Դիտել Թուրքիա էջի աղբյուրը

Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով.
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը.
{{Աուդիո հոդված|Hy-Թուրքիա (Turkey).ogg|հունիսի 20, 2019|6363358}}
{{Տեղեկաքարտ Երկիր
|native_name = Թուրքիայի Հանրապետություն
|conventional_long_name = ''Türkiye Cumhuriyeti''
|common_name = Թուրքիայի
|image_flag = Flag of Turkey.svg
|image_coat = Emblem of Turkey.svg
|image_map = Turkey (orthographic projection).svg
|motto = ''Yurtta Barış, Dünyada Barış''<br />''[[Խաղաղություն երկրում, խաղաղություն աշխարհում|Խաղաղություն երկրում, խաղաղություն ամբողջ աշխարհում]]'' <small>(ոչ պաշտոնական)</small>
|national_anthem = Անկախության երթ
|official_languages = [[Թուրքերեն]]
|capital = [[Անկարա]]
|latd= 39 |latm= 55'48.00 |latNS=N |longd= 32 |longm= 50 |longEW=E
|largest_city =[[Ստամբուլ]] 
|government_type = [[Նախագահական հանրապետություն]]
|leader_title1 = [[Թուրքիայի նախագահ|Նախագահ]]
|leader_name1=[[Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան]]
|leader_title2 = [[Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով|Մեջլիսի խոսնակ]]
|leader_name2 = [[Նուման Քուրթուլմուշ]]
|sovereignty_type = Ժառանգություն
|sovereignty_note = [[Օսմանյան Կայսրություն]]ից
|established_event1 = Քեմալական պատերազմ
|established_date1 =   
|established_event2 = Խորհրդարանի ընտրություններ
|established_date2 = [[Ապրիլի 25]], [[1920|1920 թվական]]
|established_event3 = Հանրապետության հայտարարումը
|established_date3 = [[Հոկտեմբերի 29]], [[1923|1923 թվական]]
|area_rank = 37-րդ
|area = 783.562
|areami² = 302.535
|percent_water = 1.3
|population_estimate = 84.806.974<ref name="Population of Turkey">{{Cite web |title=Population by Years, Age Group and Sex, Census of Population – TÜİK (31 December 2016) |url=http://www.turkstat.gov.tr/Start.do;jsessionid=0vGcYT0TYz2h2GcPNtHNM49KbhgCGYCLLYGN2XtmVNK6xgLYl21g!-1359253179 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20171019205215/http://www.turkstat.gov.tr/Start.do;jsessionid=0vGcYT0TYz2h2GcPNtHNM49KbhgCGYCLLYGN2XtmVNK6xgLYl21g!-1359253179 |archive-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 19 |access-date=2017 թ․ փետրվարի 2 |publisher=Turkish Statistical Institute}}</ref>
|population_estimate_rank = 18-րդ
|population_estimate_year = 
|population_census = 70.803.927
|population_census_year = 2000
|population_density = 108<ref name="Population density in Turkey">{{Cite web |title=Annual growth rate and population density of provinces by years, 2007–2015 |url=http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1591 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170114072628/http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1591 |archive-date=2017 թ․ հունվարի 14 |access-date=2016 թ․ նոյեմբերի 10 |publisher=Turkish Statistical Institute}}</ref>
|population_densitymi² = 240
|population_density_rank = 102-րդ
|GDP_PPP_year = 2007
|GDP_PPP = $ 2.082 տրիլիոն<ref name=IMF-WEO>{{Cite web |date=2016 թ․ հոկտեմբեր |title=Report for Selected Countries and Subjects |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2022&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=44&pr1.y=16&c=186&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLUR%2CLP&grp=0&a= |access-date=2017 թ․ ապրիլի 20 |publisher=IMF World Economic Outlook Database, 2017}}</ref>
|GDP_PPP_rank = 16-րդ
|GDP_PPP_per_capita = $25,776<ref name=IMF-WEO />
|GDP_PPP_per_capita_rank = 45-րդ
|GDP_nominal = $ 861 միլիարդ<ref name=IMF-WEO />
|GDP_nominal_rank = 17-րդ
|GDP_nominal_year = 2010
|GDP_nominal_per_capita = $10, 206 
|GDP_nominal_per_capita_rank = 38-րդ
|Gini = 38
|Gini_year = 2005
|Gini_category = <span style="color:#ffcc00">միջակ</span>
|HDI_year = 2009
|HDI = [[Պատկեր:Green Arrow Up Darker.svg|10px]] 0.679<ref>{{Cite web |title=Human Development Report 2010 |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101121150504/http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf |archive-date=2010 թ․ նոյեմբերի 21 |accessdate=2010 թ․ նոյեմբերի 1 |format=PDF}}</ref>
|HDI_rank = 83-րդ
|HDI_category = <span style="color:#090">բարձր</span>
|currency = [[Թուրքական նոր լիրա]], [[Թուրքական լիրա]]
|currency_code = TRY
|time_zone = FEET
|utc_offset = +3
|time_zone_DST = 
|utc_offset_DST = 
|cctld = [[.tr]]
|calling_code = 90
}}
'''Թուրքիա'''<ref>{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=54}}</ref> ({{lang-tr|Türkiye}}), պաշտոնական անվանումը՝ '''Թուրքիայի Հանրապետություն''' ([[թուրքերեն|թուրք․]]՝ {{Audio|Tur-Türkiye_Cumhuriyeti.ogg|''Türkiye Cumhuriyeti''}}, {{IPA1|ˈtyɾcije d͡ʒumˈhuɾijeti|pron}}), միջմայրցամաքային պետություն [[Եվրասիա]]յի [[Հարավարևմտյան Ասիա|հարավարևմտյան հատվածում]]։ Տարածքի հիմնական մասը գտնվում է [[Անատոլիա|Փոքրասիական թերակղզում]], իսկ մի փոքրիկ հատված նաև [[Հարավարևելյան Եվրոպա]]յում՝ [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզու]] վրա (պատմական [[Արևելյան Թրակիա]]յում)<ref>{{Cite book |last1=Zdanowski |first1=Jerzy |title=Middle Eastern Societies in the 20th Century |date=2014 |publisher=Cambridge Scholars Publishing |isbn=978-1443869591 |page=11 |quote="The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula."