրենեյան թերակղզու նվաճումը վաղանցիկ էր, սակայն Հյուսիսային Աֆրիկան մնաց բյուզանդացիների ձեռքում ևս մեկ դար, Իտալիայի որոշ հատվածներ ևս հինգ դար և Իլիրիան ևս ութ դար։

Որոշ հետազաոտողներ համարում են, որ դասական [[հռոմ]]եական պետության կործանումը տեղի ունեցավ [[610]] թվականին։ Այդ տարում կայսր Հերակլիոսը կատարեց այնպիսի փոփոխություններ, որոնք մեկընդմիշտ փոխեցին կայսրության դեմքը։ [[Հունարեն]]ը ճանաչվեց պաշտոնական լեզու [[լատիներեն]]ի փոխարեն։ Արդեն [[610]] թ. Արևելյան Հռոմեական կայսրությունը վերածվել էր Բյուզանդական կայսրության։ Սակայն իրենք բյուզանդացիները երբեք չեն անվանել իրենց պետությունը նման կերպ։ Նրանք կոչել են իրենց երկիրը «Ռոմանիա», «Բազիլեա Ռոմանյոն» կամ «Պրագմատա Ռոմանյոն», ինչը նշանակում էր «Հռոմեացիների երկիր» կամ «Հռոմեացիների թագավորություն»։ Բյուզանդիայի բնակիչներն իրենց համարում էին հռոմեացիների և երբեմնի հզոր Հռոմեական կայսրության հետնորդներ։

[[7-րդ դար]]ում մուսուլման արաբները նվաճեցին [[Աֆրիկա]]յի և [[Մերձավոր Արևելք]]ի բյուզանդական տիրույթները, այդ թվում ժամանակավորապես անկախացած [[Հայաստան]]ը։ Բյուզանդիան պահպանեց [[Բալկաններ]]ը, [[Փոքր Ասիա]]ն ու հարավային [[Իտալիա]]ն։ Կոստանդնուպոլսի գրավումը խաչակիրների կողմից [[1204]] թ. [[Խաչակրաց արշավանքներ|Չորրորդ խաչակրաց արշավանքի]] ընթացքում մեծ հարված էր առանց այն էլ թուլացած կայսրությանը. այս թվականը շատ պատմաբանների կողմից համարվում է Բյուզանդիայի կործանման տարեթիվ։ Թալանվեցին մեծ քանակությամբ գանձեր, տարածքները մասնատվեցին մի քանի պետությունների միջև։

Չնայած դրան [[1261]] թ. բյուզանդացիները կարողացան ետ գրավել [[Կոստանդնուպոլիս]]ը, սակայն այն չունեցավ իր նախկին հզորությունը և նրա կազմի մեջ չմտան [[Տրապիզոն]]ն ու Էպիրոսը։ Այդպես շարունակվեց մինչև Կոստանդնուպոլսի գրավումը [[Օսմանյան կայսրություն|օսմանյան-թուրքերի]] կողմից [[1453]] թ.: Դա 1500-ամյա հզոր և ծաղկուն կայսրության ավարտն էր։

== Ռազմական պատմություն ==
=== Պրինցիպատ ([[մ.թ.ա. 27]]–մ.թ. [[235]] թթ.) ===

Օգոստոսի և Տրայանոսի գահակալման միջև ընկած ժամանակահատվածում Հռոմեական կայսրությունն ունեցավ մեծ տարածքային աճ. արևմուտքում ունենալով որոշ անհաջողություններ, մասնավորապես [[մ.թ.ա. 9]] թ. ջախջախիչ պարտություն կրելով [[Տևտոբուրգյան անտառի ճակատամարտ]]ում գերմանացիներից՝ հռոմեացիներն, այնուամենայնիվ, կարողացան գրավել և պահպանել Գալիան ու [[Գերմանիա]]յի մի մասը<ref name="nameOfRomeP244">Գոլդսվորտի, ''In the Name of Rome'', p. 244-245</ref><ref>Matyszak, ''The Enemies of Rome'', p. 159</ref><ref>Clunn, ''In Quest of the Lost Legions'', p. xv</ref>։

