Դիտել Հյումի սկզբունք էջի աղբյուրը

Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով.

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2025

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը.

'''Հյումի սկզբունք''' (Հյումի [[գիլիոտին]]), բացառապես [[Տրամաբանություն|տրամաբանության]] վրա հիմնված [[սկզբունք]], ըստ որի՝ «կա» (նկարագրական) դատողություններից հնարավոր չէ անցնել «պետք է» (հանձնարարական) դատողություններին։ Անվանվել է [[շոտլանդացի]] [[փիլիսոփա]] [[Դեյվիդ Հյում]]ի անունով, որը նշել է ժամանակակիցների՝ բարոյական չափանիշները գոյության մասին գիտելիքներից դուրս բերելու փորձերի անխոհեմությունը<ref name="акад">{{книга|заглавие=Философия: Энциклопедический словарь. — М.: Гардарики|часть=Юма принцип|год=2004|автор=Под редакцией А.А. Ивина|язык=ru}} на Академике.</ref>։

== Ծագում ==
Սկզբունքն առաջին անգամ նկարագրվել է Հյումի՝ [[1740]] թվականին գրված «Տրակտատ մարդու էության վերաբերյալ» աշխատության մեջ<ref>''Юм Д.'' Трактат о человеческой природе, или попытка применить основанный на опыте метод рассуждения к моральным предметам — М., 1995, с. 229—230.</ref>։ 
 
{{քաղվածք|Ես նկատել եմ, որ ինձ հանդիպած յուրաքանչյուր բարոյական տեսության մեջ հեղինակը որոշ ժամանակ սովորական ձևով ճառաբանում է, հաստատում Աստծո գոյությունը կամ ներկայացնում իր դիտարկումները մարդկային գործերի վերաբերյալ։ Եվ հանկարծ, ի զարմանս ինձ, ես նկատել եմ, որ նախադասություններում օգտագործած սովորական «կա» կամ «չկա» կապերի փոխարեն, ես չեմ գտնում մի նախադասություն, որում չլինեն «պետք է» կամ «պետք չէ» կապերը։ Այս անցումը աննկատ է, բայց այդուհանդերձ, չափազանց կարևոր։ Քանի որ «պետք է» և «պետք չէ» կապերը արտահայտում են նոր վերաբերմունք կամ կարծիք, պետք է ուշադրություն դարձնել այդ իրողությանը և փորձել բացատրել այն։ Միևնույն ժամանակ պետք է գտնել լիովին անհասկանալի թվացող երևույթների հիմնավորումը, և հասկանալ, թե ինչպես կարող է նոր մոտեցումը [[դեդուկցիա]] դառնալ՝ ծագելով իրենից բացառապես տարբեր մոտեցումներից։|}}

== Ազդեցություն ==
20-րդ դարի սկզբին այս պնդմանը համակ ուշադրություն են դարձրել փիլիսոփաները, տրամաբանները և իրավաբանները։ Մասնավորապես, [[Անրի Պուանկարե]]ն այս սկզբունքի օգնությամբ մատնանշել է բարոյականությունը գիտականորեն հիմնավորելու փորձերի ապարդյունությունը, իսկ [[Կարլ Փոփեր]]ը այն մեծապես կարևորել է՝ կապված «բարոյական ինքնավարության» և [[լիբերալիզմ]]ի հետ։ Հետագայում այս թեզը դարձել է [[մետաէթիկա]]յի ոլորտում [[վերլուծական փիլիսոփայություն|վերլուծական փիլիսոփայության]] համար ամենակարևորներից մեկը։ Սկզբունքը քննադատվել է «արժեքների աշխարհը» «փաստերի աշխարհից» կտրականապես տարանջատելու համար, ինչը խիստ հակասում է ավանդական [[էթիկա]]յին։ Այդ իսկ պատճառով էլ Մաքս Բլեքը այս սկզբունքին երկրորդ անուն է տվել՝ «Հյումի գիլիոտին»<ref name="Касавин">''Касавин И. Т.'' [http://vphil.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=287 Дэвид Юм. Парадоксы познания].</ref>։ Սկզբունքը կասկածի տակ դնելու բազմաթիվ փորձեր են արվել, բայց մինչ օրս համընդհանուր հերքման արժանացող որևէ ապացույց ի հայտ չի եկել<ref name="акад" /><ref name="Ивин">''Ивин, Александр Архипович|Ивин А. А.'' Основы теории аргументации: Учебник — М., Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС, 1997.</ref>։

== Փիլիսոփայություն ==
Սկզբունքն ունի համափիլիսոփայական նշանակություն. կապված է էթիկայի, [[իմացաբանություն|իմացաբանության]] և [[գոյաբանություն|գոյաբանության]] հետ։