}}</ref>։ Թուրքիան [[Աշխարհիկ պետություն|աշխարհիկ]], [[Ունիտար պետություն|ունիտար]] և [[Նախագահական համակարգ|նախագահական]] հանրապետություն է, որն ունի բազմամշակութային մեծ ժառանգություն<ref name="cia">{{Cite web |title=Turkey |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170702111626/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |archive-date=2017 թ․ հուլիսի 2 |access-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 13 |publisher=The World Factbook, Central Intelligence Agency}}</ref>։ Սահմանակից է ութ երկրների հետ․ հյուսիս-արևմուտքում սահմանակցում է [[Հունաստան]]ին և [[Բուլղարիա]]յին, հյուսիս-արևելքում՝ [[Վրաստան]]ին, հարավում՝ [[Իրաք]]ին և [[Սիրիա]]յին, իսկ արևելքում սահման ունի [[Հայաստան]]ի, [[Իրանի Իսլամական Հանրապետություն|Իրանի Իսլամական Հանրապետության]] և [[Ադրբեջանական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] [[էքսկլավ]] [[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն|Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության]] հետ։ Թուրքիայի ափերը երեք կողմերից շրջապատված են [[ծով]]երով։ Արևմուտքում ափերը ողողում են [[Եգեյան ծով|Եգեյան]], հյուսիսում՝ [[Սև ծով|Սև]], իսկ հարավում՝ [[Միջերկրական ծով]]երի ջրերը։ Թուրքիայի սևծովյան նեղուցները՝ [[Բոսֆորի նեղուց|Բոսֆորը]] և [[Դարդանելի նեղուց|Դարդանելը]],բաժանում են [[Թրակիա]]ն [[Անատոլիա|Փոքրասիական թերակղզուց]], ինչպես նաև [[Եվրոպա]]ն [[Ասիա]]յից<ref name="NatlGeoAtlas">{{Cite book |title=National Geographic Atlas of the World |publisher=National Geographic Society |year=1999 |isbn=0-7922-7528-4 |edition=7th |location=Washington, D.C.}} "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe&nbsp;... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."</ref>։

Թուրքիայի մայրաքաղաքը [[Անկարա]]ն է, իսկ խոշորագույն քաղաքը՝ [[Ստամբուլ]]ը։ Ստամբուլը խոշորագույն քաղաքը լինելուց բացի հանդիսանում է նաև երկրի մշակութային և առևտրային գլխավոր կենտրոնը։ Այն բնակչության թվաքանակով [[Եվրոպա]]յի ամենամեծ քաղաքն է։ Թուրքիան բազմազգ պետություն է։ [[Թուրքերեն|Թուրքերը]] կազմում են երկրի բնակչության 70 %-ը<ref name="konda">{{Cite web |date=2006 |title=Toplumsal Yapı Araştırması 2006 |url=http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170215004933/http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf |archive-date=2017 թ․ փետրվարի 15 |access-date=2015 թ․ փետրվարի 21 |publisher=KONDA Research and Consultancy}}</ref>։ Օրինական կերպով ճանաչված ազգային փոքրամասնություններն են [[Հայերը Թուրքիայում|հայերը]], [[հույներ]]ը և [[հրեաներ]]ը, իսկ չճանաչված էթնիկ խմբերից են [[քրդեր]]ը, [[Արաբները Թուրքիայում|արաբները]], [[չերքեզներ]]ը, [[ալբանացիներ]]ը, [[բոսնիացիներ]]ը, [[վրացիներ]]ը և այլն։ Քրդերը երկրի ամենամեծ ազգային փոքրամասնություններն են (հիմնականում բնակվում են [[Արևմտյան Հայաստան]]ի տարածքում), որոնք կազմում են երկրի բնակչության 20%-ը։

Ժամանակակից Թուրքիայի տարածքը բնակեցված է եղել դեռևս [[Հին քարի դար|հին քարե դարի]] ժամանակներից<ref>{{Cite journal |last=Stiner |first=Mary C. |author2=Kuhn, Steven L. |author3=Güleç, Erksin |title=Early Upper Paleolithic shell beads at Üçağızlı Cave I (Turkey): Technology and the socioeconomic context of ornament life-histories |url=https://www.researchgate.net/publication/236037711_Early_Upper_Paleolithic_shell_beads_at_Ucagizli_Cave_I_Turkey_Technology_and_the_socioeconomic_context_of_ornament_life-histories |journal=Journal of Human Evolution |volume=64 |issue=5 |pages=380–398 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.01.008 |issn=0047-2484 |pmid=23481346}}</ref>։ Անտիկ ժամանակներում Թուրքիայի մերօրյա տարածքը բաժանված է եղել [[Ասորեստան|ասորիների]], [[Հին Հունաստան|հույների]], [[թրակիա]]ցիների, [[փռյուգիա]]ցիների, [[Վանի թագավորություն|ուրարտացիների]] և [[Մեծ Հայքի թագավորություն|հայերի]] մեջ<ref name="Howard">{{Cite book |author=Douglas Arthur Howard |url=https://archive.org/details/historyofturkey00doug |title=The History of Turkey |publisher=Greenwood Publishing Group |year=2001 |isbn=978-0-313-30708-9 |pages=xiv–xx |access-date=2013 թ․ ապրիլի 2 |url-access=registration}}</ref><ref name="SteadmanMcMahon2011">{{Cite book |author1=Sharon R. Steadman |url={{Google books |plainurl=yes |id=7ND_CE9If3kC }} |title=The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BC) |author2=Gregory McMahon |date=2011 թ․ սեպտեմբերի 15 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-537614-2 |pages=3–11, 37 |access-date=2013 թ․ մարտի 23}}</ref><ref name="MET">{{Cite journal |last=Casson |first=Lionel |year=1977 |title=The Thracians |url=http://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3258667.pdf.bannered.pdf |url-status=dead |journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin |volume=35 |issue=1 |pages=2–6 |doi=10.2307/3258667 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190503015440/https://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3258667.pdf.bannered.pdf |archive-date=2019 թ․ մայիսի 3 |access-date=2017 թ․ հուլիսի 31 |issn=0026-1521 }}</ref>։ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]] կողմից այս տարածքների