Մ.թ. I դարի կեսերին Հռոմը վերջնականապես նվաճեց Բրիտանիայի մեծ մասը։ Հռոմեացիները մտան Բրիտանիա [[մ.թ.ա. 43]] թ.<ref name="englishspeakingP4">Churchill, ''A History of the English Speaking Peoples'', p. 4</ref> ավելի ու ավելի ներթափանցելով կղզու խորքերը<ref>Churchill, ''A History of the English-Speaking Peoples'', p. 5</ref>, և կառուցելով երկու ռազմակայան՝ կանխելու ապստամբություններն ու հարձակումները հյուսիսից։ Մ.թ. II դարում կառուցվեց նաև Հադրիանի պարիսպը<ref>Churchill, ''A History of the English-Speaking Peoples'', p. 10</ref>։

[[Կլավդիոս]] կայսրը հրամայեց պաշտպանական ամրությունների կառուցում [[Հռենոս]] գետի երկայնքով<ref name="nameOfRomeP269">Գոլդսվորտի, ''In the Name of Rome'', p. 269</ref>, այդպիսով դարձնելով այդ հատվածում կայսրության սահմանը [[Հռենոս]] գետը<ref name="luttwakP38">Luttwak, ''The Grand Strategy of the Roman Empire'', p. 38</ref>։ Դեպի արևելք ուղղեց իր հայացքը կայսր [[Տրայանոս]]ը<ref>Գոլդսվորտի, ''In the Name of Rome'', p. 322</ref><ref>Matyszak, ''The Enemies of Rome'', p. 213</ref><ref>Matyszak, ''The Enemies of Rome'', p. 215</ref>։ Մեծ քանակությամբ ճակատամարտերից հետո Տրայանոսը կարողանում է նվաճել Դակիան<ref>Matyszak, ''The Enemies of Rome'', p. 222</ref>, գրավելով և հողին հավասարեցնելով նրա մայրաքաղաքը<ref>Matyszak, ''The Enemies of Rome'', p. 223</ref>։ Գրավելով Դակիան, Տրայանոսը հաղթեց մի քանի պատերազմ ընդդեմ Պարթևական կայսրության և հասցրեց [[Հռոմ]]ի սահմանները մինչև [[Պարսից ծոց]]։

[[69]] թ. Օտոն սպանեց կայսր Գալբային<ref>[[Կոռնելիոս Տակիտոս]], ''The Histories'', Book 1, ch. 41</ref><ref>Plutarch, ''Lives'', Galba</ref> և ցանկացավ դառնալ կայսր<ref name="luttwakP51">Luttwak, ''The Grand Strategy of the Roman Empire'', p. 51</ref><ref name="classicalworldP542">Lane Fox, ''The Classical World'', p. 542</ref>, սակայն Վիտելիոսը նույնպես գահի թեկնածու էր համարվում<ref>[[Կոռնելիոս Տակիտոս]], ''The Histories'', Book 1, ch. 57</ref><ref name="livesotho">Plutarch, ''Lives'', Otho</ref>։ Օտոնը թողեց [[Հռոմ]]ն ու հանդիպեց Վիտելիոսին ճակատամարտում<ref name="grandstrategyP52">Luttwak, ''The Grand Strategy of the Roman Empire'', p. 52</ref>, որտեղ և ջախջախվեց<ref>[[Կոռնելիոս Տակիտոս]], ''The Histories'', Book 1, ch. 44</ref>, և հանձնվեց մյուս օրը Վիտելիոսին<ref>[[Կոռնելիոս Տակիտոս]], ''The Histories'', Book 1, ch. 49</ref>։ Նույն ժամանակ Հրեաստանի և [[Սիրիա]]յի լեգեոնները կայսր հռչակեցին [[Վեսպասիանոս]]ին<ref name="grandstrategyP52"/> Վեսպասիանոսի զորքերը ջախջախեցին Վիտելիոսի զորքերին<ref name="grandstrategyP52"/><ref>[[Կոռնելիոս Տակիտոս]], ''The Histories'', Book 3, ch. 18</ref>,։ և Վեսպասիանոսը հաջողությամբ ավարտելով քաղաքացիական պատերազմը<ref>[[Կոռնելիոս Տակիտոս]], ''The Histories'', Book 3, ch. 25</ref> հռչակվեց կայսր։

