Դիտել Հայկական մշակույթ էջի աղբյուրը

Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով.

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2025

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը.

{{Հայկական մշակույթ}}
'''Հայկական մշակույթը''' հայ ժողովրդի ստեղծած նյութական և հոգևոր արժեքների ամբողջությունն է։ Այն ներառում է գիտությունը, արվեստը, արհեստը և, առհասարակ, մարդու կողմից ստեղծած ամեն ինչ։

Մշակույթի ճյուղերն են լեզուն, [[գրականություն]]ը, [[Հայկական ճարտարապետություն|ճարտարապետությունը]], [[Հայկական քանդակագործություն|քանդակագործություն]]ը, [[Հայկական կերպարվեստ|նկարչությունը]], [[Հայկական երաժշտություն|երաժշտարվեստն]] ու [[Հայկական պար|պարարվեստը]], թատրոնն ու կինոն և այլն։

Պատմական հանգամանքների բերումով հայկական մշակությը ձևավորվել ու զարգացել է ոչ միայն բուն Հայաստանում, այլև Սփյուռքում։

== Դիցաբանություն ==
{{Main|Հայկական դիցաբանություն}}
Հայոց հեթանոս աստվածների առաջին դիցարանը ձևավորվել է [[Հայեր|հայ]] ժողովրդի կազմավորմանը զուգընթաց՝ [[կրոն]]ապաշտամունքային հավատալիքների (տոտեմիզմ, ոգեպաշտություն, բնապաշտություն, հմայական մոգություն) ազդեցությամբ։

Հնագույն գրավոր աղբյուրներում պահպանվել են տեղեկություններ հայոց առաջին պետական կազմավորումներում գոյություն ունեցած պաշտամունքային երևույթների մասին։ Հայկական լեռնաշխարհում վկայված առաջին պետական կազմավորման՝ [[Արատտա]]յի (մ. թ. ա. XXVIII–XXVII դարեր) հովանավորը արարչագործ Հայա աստծու որդի Դումուզին էր (շումերերեն է. նշանակում է հարազատ որդի), որի անունը [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]] թարգմանություններում փոխարինված է Օրիոն-[[Հայկ նահապետ|Հայկ]]ով։

== Լեզու ==
{{Main|Հայերեն}}
Հայերենը [[հնդեվրոպական լեզուներ|հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի]] [[լեզու]] է։ Այն [[Հայաստան]]ի և [[Արցախի Հանրապետություն|Արցախի Հանրապետության]] պետական լեզուն է։ Օգտագործվում է նաև [[Հարավային Կովկաս]]ում (հիմնականում [[Սամցվե-Ջավախետիա|Ջավախքում]], [[Թբիլիսի]]ում, [[Աբխազիա]]յում, [[Օսեթիա]]յում), [[Ռուսաստան]]ում, [[Եվրոպա]]յում (առավել հաճախ [[Ֆրանսիա]]յում, [[Գերմանիա]]յում, [[Մեծ Բրիտանիա]]յում, [[Իսպանիա]]յում, [[Բելգիա]]յում, [[Շվեյցարիա]]յում, [[Պորտուգալիա]]յում, [[Իտալիա]]յում, [[Հունաստան]]ում, [[Բուլղարիա]]յում և [[Մոլդովա]]յում), [[Միջին Արևելք]]ում (հիմնականում [[Իրան]]ում, [[Սիրիա]]յում, [[Լիբանան]]ում, [[Իրաք]]ում, [[Պաղեստին]]ում, [[Իսրայել]]ում, [[Եգիպտոս]]ում) [[ԱՄՆ]]-ում, [[Կանադա]]յում, [[Լատինական Ամերիկա]]յում (հիմնականում [[Ուրուգվայ]]ում, [[Արգենտինա]]յում, [[Բրազիլիա]]յում), Ուիզբեկստանում, Ղազախստանում, Հնդկաստանում, Ավստրիալիայում և այլ պետությունների [[սփյուռք]]ահայ համայնքներում։ Հայերեն լեզվակիրների քանակը կազմում է 7-9 միլիոն մարդ<ref>Ըստ Վիքիպեդիայի "Հնդեվրոպական լեզուներ" հոդվածի [[:en:Indo-European languages|անգլերեն]] և [[:ru:Индоевропейские языки|ռուսերեն]] տարբերակների հայերեն խոսողների թվաքանակն աշխարհում հասնում է 10 միլիոն 700 հազար մարդու։</ref>։