=== Էթիկա ===
Հյումի սկզբունքը կարևորագույն դեր ունի որոշակի նորմեր և արժեքներ հիմնավորել փորձող գիտությունների [[մեթոդաբանություն|մեթոդաբանության]] մեջ։
Գոյություն ունի մի հիմնավորում, ըստ որի բարոյական կյանքին կարելի է միայն հետևել, բայց ոչ [[Կոդիֆիկացիա|կոդիֆիկացնել]], ինչից հետևում է, որ էթիկայի բոլոր համակարգերը հավասար են, քանի որ դրանք հավասարապես հիմնված չեն փաստերի վրա։ Սկզբունքը ցույց է տալիս էթիկայի անկախությունը [[բնական գիտություններ]]ից, և հատկապես, [[ֆիզիոլոգիա]]յից։ Այնուամենայնիվ, պետք չէ եզրակացնել, որ դրանց հետազոտության ոլորտների միջև կապը ընդհանրապես բացակայում է<ref name="акад" />։

=== [[Իմացաբանություն]] ===
Սկզբունքը հստակ ցույց է տալիս, որ ընդհանուր դրույթների հավաստիությունը կարող է խիստ տրամաբանորեն չբխել փաստերից։ Այս [[պարադոքս]]ի մասնակի լուծումը տվել է [[Իմանուիլ Կանտ]]ը, որը  կանխադրել է ապրիորի սինթետիկ դատողությունների առկայությունը<ref name="Касавин" />։ Այնուամենայնիվ, առաջացել է ճշմարտությունը փաստերից ընդհանուր դրույթների վերածելու խնդիր։ Եվ եթե [[գիտության փիլիսոփայություն|գիտության փիլիսոփայության]] մեջ այդ նպատակների համար ապացուցում է առաջարկվում, ապա էթիկայում այդպիսի սկզբունք մինչ օրս չի մշակվել։ Սկզբունքը կարելի է իմացաբանորեն դիտարկել ավելի հիմնարար դրույթների շրջանակներում, որոնք հաստատում են նկարագրական և հանձնարարական հիմունքների գործառույթների անհամատեղելիությունը։ Նկարագրության նպատակը բառերը՝ աշխարհին, իսկ հանձնարարության նպատակը՝ աշխարհը բառերին համապատասխանեցնելն է. դրանք հակառակ են, հետևաբար չենք կարող համատեղվել<ref name="акад" /><ref name="Ивин" />։

=== Գոյաբանություն ===
Ըստ Ի. Տ. Կասավինի՝ սկզբունքը հիմնված է մեր գիտելիքների սահմանափակ լինելու [[Սկեպտիցիզմ|սկեպտիկ]] ճանաչման և [[պլատոն]]ական [[մետաֆիզիկա]]յի վրա, որը «գաղափարների աշխարհը» առանձնացնում է «իրերի աշխարհից»<ref name="Касавин" />։ Այսպիսով՝ այս թեզի «անհերքելիությունը» կարող է ուղղակիորեն կապված լինել աշխարհների այդպիսի բաժանման գոյաբանական իսկության հետ։

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.open.edu/openlearn/history-the-arts/culture/philosophy/the/ought-problem Is Ought Problem animation from The Open University and BBC Radio 4]
{{Պարադոքսներ}}

[[Կատեգորիա:Բարոյագիտություն]]
[[Կատեգորիա:Փիլիսոփայական խնդիրներ]]
[[Կատեգորիա:Տրամաբանություն]]
[[Կատեգորիա:Տրամաբանական սխալներ]]
[[Կատեգորիա:Փիլիսոփայական տրամաբանություն]]
[[Կատեգորիա:Լեզվափիլիսոփայություն]]
[[Կատեգորիա:Իմացաբանություն]]
[[Կատեգորիա:Պարադոքսներ]]
[[Կատեգորիա:Գոյաբանություն]]
[[Կատեգորիա:Մեթոդաբանություն]]

Այս էջում օգտագործված կաղապարները.

Կաղապար:Icon (խմբագրել)
Կաղապար:Main other (խմբագրել)
Կաղապար:Navbox (խմբագրել)
Կաղապար:Книга (խմբագրել)
Կաղապար:Ծանցանկ (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Կաղապար:Ծանցանկ/styles.css (խմբագրել)
Կաղապար:Պարադոքսներ (խմբագրել)
Կաղապար:Ռուսերեն գիրք (խմբագրել)
Կաղապար:Քաղվածք (խմբագրել)
Մոդուլ:Arguments (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Check for unknown parameters (խմբագրել)
Մոդուլ:Navbar (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Navbox (խմբագրել)

Վերադարձ դեպի Հյումի սկզբունք։

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Հյումի_սկզբունք» էջից