Առաջին հրեա-հռոմեական պատերազմը կամ «Մեծ ապստամբությունը», հռոմեացիների դեմ երեք խոշոր հրեական ապստամբություններից մեկն էր<ref name="nameOfRomeP294">Գոլդսվորտի, ''In the Name of Rome'', p. 294</ref>։ [[Ներոն]] կայսրը հրամայեց Վեսպասիանոսին ջախջախել հրեաներին։ Արդեն [[68]] թ. Գալիլեայից հյուսիս հրեաների դիմադրությունը կոտրված էր<ref>Santosuosso, ''Storming the Heavens'', p. 146</ref><ref>Luttwak, ''The Grand Strategy of the Roman Empire'', p. 3</ref>, նույն տարում գրավվեց [[Երուսաղեմ]]ն ու կործանվեց [[Սողոմոն]]ի Երկրորդ Տաճարը։ [[115]] թ. և [[132]] թ. նույնպես տեղի ունեցան ապստամբություններ, սակայն երկուսն էլ ճնշվեցին։
 
[[Պարթևաստան]]ը շնորհիվ իր ծանր հեծելազորի ու շարժունակ հեծյալների, Հռոմի ամենամեծ թշնամին էր արևելքում։ [[Տրայանոս]]ը կարողացավ նվաճել նրանցից [[Միջագետք]]ն ու նրանց մայրաքաղաք [[Տիզբոն]]ը, սակայն այդ տարածքները շուտով թողնվեցին։ [[Պարթևաստան]]ը [[161]] թ. ջախջախեց երկու հռոմեական լեգեոնի։ [[162]] թ. արևելք ուղարկվեց զորավար Կասիոսը։ Պարթևաստանին պատկանող, [[Տիգրիս]]ի ափին գտնվող Սելևկիա քաղաքը գրավվեց և ոչնչացվեց. պարթևները ստիպված զիջեցին արևմտյան [[Միջագետք]]ը հռոմեացիներին<ref name="historyP273">Գրանտ, ''The History of Rome'', p. 273</ref>։

[[197]] թ. Սեպտիմուս Սևերոս կայսրը կարճատև պատերազմ սկսեց պարթևների դեմ, որի ընթացքում նրանց մայրաքաղաքն ավերվեց ու [[Միջագետք]]ի հյուսիսային մասը վերանվաճվեց հռոմեացիների կողմից։ Կայսր [[Կարակալա]]ն [[217]] թ. [[Եդեսիայի թագավորություն|Եդեսիայից]] արշավեց [[Պարթևաստան]], սակայն ճանապարհին սպանվեց<ref name="historyP279">Գրանտ, ''The History of Rome'', p. 279</ref>։ [[224]] թ. Պարթևական տերությունը կործանվեց։ Դա տեղի ունեցավ ոչ թե Հռոմի պատճառով, այլ պարթևների հպատակ արքաներից մեկի՝ Սասանի որդի Արդաշիրի ապստամբության հետևանքով, ով էլ հիմնեց [[Սասանյան Պարսկաստան|Սասանյան կայսրությունը]]։

=== [[235]]-[[395]] թթ. ===
Սկսած [[1-ին դար]]ից ներկայիս [[Գերմանիա]]յի տարածքում բնակություն հաստատեցին գալեր (կելտեր) և գերմանական ցեղեր։ Հատկապես [[3-րդ դար]]ում նրանցից սպառնացող վտանգն ավելի մեծացավ<ref>Luttwak, ''The Grand Strategy of the Roman Empire'', p. 146</ref><ref>Գրանտ, ''The History of Rome'', p. 282</ref>։

Ալեմանների ցեղն անընդհատ հարձակումներ էր գործում հռոմեական Գերմանիա Սուպերիոր նահանգի վրա՝ չնայած մինչ [[268]] թ. (այդ թվականին հռոմեացինեը ստիպված էին սահմանի այդ հատվածից զորքերը տեղափոխել արևելք՝ գոթերի դեմ) նրանք լուրջ հաջողությունների չէին հասնում։ Այս իրադարձությունները ազդարարեցին «Ժողովուրդների մեծ գաղթը»՝ ցեղերի շարժում, որի սկիզբ առավ հեռավոր արևելքից<ref>Գիբն, ''The Decline and Fall of the Roman Empire'', p. 624</ref>։

Ալեմանները անընդհատ հարձակումներ էին գործոմ Գալիայի ու հյուսիսային Իտալիայի սահմանամերձ շրջանների վրա։ Կայսրությունը մեծ ջանքեր էր գործադրում գոթերին զսպելու համար<ref name="historyP285">Գրանտ, ''The History of Rome'', p. 285</ref>, որոնք լուրջ սպառնալիք էին ներկայացնում։ 
[[Պատկեր:Alemanni expansion.png|ձախից|մինի|305px|Ալեմանների ցեղի բնակության վայրերն ու հռո��եա-ալեմանական ճակատամարտերը 3-րդ-[[6-րդ դար]]երում:]]