== Արվեստ ==

=== Գրականություն ===
{{Main|Հայ գրականություն}}
[[Պատկեր:Grigor Narekatsi 1.jpg|մինի|ձախից|Գրիգոր Նարեկացին 1173 թվականի ձեռագրից]]

Առաջին գրավոր հուշարձանները Հայաստանի տարածքում թվագրվում են ուրարտական շրջանին։ [[Հայոց այբուբենի ստեղծում]]ից հետո սկիզբ է դրվում հայերեն ինքնուրույն գրականությանը։ Հայոց հնագույն բանավոր ավանդազրույցները, լեգենդներն ու առասպելները առաջին անգամ գրի են առնվել [[5-րդ դար]]ի պատմիչ [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] կողմից։
440-ականներին է գրվել ազգային գրականության առաջին կոթողը՝ Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկը՝ նվիրված Մեսրոպ Մաշտոցի կյանքի և գործունեության նկարագրությանը։ Այդ դարաշրջանի հայ գրականության հիմնական ուղղությունը պատմագրությունն է, ապա՝ աստվածաբանությունը և հոգևոր շարականագրությունը։ V դարը գիտության մեջ ընդունված է անվանել Հայոց Ոսկեդար։ Կարևոր պատմական երկ է Փավստոս Բուզանդի «Հայոց Պատմությունը», որն ընդգրկում է IV դարի կեսերից մինչև 387-թ. ընկած դեպքերի շարադրումը։ Ոչ միայն ստույգ պատմագրական այլև գեղարվեստական մեծ արժեք է ներկայացնում Վարդանաց պատերազմին նվիրված Եղիշե պատմիչի «Վարդանի և Հայոց Պատերազմի մասին» մատյանը՝ գրված մոտ 464-465-ին։ Մոտ 480-490-ական թվականներին է գրվել V դարի հայ գրականության ամենաընդգրկուն պատմագրական երկը՝ պատմահայր Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմությունը», ուր հեղինակը առաջին անգամ փորձ է արել գրել հայոց ամբողջական պատմությունը՝ սկսած առասպելական Հայկ նահապետից մինչև 428 թվականը։ Խորենացին գրի առել նաև հայ հեթանոսական բանավոր գրականության բացառիկ արժեք ներկայացնող մի շարք պատառիկներ։ V դարի հայ վերջին պատմիչը Ղազար Փարպեցի է։ Առ այսօր հայագիտության մեջ լուծված չէ Ագաթանգեղոսի պատմական դարաշրջանի խնդիրը։ 
Պոեզիայի վերելքը նախ և առաջ կապված է Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործության հետ։ Վերջինիս ստեղծագործությամբ սկսվում է սիրո և բնության գովքը հայ բանաստեղծության մեջ։ 1002-ին Նարեկացին ավարտում է իր «Մատյան Ողբերգությանը»` որը հիրավի համարվում է հայ միջնադարյան գրականության գլուխգործոցներից մեկը։ Պոեզիան զարգանում է նաև Գրիգոր Պահլավունու, Վարդան Անեցու գործերում։ Վարդան Հայկազնի ստեղծագործությամբ սկիզբ է առնում կենսագրական պոեմի ժանրը։ XI-XII դարերի սահմանագլխին է ապրել նշանավոր բանաստեղծ և փիլիսոփա Հովհաննես Իմաստասերը։
XII դարից սկսած գրաբարին փոխարինելու է գալիս միջին գրական հայերենը։

Դարաշրջանի կարևոր պատմագրական երկերից է Մաթէոս Ուրհայեցու «Ժամանակագրությունը»։ Թե՛ բովանդակային, թե՛ կառուցվածքային առումով նոր խոսք էր հայ գրականության մեջ Ներսես Շնորհալու ստեղծագործությունը։ 1145 թվականին Շնորհալին ավարտում է «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմը՝ հայ գրականության մեջ քաղաքական պոեզիայի առաջին կոթողներից մեկը։ Վերջինս համարվում է նաև էպիկական պոեմի սկզբնավորողը։ Ժամանակի հայ գրականության և գրավոր մշակույթի մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում Մխիթար Գոշը։ Գոշը համարվում է հայ արձակի հիմնադիրներից մեկը[14], ումից պահպանվել են շուրջ 190 առակներ։ Նրան է պատկանում նաև հայ իրավունի հիմնարար կոթող «Դատաստանագիրքը»։