նվաճումից հետո, [[Փոքր Ասիա]]ն ենթարկվում է հունականացման, իսկ որոշ ժամանակ անց միավորվում է [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] մեջ։ [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկում|Կայսերական Հռոմի մասնատումից]] հետո Փոքրասիական թերակղզին դարձել է [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրության]]ը ենթակա տարածք<ref name="SteadmanMcMahon2011" /><ref name="FreedmanMyers2000">{{Cite book |author1=David Noel Freedman |url=https://archive.org/details/eerdmansdictiona0000unse |title=Eerdmans Dictionary of the Bible |author2=Allen C. Myers |author3=Astrid Biles Beck |publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing |year=2000 |isbn=978-0-8028-2400-4 |page=[https://archive.org/details/eerdmansdictiona0000unse/page/61 61] |access-date=2013 թ․ մարտի 24 |url-access=registration}}</ref>։ [[11-րդ դար]]ում Անատոլիան ենթարկվել է [[Սելջուկներ|սելջուկների արշավանքներին]] և սկսվել է տարածաշրջանի թուրքալեզու ազգերով բնակեցման գործընթացը։ [[1071 թվական]]ի [[Մանազկերտի ճակատամարտ]]ում բյուզանդական զորքերը ջախջախիչ պարտություն են կրում [[սելջուկներ]]ից, որի արդյունքում ներկայիս Թուրքիայի տարածքի վրա ստեղծվում է [[Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանություն]]ը<ref>{{Cite book |title=Turkey: A Country Study |year=1996 |isbn=0-8444-0864-6 |editor1-last=Metz |editor1-first=Helen Chapin |edition=fifth |series=Area handbook series |location=Washington D.C. |chapter=Turkish Origins |lccn=95049612 |chapter-url=http://countrystudies.us/turkey/5.htm}}</ref>։ Սելջուկները ղեկավարում են Անատոլիան մինչև մոնղոլական արշավանքները<ref name=mfk&gl>{{Cite book |last1=Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser |title=The origins of the Ottoman Empire |page=33}}</ref>։ [[1299 թվական]]ին օղուզների ցեղի առաջնորդ [[Օսման I|Օսման I-ը]] Թուրքիայի արևելքում ստեղծում է իր պետությունը, որը, կարճ ժամանակահատվածում ընդարձակվելով, դառնում է աշխարհակալ կայսրություն։ [[14-րդ դար]]ի կեսերին Օսմանյան կայսրությունն իր շուրջն է միավորում Անատոլիան, ինչպես նաև [[Արևելյան Եվրոպա]]յի, [[Արևմտյան Ասիա]]յի և [[Հյուսիսային Աֆրիկա]]յի մեծ մասը։ [[1453|1453 թվականին]] [[Կոստանդնուպոլսի անկում|թուրքերը գրավում են Կոստանդնուպոլիսը]]՝ վերջ դնելով դարերի պատմություն ունեցող Բյուզանդիայի գոյությանը։ Այսպիսով՝ [[Օսմանյան կայսրություն]]ը դառնում է [[Եվրասիա]]յի և [[Աֆրիկա]]յի մեծագույն քաղաքական ուժը։

Կայսրությունն իր հզորության գագաթնակետին հասավ [[16-րդ դար]]ում՝ [[Սուլեյման I|Սուլեյման I-ի]] կառավարման տարիներին։ Երկու դար շարունակ [[Օսմանյան կայսրություն]]ը պահպանեց տարածաշրջանի ամենաազդեցիկ երկրի կարգավիճակը։ [[20-րդ դար]]ում հեղափոխության ալիքները սկսեցին ալեկոծել Թուրքիայի ափերը։ [[1913 թվական]]ին [[Երիտասարդ թուրքեր|երիտթուրքերի]] գլխավորած [[Միություն և առաջադիմություն|«Միություն և առաջադիմություն»]] կուսակցությունը Թուրքիայում կատարեց [[Երիտթուրքական հեղափոխություն|ազգային հեղաշրջում]], որի արդյունքում տապալվեց սուլթանի իշխանությունը։ [[Օսմանյան կայսրությունն Առաջին համաշխարհային պատերազմում|Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին]] երիտթուրքական իշխանություններն իրագործեցին [[Հայոց ցեղասպանություն]]ը, որին զոհ գնաց ավելի քան 1,5 միլիոն հայ։ Միևնույն ժամանակ նման գործողություններ իրականացվեցին նաև [[Հույների ցեղասպանությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ և դրան անմիջապես հաջորդող տարիներին|հույների]] և [[Ասորիների ցեղասպանություն|ասորիների]] նկատմամբ<ref name="SchallerZimmerer">{{Cite journal |last=Schaller |first=Dominik J. |last2=Zimmerer |first2=Jürgen |year=2008 |title=Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies—introduction |journal=Journal of Genocide Research |volume=10 |issue=1 |pages=7–14 |doi=10.1080/14623520801950820 |issn=1462-3528}}</ref>։ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Աշխարհամարտում]] Օսմանյան կայսրության կրած պարտությունից հետո կայսրության տարածքը տրոհվեց։ [[Անկարա]]յում իշխանության գլուխ եկավ գեներալ [[Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք|Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք]]ը։ Նրա ղեկավարած կառավարությունը հրաժարվեց կատարել [[Սևրի պայմանագիր|Սևրի պայմանագրով]] նախատեսված դրույթները, որի արդյունքում սկսվեց [[Թուրքիայի անկախության պատերազմ|Թուրքիայի անկախության համար մղվող պատերազմը՝ Միլլի]]։ Պատերազմն ավարտվեց թուրքերի հաղթանակով և [[1923 թվական]]ին Թուրքիան հռչակվեց [[Հանրապետություն]]<ref name="Britannica">{{Cite web |year=2007 |title=Turkey, Mustafa Kemal and the Turkish War of Independence, 1919–23 |url=http://www.britannica.com/eb/article-44425/Turkey |access-date=2007 թ․ հոկտեմբերի 29 |publisher=Encyclopædia Britannica}}</ref>։ Առաջին նախագահ Մուսթաֆա Քեմալը իրականացրեց [[Քեմալականություն|բազմաթիվ բարեփոխումներ]], որի արդյունքում Թուրքիան դարձավ աշխարհիկ արևմտամետ պետություն<ref>{{Cite web |date=1939 թ․ նոյեմբերի 4 |title=The Political and Strategic Importance of Turkey |url=https://www.jstor.org/stable/25642612 |access-date=2016 թ․ դեկտեմբերի 29 |publisher=Royal Institute of International Affairs |pages=3–11 |jstor=25642612 |issue=22 |journal=Bulletin of International News |volume=16}}</ref><ref>{{Cite web |date=2011 թ․ հունվարի 13 |title=Economic and Strategic Role of Turkey |url=http://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/LLN-2011-001/LLN-2011-001.pdf |publisher=House of Lords, Parliament of the United Kingdom}}</ref>։