4-րդ դարում «բարբարոս» ցեղերի հարձակումները վերսկսվեցին նոր ուժով։ [[378]] թ. գոթերը ջախջախեցին հռոմեացիներին Ադրիանապոլիսի ճակատամարտում<ref>Ammianus Marcellinus, ''Historiae'', book 31.</ref><ref>Jordanes, ''The Origins and Deeds of the Goths'', 138.</ref>։

Այդ նույն ժամանակ ֆրանկները հարձակումներ էին գործում Գալիայի ու հարավային Բրիտանիայի վրա<ref>Գրանտ, ''The History of Rome'', p. 284</ref>, վանդալները՝ [[Հռենոս]]ի երկայնքով, լութունգիները՝ [[Դանուբ]]ի, տարբեր ցեղային միություններ՝ Դակիայի վրա, իսկ գեպիտներն ու գոթերը՝ [[Սև ծով]]ի առափնյա շրջանների վրա<ref name="grandStrategyP149">Luttwak, ''The Grand Strategy of the Roman Empire'', p. 149</ref>։ [[5-րդ դար]]ի սկզբին ճնշումը կայսրության արևմտյան սահմանների վրա գնալով աճում էր։

Այն փաստը, որ զինվորների հավատարմությունը զորավարների նկատմամբ, ովքեր պետք է պաշտպանեին կայսրին, ավելի մեծ էր քան դեպի կայսրը, նշանակում էր, որ յուրաքանչյուր զորավար իր լեգեոնի համար կայսր էր։ Սեպտիմուս Սևերոսը ստիպված էր պայքարել գահի համար երկու այլ թեկնածուների դեմ՝ Նիգերի ու Ալբինուսի։ Սևերոսի իրավահաջորդի՝ Կարակալայի գահակալումը խաղաղ էր մինչև նրա սպանությունը Մակրինուսի կողմից<ref name="declineP129">Գիբն, ''The Decline and Fall of the Roman Empire'', p. 129</ref>, ով հռչակեց իրեն կայսր։ Բանակը կայսր հռչակեց Էլագաբուսին, և երկուսը հանդիպեցին Անտիոքի ճակատամարտում [[216]] թ., որտեղ Մակրինուսը ջախջախվեց<ref name="declineP130">Գիբն, ''The Decline and Fall of the Roman Empire'', p. 130</ref>։ Սակայն շուտով Էլագաբալուսը նույնպես սպանվեց;<ref name="declineP130"/> Կայսր հռչակվեց Ալեքսանդր Սևերոսը<ref name="declineP130"/>։ [[235]] թ. Ալեքսանդր Սևերոս կայսեր սպանությունց հետո սկսվեց «երրորդ դարի ճգնաժամը», որը բնութագրվում էր անկայունությամբ և բազմաթիվ քաղաքացիական պատերազմներով<ref name="ԳրանտP280">Գրանտ, ''The History of Rome'', p. 280</ref>։ Մարդասպանները կայսր հռչակեցին Մաքսիմինոսին։ Սակայն նա ինչպես բերվեց գահին, այնպես էլ քիչ անց սպանվեց բանակի կողմից<ref>Գիբն, ''The Decline and Fall of the Roman Empire'', p. 131</ref>։ Մեկը մյուսի հետևից իրար էին հաջորդում այսպես կոչված «զինվորական կայսրերը»՝ Գորդիանոսը, Ֆիլիպ Արաբացին, Դեկիոսը, Գալիենոսը, Ավրելիանոսը և այլն<ref>Գիբն, ''The Decline and Fall of the Roman Empire'', p. 135</ref>։

Կայսրությունը կյունացավ Դիոկղետիանոսի կառավարման օրոք։ Նրա հաստատած տետրարխիայի կառավարման համակարգը, երբ կայսրությունը բաժանվում էր երկու ավագ և երկու կրտսեր կայսրերի, գոյատևեց մինչև [[312]] թ.: [[314]] թ. [[Կոստանդիանոս Ա Մեծ]]ը ջախջախեց մնացած թեկնածուներին և դարձավ միակ կայսրը։