Միջնադարյան հայ պոեզիայի գագաթներից է հայրեննեի արվեստը։ Դրանց թիվը հասնում է մոտ հինգ հարյուրի, որոնք մեծ մասամբ պատկանում են անանուն հեղինակների։

17-18-րդ դարերում գրական գերակշռող սեռը քնարերգությունն է, որ զարգացել է 3 հիմն, ուղղություններով՝ կրոնահայրենասիրական բանաստեղծություն, աշխարհիկ տաղերգություն և ժողովրդագուսանական երգ։ Այս ուղղությունները, իրենց բնորոշ գծերով հանդերձ, միմյանցից խստորեն տարանջատված չեն։ Բնորոշ է Մարտիրոս Ղրիմեցու գրական ժառանգությունը, որտեղ համատեղվել են հոգևոր երգը, աշխարհիկ տաղը, աշուղը, ոտանավորը։ Այսուհանդերձ, բանաստեղծական հիշյալ 3 ուղղություններն առանձնանում են որոշակի ժառանգականությամբ և դրանից բխող լեզվաոճական, պոետիկական հատկանիշներով, թեմատիկայով և նպատակաուղղվածությամբ։

=== Երաժշտություն ===
{{Main|Հայկական երաժշտություն}}
[[Պատկեր:Neumes, Manuscript, XIth century.jpg|մինի|Հայերեն խազեր, 12-րդ դարի հայ նոտագրություն]]
[[Պատկեր:Female Troubadour with Saz, M6288, Horomos, 1211.jpg|մինի|ձախից|Կին երգասաց՝ սազով]]
Հայկական երաժշտությունը սկիզբ է առնում մ.թ.ա. II հազարամյակում։ Պատմական տվյալները մեզ են հասել հնադարյան հայ պատմաբաններ [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] և [[Փավստոս Բյուզանդ]]ի աշխատությունների շնորհիվ<ref name="KURKJIAN">
[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/45*.html#noteB Վահան Կուրկջյան «Հայաստանի պատմություն», 1958 թ]</ref>։
Մ.թ.ա. III հազարամյակում ձևավորվել էր հայկական երաժշտության որակային յուրահատկությունը։ Մովսես Խորենացին հիշատակում է «փանդիռ» երաժշտական գործիքը։ Փավստոս Բյուզանդը հիշատակում է թմբուկը, սրինգը, քնարը և շեփորը։ Պահպանվել են մինչքրիստոնեական Հայաստանի երգերի տեքստերի հատվածներ, որոնք պատմում են Արա Գեղեցիկի և Շամիրամի, Արտաշես թագավորի մասին։
Մ.թ. 301 թվականից, երբ Հայաստանն ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պաշտոնական կրոն, հիմք է ստեղծվում հայկական քրիստոնեական եկեղեցու երաժշտության զարգացման համար։ Ագաթանգեղոսը հայտնում է, որ IV դարի վերջից բարձրագույն դպրոցներում երգեցողություն են ուսուցանել։ Միևնույն ժամանակ հայտնի է հայկական հոգևորականության բացասական վերաբերմունքը հեթանոսական երաժշտական ժառանգության հանդեպ։
Հայ հնադարյան երաժշտության զարգացմանը նպաստում է նաև ֆեոդալիզմի ձևավորումը։ Սակայն գուսանական արվեստը ենթարկվում է հալածանքների (այդուհանդերձ շարունակելով իր զարգացումը)։

Հայ եկեղեցական երաժշտության զարգացմանը նպաստեց 406 թ-ին հայկական այբուբենի ստեղծումը։ Վարդապետարաններում (հայկական դպրոցներում, որոնք, ինչպես հայտնում է Մովսես Խորենացին, առաջին անգամ հիմնադրում է Մեսրոպ Մաշտոցը), ուսուցանվում են երաժշտություն և երգ։