Թուրքիայի Հանրապետությունը [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|Միավորված Ազգերի Կազմակերպության]], [[Հյուսիս-Ատլանտյան դաշինք|Հյուսիսատլանտյան դաշինքի]], [[Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության]], [[Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն|ԵԱՀԿ-ի]], [[Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպություն|ԻՎԿ-ի]] և [[Մեծ քսանյակ|G-20-ի]] հիմնադիր անդամ է։ Թուրքիայի բարգավաճող տնտեսությունը և դիվանագիտական նախաձեռնությունները հանգեցրին նրան, որ երկիրը ճանաչվեց տարածաշրջանի գլխավոր ուժ<ref name=giga-hamburg.de1>{{Cite web |title=The Political Economy of Regional Power: Turkey |url=http://www.giga-hamburg.de/de/system/files/publications/wp204_bank-karadag.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140210210237/http://www.giga-hamburg.de/de/system/files/publications/wp204_bank-karadag.pdf |archive-date=2014 թ․ փետրվարի 10 |access-date=2015 թ․ փետրվարի 18 |website=giga-hamburg.de}}</ref><ref name=isanet.org1>{{Cite web |title=Theoretical Analysis of Turkey as a Regional Power |url=http://web.isanet.org/Web/Conferences/FLACSO-ISA%20BuenosAires%202014/Archive/3bae0df8-d05d-4837-9811-73216a2a95bf.pdf |access-date=2015 թ․ փետրվարի 18 |website=web.isanet.org}}</ref>։ Մինչև 2017 թվականի սահմանադրական բարեփոխումների հանրաք��են, Թուրքիան եղել է [[խորհրդարանական հանրապետություն]]։ Ներկայումս երկիրն ունի կառավարման նախագահական ձև։ Երկրի քաղաքականության մեջ կարևոր նշանակություն ունեն [[Թուրքիայի սահմանադրություն|սահմանադրությունն]] ու [[Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով|խորհրդարանը]] (մեջլիս)։ Թուրքիայի ներկայիս սահմանադրությունը ընդունվել է [[1924|1924 թվականին]]։

== Անվան ծագումնաբանություն ==
Երկրի անվանումը կապված է [[Թուրքերեն|թուրք ժողովրդի]] էթնոնիմի հետ<ref>Scharlipp, Wolfgang (2000). ''An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions''. Verlag auf dem Ruffel., Engelschoff. {{ISBN|3-933847-00-1}}, 9783933847003.</ref> և բառացի նշանակում է ''«թուրքերի երկիր»''։ Թուրքական առաջին պետությունը [[Փոքր Ասիա]]յում առաջացել է [[13-րդ դար]]ի վերջին [[14-րդ դար]]ի սկզբին։ Այդ պետությունը [[Օսման-Բեյ|Օսման բեյի]] ([[1299]]-[[1326]]) անունով կոչվել է Օսմանի բեյություն, հետագայում՝ [[Օսմանյան կայսրություն]]։ Թուրքիայի անվան [[Հունարեն|հունական]] տարբերակը ({{lang-el|Τουρκία}}) հիշատակված է [[Բյուզանդիայի կայսրեր|Բյուզանդիայի կայսր]] [[Կոստանդին Ծիրանածին]]ի աշխատության մեջ<ref>{{Cite book |last=Jenkins |first=Romilly James Heald |url=https://archive.org/details/constantineporph00porp |title=De Administrando Imperio by Constantine VII Porphyrogenitus |publisher=Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies |year=1967 |isbn=0-88402-021-5 |edition=New, revised |series=Corpus fontium historiae Byzantinae |location=Washington, D.C. |page=[https://archive.org/details/constantineporph00porp/page/65 65] |access-date=2013 թ․ օգոստոսի 28 |url-access=registration}}</ref><ref name="PrinzingSalamon1999">{{Cite book |author1=Günter Prinzing |title=Byzanz und Ostmitteleuropa 950–1453: Beiträge zu einer table-ronde des XIX. International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996 |author2=Maciej Salamon |publisher=Otto Harrassowitz Verlag |year=1999 |isbn=978-3-447-04146-1 |page=46}}</ref>։ Հայտնի է նաև, որ հեղինակը «թուրքեր» ասելով նկատի է ունեցել այդ ժամանակահատվածում կայսրության համար վտանգ սպառնացող [[մագյարներ]]ին (հունգարներ)։ Նույն կերպ, բյուզանդական աղբյուրներում «Թուրքիա» անվան տակ հանդես է եկել արևմտաթյուրքական խաքանությունից անջատված [[Խազարական խաքանություն]]ը<ref>{{Cite web |last=Öztürk |first=Özhan |year=2011 |title=Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi |url=http://www.karalahana.com/makaleler/kitap/pontus-antik-cagdan-gunumuze-karadeniz-etnik-siyasi-tarihi.htm |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120915062836/http://www.karalahana.com/makaleler/kitap/pontus-antik-cagdan-gunumuze-karadeniz-etnik-siyasi-tarihi.htm |archivedate=2012 թ․ սեպտեմբերի 15 |publisher=Genesis Yayınları |page=364 |quote=...&nbsp;Greek term Tourkoi first used for the Khazars in 568 AD. In addition in "De Administrando Imperio" Hungarians call Tourkoi too once known as Sabiroi&nbsp;... |df=dmy |location=Ankara}}</ref>։

[[15–րդ դար|15]]-[[16-րդ դար]]երում [[թուրքեր]]ը դեռ չունեին միասնական ցեղանուն, դրան փոխարինում էր դավանական [[մուսուլման]] անունը։ [[Հայեր]]ը նրանց անվանում էին ''տաճիկ'' (այստեղից էլ՝ անցյալում հայերեն՝ երկրին տրվող ''Տաճկաստան'' անվանումը, որը պաշտոնապես կիռարվում էր նաև 1932 թ․<ref>{{Cite web |title=Hayastani Sotsʻialistakan Khorhdayin Hanrapetutʻyan kartēz |url=https://www.loc.gov/resource/g7150.ct004322/ |accessdate=2020 թ․ հունիսի 2 |website=Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA}}</ref>)։ Երբ ուժեղացավ [[պանիսլամիզմ]]ն ու [[Քրիստոնեություն|քրիստոնյաների]] նկատմամբ հալածանքը, ապա տաճիկ ասելով հայերը նկատի էին ունենում ընդհանրապես ճնշող, դաժան անձ կամ ժողովուրդ (մինչև այժմ էլ հայերենում պահպանվել է ''տաճիկ կտրել'' դարձվածքը, որը նշանակում է «սաստիկ կատաղել, դաժանանալ»)։