[[Պարթևաստան]]ի կործանման հետևանքով<ref name="historyP283">Grant, ''The History of Rome'', p. 283</ref><ref name="luttwakP128">Luttwak, ''The Grand Strategy of the Roman Empire'', p. 128</ref> իշխանության եկած [[Սասանյաններ]]ն ավելի հարձակողական քաղաքականություն էին վարում<ref name="enemiesP234">Matyszak, ''The Enemies of Rome'', p. 234</ref><ref name="grandStrategyP151">Luttwak, ''The Grand Strategy of the Roman Empire'', p. 151</ref> և շարունակում պատերազմներն ընդդեմ [[Հռոմ]]ի։ [[230]] թ. առաջին Սասանյան կայսրը հարձակում գործեց հռոմեացիների վրա<ref name="grandStrategyP151"/>, սակայն [[243]] թ. Գորդիանոս III կայսեր բանակը ջախջախեց պարսիկներին<ref>Matyszak, ''The Enemies of Rome'', p. 235</ref>։

[[253]] թ. Սասանյանները [[Շապուհ I]]-ի գլխավորության ներքո կարողացան խորանալ հռոմեական տիրույթների մեջ<ref name="enemiesP236">Matyszak, ''The Enemies of Rome'', p. 236</ref>, և գրավել ու ավերել [[Անտիոք]]ը<ref name="historyP283"/><ref name="enemiesP236"/> [[260]] թ. Եդեսիայի ճակատամարտում հռոմեացիները ջախջախվեցին [[Սասանյաններ]]ից<ref name="enemiesP237">Matyszak, ''The Enemies of Rome'', p. 237</ref>,։ հռոմեական կայսր Վալերիանոսը գերի վերցվեց<ref name="historyP283"/><ref name="grandStrategyP151"/>։

[[297]]-[[337]] թթ, Նարսեհի և Դիոկղետիանոսի միջև կնքված [[Մծբին]]ի 40-ամյա հաշտության պայմանագրի շնորհիվ, երկարատև խաղաղություն տիրեց։ Չնայած [[337]] թ, Կոստանդին Ա կայսեր մահից առաջ, [[Շապուհ Բ|Շապուհ II]] Երկարակյացը խախտեց պայմանագիրն ու սկսեց 26-ամյա պատերազմ, սակայն քիչ հաջողություններ ունեցավ։ [[Հուլիանոս Ուրացող|Հուլիանոս]] կայսրը [[363]] թ Սասանյան Պարսկաստանի մայրաքաղաքի մոտ հանդիպեց Շապուհին և հաղթանակ տոնեց, սակայն չկարողանալով նվաճել քաղաքը, նա ստիպված նահանջեց։

=== Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկումը ([[395]]–[[476]] թթ.) ===
[[Պատկեր:476eur.jpg|մինի|ձախից|305px|Եվրոպան [[476]] թ., վերցված է ''Մույրզի Պատմական Ատլասից'' ([[1911]] թ.)]]
[[395]] թ., [[Թեոդոսիոս I Մեծ]] կայսեր մահից հետո՝ վեստգոթերը Ալարիքի գլխավորությամբ խախտեցին հաշտության պայմանագիրն ու ներխուժեցին հյուսիսային [[Իտալիա]], սակայն սկզբնական շրջանում նրանք հետ մղվեցին կայսրության զորքերի հրամանատար [[Ստիլիքոն]]ի կողմից։ [[407]] թ. գերմանական ցեղերը հեշտությամբ անցան Հռենոսի լքված պաշտպանական ամրությունները, նրանք նաև անարգել մտան Գաղիա և [[409]] թ. ներխուժեցին ներկայիս [[Իսպանիա]]յի տարածք։

Ստիլիքոնը դարձավ դավադրության զոհ և, չնայած իր անմեղությանը, ենթարկվեց մահապատժի հայրենիքի դավաճանության համար [[408]] թ. Հռավենայում (կառավարությունը տեղափոխվել էր այնտեղ [[402]] թ.)։ Նրա մահից հետո բարբարոսներն ակտիվացան և [[410]] թ. [[Հռոմ]]ը գրավվեց վեստգոթերի կողմից։

Ալարիքի հաջորդների օրոք գոթերը բնակություն հաստատեցին Գաղիայում ([[412]]–[[418]] թթ.) և սկսեցին մղել պատերազմներ ընդդեմ [[վանդալներ]]ի ու ալանների [[Իսպանիա]]յում։ Իսկ մի քանի տարի առաջ լքվել էր Բրիտանիան։