=== Պար ===
{{Main|Հայկական պար}}

=== Ճարտարապետություն ===
{{Main|Հայկական ճարտարապետություն}}

=== Թատրոն ===
{{Main|Հայկական թատրոն}}

=== Կերպարվեստ ===
{{Main|Հայկական կերպարվեստ}}

==== Գորգագործություն ====
{{Main|Հայկական գորգ}}

==== Մանրանկարչության ====
{{Main|Հայկական մանրանկարչություն}}

== Կրթություն ==
{{Հիմնական հոդված|Կրթությունը Հայաստանում}}

== Խոհանոց ==
{{Main|Հայկական խոհանոց}}

== Հայկական տոներ ==
{{Հիմնական|Հայաստանի պետական տոներ և հիշատակի օրեր}}

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

== Արտաքին հղումներ ==
{{commonscat|Culture of Armenia|Հայկական մշակույթ}}
* [https://avproduction.am Մշակույթի, արվեստի և մեդիա գործիչների հանրագիտարան] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210225074455/https://avproduction.am/ |date=2021-02-25 }}
{{Հայաստանի թեմաներ}}
{{Ասիան ըստ թեմաների|թեմա=մշակույթ|վերնագիր=մշակույթ|գույն=Հայաստան}}
{{Եվրոպան ըստ թեմաների|թեմա=մշակույթ|վերնագիր=մշակույթ|գույն=Հայաստան}}

[[Կատեգորիա:Հայկական մշակույթ]]

Այս էջում օգտագործված կաղապարները.

Կաղապար:* (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Կաղապար:Bulleted list (խմբագրել)
Կաղապար:Commonscat (խմբագրել)
Կաղապար:Country topics (խմբագրել)
Կաղապար:Hlist/styles.css (խմբագրել)
Կաղապար:If empty (խմբագրել)
Կաղապար:Ifempty (խմբագրել)
Կաղապար:InterProject (խմբագրել)
Կաղապար:Main (խմբագրել)
Կաղապար:Main other (խմբագրել)
Կաղապար:Navbox (խմբագրել)
Կաղապար:Nobold (խմբագրել)
Կաղապար:Plainlist/styles.css (խմբագրել)
Կաղապար:Sidebar with collapsible lists (խմբագրել)
Կաղապար:Small (խմբագրել)
Կաղապար:Webarchive (խմբագրել)
Կաղապար:Wikidata (դիտել ելատեքստը) (պաշտպանված է)
Կաղապար:Ասիան ըստ թեմաների (խմբագրել)
Կաղապար:Գույն (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Կաղապար:Գույն/Հայաստան (խմբագրել)
Կաղապար:Եվրոպան ըստ թեմաների (խմբագրել)
Կաղապար:Երկիր ըստ թեմաների (խմբագրել)
Կաղապար:Ծանցանկ (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Կաղապար:Ծանցանկ/styles.css (խմբագրել)
Կաղապար:Հայաստան ըստ թեմայի (խմբագրել)
Կաղապար:Հայաստանի թեմաներ (խմբագրել)
Կաղապար:Հայկական մշակույթ (խմբագրել)
Կաղապար:Հիմնական (խմբագրել)
Կաղապար:Հիմնական հոդված (խմբագրել)
Կաղապար:Նավարկման աղյուսակ (խմբագրել)
Կաղապար:Վիքիպահեստ երկար (խմբագրել)
Կաղապար:Փոքր (խմբագրել)
Կաղապար:• (դիտել ելատեքստը) (պաշտպանված է)
Մոդուլ:Arguments (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Check for unknown parameters (խմբագրել)
Մոդուլ:Hatnote (խմբագրել)
Մոդուլ:Hatnote list (խմբագրել)
Մոդուլ:Languages (խմբագրել)
Մոդուլ:Languages/data (խմբագրել)
Մոդուլ:List (խմբագրել)
Մոդուլ:Main (խմբագրել)
Մոդուլ:Navbar (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Navbox (խմբագրել)
Մոդուլ:Sidebar (խմբագրել)
Մոդուլ:Sidebar/configuration (խմբագրել)
Մոդուլ:Sidebar/styles.css (խմբագրել)
Մոդուլ:Sources (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Sources-utils (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:TableTools (խմբագրել)
Մոդուլ:Webarchive (խմբագրել)
Մոդուլ:Webarchive/data (խմբագրել)
Մոդուլ:Wikidata (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Wikidata/config (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:WikidataSelectors (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)

Վերադարձ դեպի Հայկական մշակույթ։

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Հայկական_մշակույթ» էջից