== Պատմություն ==
{{Հիմնական|Թուրքիայի պատմություն}}

=== Անատոլիայի և Արևելյան Թրակիայի նախապատմություն ===
{{Հիմնական|Անատոլիայի նախապատմություն|Անատոլիայի հնագույն թագավորություններ}}
[[Պատկեր:Lion_Gate,_Hattusa_01.jpg|մինի|266x266px|աջից|Առյուծի դարպասները [[Հատտուսա]]յում՝ [[Խեթական պետություն|Խեթական կայսրության]] մայրաքաղաքում։ Քաղաքի պատմությունը սկսվել է [[մ.թ.ա. 6-րդ դար|մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակում]]<ref name="whcunesco">{{Cite web |title=Hattusha: the Hittite Capital |url=http://whc.unesco.org/en/list/377 |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=whc.unesco.org}}</ref>]]
[[Արևելյան Անատոլիա]]ն մարդկության պատմության հնագույն բնօրրաններից է։ [[Հին անատոլիացիներ]]ը այստեղ հաստատվել են [[Նեոլիթ|նեոլիթի ժամանակահատվածում]] և բնակվել այս տարածքներում մինչև [[Միջին Արևելք]]ում [[հելլենիզմ]]ի տարածումը։ Այդ ժողովուրդներից շատերը խոսում էին [[Հնդեվրոպական լեզուներ|հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին]] պատկանող անատոլիական լեզուներով<ref name="UCLA">{{Cite web |title=The Position of Anatolian |url=http://www.linguistics.ucla.edu/people/Melchert/The%20Position%20of%20Anatolian.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/6GNtCVWdz?url=http://www.linguistics.ucla.edu/people/Melchert/The%20Position%20of%20Anatolian.pdf |archivedate=2013 թ․ մայիսի 5 |access-date=2013 թ․ մայիսի 4 |format=PDF}}</ref>։ Որոշ գիտնականներ ուսումնասիրելով հնագույն ժամանակներում ժամանակակից Թուրքիայի տարածքում խոսված [[խեթերեն]] և [[Լուվիերեն|լուվիերեն լեզուները,]] [[Անատոլիա]]ն առաջարկել են, որպես [[հնդեվրոպական լեզուներ]]ի հիպոթետիկ կենտրոն<ref name="AnatoliaIndoEuropean">{{Cite journal |last=Balter |first=Michael |date=2004 թ․ փետրվարի 27 |title=Search for the Indo-Europeans: Were Kurgan horsemen or Anatolian farmers responsible for creating and spreading the world's most far-flung language family? |url=https://archive.org/details/sim_science_2004-02-27_303_5662/page/1323 |journal=Science |volume=303 |issue=5662 |page=1323 |doi=10.1126/science.303.5662.1323 |pmid=14988549}}</ref>։ Թուրքիայի եվրոպական հատվածը պատմականորեն կոչվում է [[Արևելյան Թրակիա]]։ Այս տարածքները բնակեցվել են [[Նեոլիթյան ժամանակաշրջան|նորքարեդարյան դարաշրջանում]]՝ մ․թ․ա․ մոտ 6000-ական թվականներին՝ առնվազն քառասուն հազար տարի առաջ։

[[Գյոբեկլի թեփե|Գյոբեքլի թեփեն]] (հայկական աղբյուրներում հիշատակված է ''Պորտասար'' անվանումով) մեզ հայտնի ամենահին կրոնածիսական կառույցն է, որը գտնվում է Թուրքիայի տարածքում։ Նեոլիթյան շրջանի այս համալիրը ամենայն հավանականությամբ կառուցվել է [[Մ.թ.ա. 10–րդ դար|մ․թ․ա․ 10-րդ հազարամյակում]]<ref name="ArchMag">{{Cite web |date=Nov–Dec 2008 |title=The World's First Temple |url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |work=Archaeology magazine |page=23 |access-date=2017-08-04 |archive-date=2012-03-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120329113052/http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |url-status=dead }}</ref>։ Պեղումների արդյունքում հայտնի է դարձել, որ Գյոբեքլի թեփեն ոչ թե լքվել է, այլ [[Մ.թ.ա. 8–րդ դար|մ․թ․ա․ 8-րդ հազարամյակից]] հետո դիտավորյալ կերպով ամբողջովին հողով ծածկվել։ Թուրքիայի տարածքում ամենալավ պահպանված հնավայրը [[Չաթալ Հույուք]]ն է։ Հնագույն այս քաղաքը կառուցվել է [[Մ.թ.ա. 7-րդ դար|մ․թ․ա․ 7-րդ հազարամյակում]]։ Չաթալ Հույուքից հայտնաբերվել են [[Որսորդություն|որսորդության]] և [[Անասնապահություն|անասնապահության]] զարգացման մակարդակը բացահայտող նյութեր, խեցեղեն, քարե գործիքներ, զենքեր (դաշույններ և այլն) ու զարդեր (նույնիսկ՝ հայելիներ), երկրաչափական նախշերով կավե կնիքներ, ինչպես նաև փայտե ամաններ։ Քաղաքի բնակչության մեջ գերիշխել է որսորդության պաշտամունքը, սկսել են ձևավորվել երկրագործական հավատալիքների տարրերը։ [[2012 թվական]]ի [[հուլիս]]ին Չաթալ Հույուք հնավայրը գրանցվել է [[Թուրքիայում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկ|Թուրքիայում ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների ցանկում]]<ref>{{Cite web |date=2012 թ․ հուլիսի 3 |title=Çatalhöyük added to UNESCO World Heritage List |url=http://globalheritagefund.org/onthewire/blog/catalhoyuk_world_heritage_list |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130117025024/http://globalheritagefund.org/onthewire/blog/catalhoyuk_world_heritage_list |archivedate=2013 թ․ հունվարի 17 |access-date=2013 թ․ փետրվարի 9 |publisher=Global Heritage Fund |df=dmy}}</ref>։ Թուրքիայի տարածքում են հայտնաբերվել նաև պատմական [[Տրոյա]] քաղաքի ավերակները<ref>{{Cite web |title=Troy |url=http://www.ancient.eu/troy/ |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |website=ancient.eu}}</ref>։ Անատոլիայի մեզ հայտնի ամենահին բնակիչները եղել են [[նախախեթեր]]ը և [[հուրիներ]]ը՝ ոչ հնդեվրոպական ժողովուրդներ, որոնք բնակվել են Անատոլիայի կենտրոնական և արևելյան շրջաններում՝ մ․թ․ա․ 2300 թվականից ի վեր<ref>{{Cite book |last=Zimansky |first=Paul |title=Urartian Material Culture As State Assemblage: An