Հոնորիոս կայսեր մահից հետո [[423]] թ., Արևելյան Հռոմեական կայսրության օգնությամբ գահ բարձրացավ թուլամորթ Վաղենտինիանոս III-ը։ Սակայն իրական իշխանությունը գտնվում էր Աետիոսի ձեռքում, ով հենվելով հզոր [[Հոներ|հոն]] դաշնակիցների վրա կարողացավ ժամանակավորապես կայունացնել կայսրությունը։ Հոների օգնությամբ կայսրությունը ջախջախեց դեռևս [[407]] թ. Գաղիայում հաստատված բուրգունդներին, չնայած նրանք մեկ դար անց ավելի ընդարձակեցին իրենց տիրույթները։

Ներկա պահին, [[Իսպանիա]]յում վեստգոթերի ճնշման և [[Աֆրիկա]]յի հռոմեական կառավարչի ապստամբության հետևանքով, վանդալները [[429]] թ. անցան Ջիբրալթարի նեղուցն ու [[439]] թ. գրավելով [[Կարթագեն]]ը ստեղծեցին անկախ և հզոր նավատորմով պետություն, որ ճանաչվեց կայսրության կողմից [[442]] թ.: Վանդալների նավերը մեծ վտանգ էին ներկայացնում հռոմեացիների և արևմտյան ու կենտրոնական [[Միջերկրական ծով|միջերկրածովյան]] կղզիների համար։

[[444]] թ. հոները միավորվելով [[Աթթիլա]] արքայի ներքո ներխուժեցին Գալիա և կանգնեցվեցին հռոմեա-գերմանական զորքերի կողմից միայն [[451]] թ. [[Կատալաունյան դաշտերի ճակատամարտ|Կատալաունյան դաշտերի վրա տեղի ունեցած ճակատամարտում]] (ստացել է «Ժողովուրդների մեծ ճակատամարտ» անվանումը)։ Սակայն դա կայսրության վերջին լուրջ հաջողությունն էր։ Մյուս տարի Աթթիլան ներխուժեց Իտալիա, սակայն Հռոմ չմտավ՝ վախենալով ծագած համաճարակից։ Վերադարձի ճանապարհին նա մահացավ ([[453]] թ.)։

Աետիոսը սպանվեց Վաղենտինիանոսի կողմից [[454]] թ.: Կայսրը իր հերթին դարձավ սպանված զորավարների կողմնակիցների դավադրության զոհ։ Թեոդոսյան դինաստիայի ավարտով գահի համար նոր պայքար սկիզբ առավ։ Վանդալները, օգտվելով խառը իրավիճակից, գրավեցին ու ավերեցին Հռոմը [[455]] թ.: Այդ բարբարոսություններից հետագայում սկիզբ առավ «վանդալություն» («վանդալիզմ») բառը։

Բարբարոսների ներխուժումների պատճառով, կայսրության տարածքը սահմանափակվեց Իտալիայով և Գալիայի որոշ հատվածներով։

[[455]] թ-ից սկսած Բյուզանդիան գահ բարձրացրեց մի քանի կայսրերի, սակայն իրական իշխանությունը գտնվում էր բարբարոս զորավարների ձեռքում (Ռիցիմեր ([[456]]–[[472]] թթ.), Գունդոբադ ([[473]]–[[475]] թթ.))։ [[475]] թ. Օրեստեսը՝ Աթթիլայի նախկին օգնականը, քշեց Հռավեննայից կայսր Հուլիոս Նեպոտին ու կայսր հայտարարեց իր մանկահասակ որդուն՝ Հռոմուլոս Ավգուստուլոս։

[[476]] թ., երբ Օրեստեսը հրաժարվեց տալ ֆեոդալի կոչում գերմանացի վարձկանների հրամանատար [[Օդոակր]]ին, վերջինս գրավեց Հռավեննան և սպանեց Օրեստեսին ու նրա որդուն։ Նա ուղարկեց կայսերական խորհրդանիշերը Կոստանդնուպոլիս. Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունը կործանվեց։ Իսկ Արևելյան Հռոմեական կայսրությունը կամ [[Բյուզանդական կայսրություն]]ը ընկավ 1453 թվականին [[Կոստանդնուպոլսի անկում|Կոստանդնուպոլսի գրավմամբ]] օսմանյան-թուրքերի առաջնորդ Մեհմեդ II-ի կողմից։