Anomaly in the Archaeology of Empire |page=103}}</ref>։[[Պատկեր:Göbekli_Tepe,_Urfa.jpg|մինի|263x263px|[[Պորտասար|Գյոբեքլի թեփեն]] [[Նեոլիթ|նեոլիթյան շրջանի]] կրոնածիսական համալիր է ներկայիս Թուրքիայի հարավարևելյան հատվածում: Համարվում է աշխարհի ամենահին ծիսական կառույցը|ձախից]][[Մ․թ․ա․ 18-րդ դար]]ի առաջին կեսին  Կուսսարա քաղաքի առաջնորդ Անիտտան միավորում է խեթերի քաղաք-պետությունները և ստեղծում [[Խեթական թագավորություն]]ը։ Այն դառնում է տարածաշրջանի առաջին խոշոր կայսրությունը։ Խեթական պետությունը եղել է վաղ ստրկատիրական պետություն։ Խեթ թագավորները կարճ ժամանակահատվածում ընդլայնում են Խեթական պետության սահմանները՝ ընդգրկելով [[Փոքր Ասիա]]յի մի շարք այլ շրջաններ։ Մ․թ․ա․ 1950 թվականին ասորիները նվաճում են կայսրության հարավարևմտյան շրջանները՝ հիմնադրելով [[Ասորեստան|Ասորեստան պետությունը]]<ref>{{Cite web |title=Ziyaret Tepe – Turkey Archaeological Dig Site |url=http://www3.uakron.edu/ziyaret/timeline_3period.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303194000/http://www3.uakron.edu/ziyaret/timeline_3period.html |archive-date=2016 թ․ մարտի 3 |access-date=2010 թ․ սեպտեմբերի 4 |publisher=uakron.edu}}</ref><ref>{{Cite web |title=Assyrian Identity in Ancient Times And Today' |url=http://www.aina.org/articles/assyrianidentity.pdf |access-date=2010 թ․ սեպտեմբերի 4 |format=PDF}}</ref>։ Աշխարհակալ այդ պետությունը գոյատևում է մինչև [[Մ.թ.ա. 605|մ․թ․ա․ 605 թվականը]], երբ  [[Մարաստան]]ի արքա [[Կիաքսար]]ի, [[Բաբելոն]]ի արքա [[Նաբուպալասար]]ի և [[Մեծ Հայք]]ի տիրակալ [[Պարույր Սկայորդի|Պարույր Սկայորդու]] զորքերը միացյալ ուժերով նվաճում են Ասորեստանի մայրաքաղաք [[Նինվե]]ն։ [[Մ.թ.ա. 860|Մ.թ.ա. 860 թվականին]] պատմության թատերաբեմ է դուրս գալիս [[Վանի թագավորություն|ուրարտական պետությունը]], որը ասորեստանյան արձանագրությունների մեջ հիշատակված է, որպես Ասորեստանի հյուսիսային զորեղ մրցակից։ [[Այրարատ]] միջնաշխարհում պատմական վաղ շրջանում ստեղծված քաղաքական կազմավորումը, ի տարբերություն Նաիրյան ազգակից եզրաշխարհների, ապրելով համեմատաբար անխաթար և բնականոն զարգացում, արդեն [[մ.թ.ա. 9-րդ դար]]ի առաջին կեսին հասել է ռազմաքաղաքական և տնտեսական այնպիսի հզորության, որ ի դեմս [[Արամե]] արքայի ոչ միայն հաջողությամբ դիմագրավել է [[Ասորեստան]]ի հարձակումները, այլև գլխավորելով լեռնաշխարհի հայկական ցեղերի ու ցեղային «աշխարհների» համախմբման ընթացքը, կերտել է Արարատյան միասնական տերության հիմքերը։ Ուրարտուն ապրել գոյություն է ունեցել երեք դար և անկում ապրել [[Մ.թ.ա. 590|մ․թ․ա․ 590 թվականին]]։ Խեթական պետության փլուզումից հետո՝ [[Մ․թ․ա․ 1180|մ․թ․ա․ 1180 թվականին]], հնդեվրոպական մի շարք ցեղեր կարողանում են կայսրության աստիճանի հասցնել իրենց պետական միավորները։ Այսպիսով՝ Խեթական թագավորության մասնատման արդյունքում ստեղծվում են [[փռյուգիա]]ցիների և [[կիմերներ]]ի կայսրությունները<ref name="TroyHittiteEmpirePhrygians">{{Cite web |author=The Metropolitan Museum of Art, New York |date=2000 թ․ հոկտեմբեր |title=Anatolia and the Caucasus, 2000–1000 B.C. in ''Timeline of Art History.'' |url=http://www.metmuseum.org/toah/ht/03/waa/ht03waa.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060910042040/http://www.metmuseum.org/toah/ht/03/waa/ht03waa.htm |archivedate=2006 թ․ սեպտեմբերի 10 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 21 |publisher=New York: The Metropolitan Museum of Art}}</ref>։ [[Մ.թ.ա. 6-րդ դար|Մ․թ․ա․ 6-րդ դարում]] անկում է ապրում [[Փռյուգիա]]ն։ Վերջինիս իրավահաջորդ պետություններից ամենահզորներն էին [[Լիդիա]]ն, [[Կարիա]]ն և [[Լիկիա]]ն։

=== Վաղ շրջան և Բյուզանդական գերիշխանություն ===
[[Պատկեր:Turkey-3019_-_Hagia_Sophia_(2216460729).jpg|մինի|266x266px|աջից|Սուրբ Սոֆիայի տաճարը, որը ներկայումս վերածված է մզկիթի, հանդիսանում է Ստամբուլի գլխավոր տեսարժանություններից մեկը։ Կառուցվել է [[532]]–[[537|537 թվականներին]] [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդիայի թագավոր]] [[Հուստինիանոս I]]-ի կողմից]][[Մ.թ.ա. 1200|Մ․թ․ա․ 1200 թվականից]] սկսած [[Անատոլիա]]ն բնակեցվել է էոլացիների և հոնիացիների կողմից։ Այդ շրջանում գաղութարարների կողմից ստեղծվում են այնպիսի քաղաքներ, ինչպիսիք են [[Միլեթ]]ը, [[Եփեսոս]]ը, [[Զմյուռնիա]]ն (ներկայումս՝ Իզմիր) և [[Բյուզանդիոն]]ը (ներկայումս՝ Ստամբուլ)<ref>{{Cite web |author=Mark Cartwright |title=Celsus Library |url=http://www.ancient.eu/Celsus_Library/ |access-date=2017 թ․ փետրվարի 2 |publisher=Ancient.eu}}</ref>։ Վերջիններս հիմնադրվել են [[Մ.թ.ա. 657|մ․թ․ա․ 657 թվականին]] [[Մեգարա]]յից գաղթած հույն գաղութարարների կողմից<ref>{{Cite web |title=Hagia Sophia |url=https://global.britannica.com/topic/Hagia-Sophia |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20210429163151/https://global.britannica.com/topic/Hagia-Sophia |archive-date=2021 թ․ ապրիլի 29 |access-date=2017 թ․ փետրվարի 2 |publisher=[[Encyclopædia Britannica]]}}</ref>։ [[Կիմերներ]]ի և [[Սկյութներ|սկյութական ցեղերի]] ավերիչ ասպատակություններ հետևանքով թուլացած [[Ասորեստանի կործանում]]ից հետո ժամանակակից Թուրքիայի արևելյան հողերի վրա [[Մ.թ.ա. 570|մ.թ.ա. 570 թվականին]] ձևավորվում է [[Երվանդունյաց թագավորություն|Երվանդունյաց Հայաստանի թագավորությունը]], որը շուտով դառնում է տարածաշրջանի ամենաազդեցիկ պետություններից մեկը<ref name="LewisBoardman1994">{{Cite book |author1=D. M. Lewis |url={{Google books |plainurl=yes |id=vx251bK988gC |page=462 }} |title=The Cambridge Ancient History |author2=John Boardman |publisher=Cambridge University Press |year=1994 |isbn=978-0-521-23348-4 |page=444 |access-date=2013 թ․ ապրիլի 7}}</ref>։ Հյուսիսարևմտյան Թուրքիայում [[Մ.թ.ա. 475|մ․թ․ա․ 475 թվականին]] հիմնադրվում է Օդրիսի թագավորությունը։ [[Մ.թ.ա. 6-րդ դար|Մ․թ․ա․ 6-րդ դարում]] Անատոլիան նվաճվում է [[Աքեմենյան Պարսկաստան]]ի կողմից<ref name="A companion to Ancient Macedonia">Joseph Roisman, Ian Worthington. [https://books.google.am/books?id=QsJ183uUDkMC&pg=PA345&lpg=PA345&dq=Achaemenid+Persians+ruled+balkans&source=bl&ots=K7qasgPG1K&sig=lkiajbVuNcHEbI5Lz3MnvIUBG1U&hl=hy&sa=X&ei=sb6RVP2qHoPUaqeGgZgE&ved=0CEkQ6AEwBQ#v=onepage&q=Achaemenid%20Persians%20ruled%20balkans&f=false "A companion to Ancient Macedonia"] John Wiley & Sons, 2011. {{ISBN|144435163X}} pp 135–138, p 343</ref>։ [[Հույն-պարսկական պատերազմն��ր]]ը սկսվում են այն բանից հետո, երբ [[Պոլիս|հունական քաղաք պետությունները]] և [[Անատոլիա]]ն [[Մ.թ.ա. 499|մ․թ․ա․ 499 թվականին]] դադարում են հարկեր վճարել պարսից գանձանակ և ապստամբում են պարսկական տիրապետության դեմ։ [[Մ.թ.ա. 334|Մ․թ․ա․ 334 թվականին]] Թուրքիայի տարածքն ընկնում է [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]] տիրապետության տակ, ինչն էլ հանգեցնում է տարածաշրջանի միատարրությանն ու հունականացմանը<ref name="PersiansInAsiaMinor">{{Cite web |author=Hooker, Richard |date=1999 թ․ հունիսի 6 |title=Ancient Greece: The Persian Wars |url=http://www.wsu.edu/~dee/GREECE/PERSIAN.HTM |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/5uNLYWJA2?url=http://www.wsu.edu/~dee/GREECE/PERSIAN.HTM |archivedate=2010 թ․ նոյեմբերի 20 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 22 |publisher=Washington State University, Washington, United States |df=dmy}}</ref>։ Ալեքսանդր Մեծի մահից հետո՝ [[Մ.թ.ա. 323|մ․թ․ա․ 323 թվականին]], Անատոլիայի տարածքում ստեղծվում են մի շարք փոքրիկ [[Հելլենիստական դարաշրջան|հելլենիստական թագավորություններ]], որոնք մինչև [[Մ.թ.ա. 1–ին դար|մ․թ․ա․ 1-ին դարի]] կեսը դառնում են [[Հռոմեական Հանրապետություն|Հռոմեական Հանրապետության]] մաս<ref name="AlexanderToRome">{{Cite web |author=The Metropolitan Museum of Art, New York |date=2000 թ․ հոկտեմբեր |title=Anatolia and the Caucasus (Asia Minor), 1000 B.C. – 1 A.D. in ''Timeline of Art History.'' |url=http://www.metmuseum.org/toah/ht/04/waa/ht04waa.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061214003932/http://www.metmuseum.org/toah/ht/04/waa/ht04waa.htm |archivedate=2006 թ․ դեկտեմբերի 14 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 21 |publisher=New York: The Metropolitan Museum of Art}}</ref>։ Ալեքսանդրի օրոք սկսված հունականացման գործընթացը արագացվում է հռոմեական իշխանությունների կողմից, իսկ վաղ քրիստոնեական դարաշրջանում տեղի անատոլիական լեզուներն ու մշակույթը փոխարինվում են [[Հին հունարեն|հին հունական լեզվով]] և [[Հին Հունաստանի մշակույթ|մշակույթով]]<ref name="Hout2011">{{Cite book |author=Theo van den Hout |url=https://archive.org/details/elementsofhittit0000hout |title=The Elements of Hittite |date=2011 թ․ հոկտեմբերի 27 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-139-50178-1 |page=[https://archive.org/details/elementsofhittit0000hout/page/n18 1] |access-date=2013 թ․ մարտի 24}}</ref>։ [[Մ.թ.ա. 1–ին դար|Մ․թ․ա․ 1-ին դարից]] մինչև [[3–րդ դար|3-րդ դարը]] մերօրյա Թուրքիան դառնում է [[կռվախնձոր]] հռոմեացիների և հարևան պարթևների միջև։ Շուտով տարածքային վեճերը վերաճեցում են [[Հռոմեա-պարսկական պատերազմներ|հռոմեա-պարթևական երկարատև պատերազմների]]։

[[324 թվական]]ին [[Կոստանդիանոս Ա Մեծ|Կոստանդիանոս Մեծը]] [[Բյուզանդիոն]]ը դարձնում է [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] նոր մայրաքաղաք՝ այն անվանելով ''«Նոր Հռոմ»''<ref>{{Cite web |author=Daniel C. Waugh |year=2004 |title=Constantinople/Istanbul |url=http://depts.washington.edu/silkroad/cities/turkey/istanbul/istanbul.html |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 26 |publisher=University of Washington, Seattle, Washington}}</ref>։ [[Թեոդոսիոս Ա Մեծ|Թեոդոսիոս I Մեծի]] մահից հետո՝ [[395 թվական]]ին, [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական աշխարհակալ կայսրությունը]] բաժանվում է [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն|արևմտյան]] և [[Արևելյան Հռոմեական կայսրություն|արևելյան հատվածների]], իսկ Բյուզանդիոնը՝ [[Կոստանդնուպոլիս]] անվան տակ, դառնում է [[Բյուզանդական կայսրություն|Արևելյան Հռոմեական կայսրության]] [[մայրաքաղաք]]ը։ Այս կայսրությունը, որը հետագայում կոչվում է Բյուզանդիա, վերահսկողություն է սահմանում Թուրքիայի տարածքի մեծ մասի վրա, մինչդեռ [[Սասանյան Պարսկաստան]]ը իշխում էր արևելքում։ 4-7-րդ դարերը նշանավորվում են [[Բյուզանդա-սասանյան պատերազմներ|բյուզանդա-սասանյան երկարատև պատերազմներով]]։ Պատերազմական գործողությունները հիմնականում տեղի են ունենում Թուրքիայի տարածքում։

{| class="graytable"
|+
| width="30%" |[[Պատկեր:Aspendos_Amphitheatre.jpg|կենտրոն|265փքս]]
| width="30%" |[[Պատկեր:Celsus_Library,_Ephesus.jpg|կենտրոն|265փքս]]
| width="35%" |[[Պատկեր:East_Terrace_(4961356591).jpg|կենտրոն|265փքս]]
|-