== Ժառանգություն ==
[[Պատկեր:Map-Romance Language World.png|մինի|Ռոմանական լեզուների տարածումն աշխարհում.<br />'''<span style="color:#00f;">Կապույտ</span>''' – [[Ֆրանսերեն]]; '''<span style="color:#00b927;">Կանաչ</span>''' – [[Իսպաներեն]]; '''<span style="color:#ff8400;">Նարնջագույն</span>''' – [[Պորտուգալերեն]]; '''<span style="color:#cc0;">Դեղին</span>''' – [[Իտալերեն]]; '''<span style="color:#f00;">Կարմիր</span>''' – [[Ռումիներեն]]]]
[[Պատկեր:Latin alphabet world distribution.svg|մինի|Լատինական այբուբենի տարածվածությունն աշխարհում:]]
[[Պատկեր:Christianity percent population in each nation World Map Christian data by Pew Research.svg|մինի|[[Քրիստոնեություն|Քրիստոնյաների]] տոկոսային բաժինը յուրաքանչյուր երկրում:]]

''Նեյշնլ Ջեոգրաֆիկը'' ''Աշխարհն ըստ Հռոմի'' աշխատությունում այսպես էր ներկայացնում Հռոմի ժառանգությունը.

{{cquote|Հռոմեական ուժեղ ազդեցությունն զգացվում է լեզվի, գրականության, օրենքների, կառավարության, ճարտարապետության, քանդակագործության, բժշկության, մարզաձևերի, արվեստների մեջ<ref>Reid (1997), p. 54.</ref>։}}

Որոշ երկրներ Հռոմեական կայսրության անկումից հետո հայտարարում էին իրենց [[Հռոմ]]ի իրավահաջորդ։ Սրբազան Հռոմեական կայսրությունը, հիմնված [[800]] թվականին, փորձեց վերականգնել Հռոմի տարածքային միասնականությունը։ Իսկ [[Մոսկվա]]ն իրեն համարում էր «Երրորդ Հռոմը»՝ «Երկրորդ Հռոմ»՝ Կոստանդնուպոլսի անկումից հետո։

Երբ [[Օսմանյան կայսրություն|օսմանյան-թուրքերը]] նվաճեցին Կոստանդնուպոլիսը [[1453]] թ., Մեհմեդ II-ը դարձրեց այն իր տերության մայրաքաղաքն ու ցանկացավ վերականգնել նաև Հռոմ քաղաքի նկատմամբ գերիշխանությունը։ Միայն Պապի զորքերն ու Նեապոլի թագավորությունը կարողացան կանգնեցնել նրան Հռոմը գրավելուց Օտրանտոյի մոտ [[1480]] թ.: Կոստանդնուպոլիսը պաշտոնապես վերանվանվեց [[Ստամբուլ]] միայն [[1930]] թվականի մարտի 28-ին։

Եթե ընդունենք Հռոմի հիմնադրման ավանդական 753 թվականը որպես փաստ, իսկ անկումը [[1461]] թ.՝ Տրապիզոնի կայսրության (Բյուզանդական կայսրության մնացորդը) գրավումը օսմանյան-թուրքերի կողմի��, ապա Հռոմը գոյատևել է 2,214 տարի։ Հռոմի ազդեցությունը Արևելքի ու Արևմուտքի վրա հսկայական է։ Շատ դեպքերում հռոմեական հայտնագործությունները վերստին հայտնաբերվում էին հետագա սերունդների կողմից։ Օրինակ, [[ցեմենտ]]ի արտադրության գաղտնիքը [[1755]]–[[1759]] թթ. երկրորդ անգամ հայտնաբերեց Ջոն Սմետոնը։

Մյուս կարևոր նորությունը նահանջ տարիների ներմուծումն էր, քրիստոնեական եկեղեցու կառուցվածքն ու ներկա դասական ճարտարապետության հիմքերը։ Հռոմեական բանակի կողմից կառուցված ճանապարհները գործում են մինչ օրս։ Մեծ մասամբ միայն այդ ճանապարհներով էին օգտվում մինչև [[19-րդ դար]]ը։ Նույնիսկ ժամանակակից աստղագիտությունը գալիս է հին հռոմեացիներից։

Շատ եվրոպական երկրներում և նրանց նախկին գաղութներում օգտագործվում են քաղաքական ոլորտ հռոմեացիների նորամուծությունները։ [[ԱՄՆ]]-ի Սահմանադրության ժողովրդավարության մասին հատվածում խոսվում է «Օգոստոսի դարաշրջանի վերականգնման» մասին։ Շատ հռոմեական օրենքներ օգտագործվել են Միջնադարյան Եվրոպայում և շարունակում են օգտագործվել մինչ օրս։ Կառավարելով մեծ տարածք՝ հռոմեացիները ստեղծեցին այնպիսի համակարգ, որով հնարավոր էր կառավարել և հավաքել հարկերն այդ տարածքներից։

Չնայած արևմուտքում «Հռոմեական» եզրույթը կապվում է [[Հռոմի Պապ]]ի և կաթոլիկ եկեղեցու հետ, շատ հույներ օգտագործում են այն որպես ինքնանվանում<ref>Բրիտանիկա հանրագիտարան, Եվրոպայի պատմություն, Հռոմեացիները, 2008 թ., O.Ed.</ref>։

Հռոմեական կայսրության գաղափարը մեծ դեր է խաղացել [[Իտալիա]]յի բնակչության ազգային զարթոնքի մեջ։

== Այսօր մաս է կազմում ==
{| class="wikitable sortable" style="text-align:right"
! Այսօր մաս է կազմում !! Այսօր մաս է կազմում !! Այսօր մաս է կազմում
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Ալբանիա}}||{{դրոշավորում|Գերմանիա}}||{{դրոշավորում|Պորտուգալիա}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Ալժիր}}||{{դրոշավորում|Հունգարիա}}||{{դրոշավորում|Ռումինիա}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Անդորրա}}||{{դրոշավորում|Իրան}}||{{դրոշավորում|Սաուդյան Արաբիա}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Ավստրիա}}||{{դրոշավորում|Իրաք}}||{{դրոշավորում|Գերմանիա}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Ադրբեջան}}||{{դրոշավորում|Հորդանան}}||{{դրոշավորում|Սերբիա}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Բելգիա}}||{{դրոշավորում|Քուվեյթ}}||{{դրոշավորում|Սլովակիա}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Բոսնիա և Հերցեգովինա}}||{{դրոշավորում|Լիբանան}}||{{դրոշավորում|Սլովենիա}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Բուլղարիա}}||{{դրոշավորում|Լիխտենշտայն}}||{{դրոշավորում|Շվեյցարիա}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Խորվաթիա}}||{{դրոշավորում|Լիբիա}}||{{դրոշավորում|Սիրիա}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Կիպրոս}}||{{դրոշավորում|Լյուքսեմբուրգ}}||{{դրոշավորում|Թունիս}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Եգիպտոս}}||{{դրոշավորում|Ալբանիա}}||{{դրոշավորում|Մեծ Բրիտանիա}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Ֆրանսիա}}||{{դրոշավորում|Մակեդոնիա}}||{{դրոշավորում|Ուկրաինա}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Վրաստան}}||{{դրոշավորում|Մոլդովա}}||{{դրոշավորում|Վատիկան}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Հայաստան}}||{{դրոշավորում|Նիդեռլանդներ}}||{{դրոշավորում|Պաղեստին}}
|-
| align="left" |{{դրոշավորում|Հունաստան}}||{{դրոշավորում|Մարոկկո}}||{{դրոշավորում|Թուրքիա}}
|-
|}

== Տես նաև ==
* [[Հռոմի կայսրերի ցանկ]]
* [[Բյուզանդական կայսրություն]]
* [[Պարթևաստան]]
* [[Սասանյան Պարսկաստան]]
* [[Մեծ Հայք]]
* [[Փոքր Հայք]]
* [[Հին Հռոմ]]
* [[Հռոմուլոս]]

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

== Գրականություն ==
* [[Հայկական սովետական հանրագիտարան]], 6-րդ հատոր, էջ՝ 598, Հռոմ
{{Արտաքին հղումներ}}
{{Պորտալ|Հին Հռոմ}}

{{Հռոմեական պրովինցիաներ մ.թ. 117}}
{{Իտալիա ըստ թեմայի}}
{{Հին աշխարհ}}
{{Կայսրություններ|state=collapsed}}
{{Ընտրյալ հոդված/Կատեգորիա|2011}}
{{Տարվա հոդված/Կատեգորիա|2011}}

{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}

[[Կատեգորիա:Հռոմեական կայսրություն| ]]
[[Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի պատմական պետություններ]]
[[Կատեգորիա:Պատմական մարզեր]]
Այս էջում օգտագործված կաղապարները.
Վերադարձ դեպի Հռոմեական կայսրություն։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Հռոմեական_կայսրություն» էջից