| align="center" |Ասպենդոս քաղաքը գտնվում է ծովային [[Կիլիկիա]]յում՝Անթալիայից [[45]] կմ արևելյան, Եվրիմեդոն գետի ձախ ափին։ Հին շրջանում, գտնվելով տարանցիկ [[ճանապարհ]]ների հատման կետում, [[քաղաք]]ը բարգավաճել է։ Ասպենդոսի ավերակներում դեռ երևում է [[Հելլենականության դարաշրջան|հելլենիստական ոճով]] կառուցված [[թատրոն]]ը<ref>{{Cite web |title=The Theatre of Aspendos |url=http://www.vitruvius.be/theateraspendos.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20181103065255/http://www.vitruvius.be/theateraspendos.htm |archive-date=2018 թ․ նոյեմբերի 3 |access-date=2017 թ․ փետրվարի 2 |publisher=Vitruvius.be}}</ref>։
| align="center" |Ցելսուսի գրադարնը հռոմեական մատենագրերի պահոց է, որը գտնվում է հնագույն [[Եփեսոս]] քաղաքում։ Կառուցվել է Տիբերիոս Հուլիոսի կողմից։
| align="center" |[[Նեմրութ (լեռ)|Նեմրութ լեռան]] լանջերին գտնվում է [[Կոմմագենե]]ի թագավոր [[Անտիոքոս Ա Կոմմագենացի|Անտիոքոս Ա Երվանդունու]] կառուցած դամբարանաբլուր-սրբավայրը, որի արևելյան և արևմտյան կողմերի արհեստական հարթակներին դրված են արձաններ, ինչպես նաև բարձրաքանդակներով ու արձանագրություններովայլ կոթողներ։ Համալիրի կենտրոնում դրված է հին հայերի գերագույն աստված [[Արամազդ]]ի արձանը<ref name="whc.unesco.orgx">{{Cite web |title=Nemrut Dağ |url=http://whc.unesco.org/en/list/448 |access-date=2017 թ․ փետրվարի 17 |website=whc.unesco.org}}</ref>։
|}

=== Սելջուկներ և Օսմանյան կայսրության կազմավորում ===
{{Հիմնական|Ռումի սուլթանություն|Սելջուկյան սուլթանություն|Օսմանյան կայսրություն}}{{Բազմապատիկ պատկերներ
 | նկարագրություն =<center>[[Օղուզներ]]ի կայա ցեղի առաջնորդ [[Էրթուղրուլ]]ն ու որդին՝ [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] հիմնադիր [[Օսման I]]-ը</center>
 | լայնություն1 = 235
 | լայնություն2 = 220
 | պատկեր1 =
 | պատկեր2 = Sultan Gazi ʻUthmān Han I - السُلطان الغازي عُثمان خان الأوَّل.png
}}[[Սելջուկներ|Սելջուկ-թուրքերի]] նախնիներն ապրում էին [[Չինաստան]]ից հյուսիս ընկած տարածքներում և [[Միջին Ասիա]]յում։ Նրանք զբաղվում էին [[Անասնապահություն|քոչվորական անասնապահությամբ]] և տեղից տեղ էին շարժվում իրենց ընտանիքների ու հոտերի հետ միասին։ Շուտով սելջուկները քոչելով բռնեցին արևելքի ուղին և [[10-րդ դար]]ում հաստատվեցին [[Պարսկաստան]]ում։ Հետագայում այն դառնում է Թողրուլ բեկի ստեղծած [[Իկոնիայի սուլթանություն|Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանության]] վարչական կենտրոնը։ [[11-րդ դար]]ի երկրորդ կեսին սելջուկները սկսեցին ներթափանցել [[միջնադարյան Հայաստան]] և [[Արևելյան Անատոլիա|Անատոլիայի արևելյան շրջաններ]]։ [[1071 թվական]]ին սելջուկները [[Մանազկերտի ճակատամարտ|Մանազկերտի դաշտում]] ծանր պարտության մատնեցին մայրամուտի շրջանում գտնվող [[Բյուզանդական կայսրության բանակ]]ին և այդ թվականից ի վեր սկսվեց այդ տարածքների [[Պանթյուրքիզմ|թուրքացման գործընթացը]]։ Աստիճանաբար [[Թյուրքերեն|թյուրքերեն լեզուն]] և [[իսլամ]]ը սկսեցին գերակշռել [[Հունաստան]]ում, [[Արևելյան Անատոլիա]]յում, [[Հայաստան]]ում և [[Վրաստան]]ում։ [[1243|1243 թվականին]] սելջուկ-թուրքերը խոշոր պարտություն կրեցին մոնղոլներից, որը նպաստեց [[Սելջուկյան կայսրություն|Սելջուկյան կայսրության]] տարրալուծմանը։ Սելջուկների սկսած թուրքացման գործընթացը հաջորդ հարյուրամյակում շարունակում է տարածաշրջանի մյուս խոշոր [[Օսմանյան կայսրություն|իսլամադավան կայսրությունը]], որը կարժ ժամանակամիջոցում դառնում է աշխարհի ամենաազդեցիկ երկրներից մեկը։ Օսմանյան պետությունը ստեղծվում է [[Փոքր Ասիա]]յի [[հյուսիս]]-[[արևմուտք]]ում՝ [[Օղուզներ|թյուրքական քոչվոր օղուզ ցեղի]] մի ճյուղի ձևավորած փոքրիկ իշխանությունների՝ բեյլիքություններ հիմքի վրա։ Նրա իրավահաջորդը (ով Ռումի սուլթանից տարածք էր ստացել՝ որպես կախյալ իշխանություն)՝ [[Օսման-Բեյ|Օսման բեյը]], [[1299|1299 թվականին]] միավորում է [[Փոքր Ասիա]]յի քոչվոր ցեղերին և իրեն հռչակում է [[Ռումի սուլթանություն]]ից անկախ։ Օսման բեյի նորաստեղծ իշխանությունը հետագայում նրա անունով կոչվում է Օսմանյան, իսկ բնակիչները՝ թուրք-օսմաններ։ Օսման բեյը [[Բյուզանդիա]]յի տարածքների հաշվին իշխանությունն ընդարձակել է դեպի [[արևմուտք]]. [[1301|1301 թվականին]] թուրքերը նվաճում են [[Ենիշեհր]] [[քաղաք]]ը և դարձնում իրենց նստավայրը։ Նրա որդին՝ [[Օրհան I|Օրհան բեյը]], գրավում է [[Բուրսա]]ն և այն դարձնում [[մայրաքաղաք]]։ Նրա օրոք Օսմանյան պետության սահմանները [[հյուսիս]]ում հասնում են մինչև [[Սև ծով]], [[արևմուտք]]ում՝ [[Մարմարա ծով|Մարմարա ծով]] և [[Դարդանելի նեղուց]], իսկ [[արևելք]]ում մինչև Թուրքիայի Հանրապետության ներկայիս մայրաքաղաք [[Անկարա]]։ [[1362|1362 թվականին]] [[Մուրադ I|Մուրադ I-ի]] կողմից ստեղծվում է թուրքական բանակային նոր զորատեսակ, որոնք հիմնականում կազմվում են [[ենիչերիներ]]ից։ Ենիչերիները դեռահաս մանչեր էին, ովքեր հավաքագրվում էին ոչ իսլամադավան ընտանիքներից, ստանում էին ռազմական կրթություն և դառնում առաջնակարգ հետևակայիններ։ [[1371|1371 թվականին]] Մուրադի զորքերը [[Մարիցա (գետ)|Մարիցա գետի]] մոտ ջախջախիչ պարտության են մատնում [[Հարավային Եվրոպա]]յի քրիստոնյա տիրակալների 20-հազարանոց բանակին, որից հետո թուրք հրոսակավորները բռնազավթում են [[Մակեդոնիա (Հունաստան)|Մակեդոնիայի]] [[Հունաստանի քաղաքների ցանկ|քաղաքները]]։ Այդ հաղթանակները թույլ տվեցին ավելացնել թուրքերի ներկայությունը [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզում]], ինչպես նաև վերջնականապես պարտության մատնել [[Սերբիա]]յի և [[Բուլղարիայի թագավորություն|Բուլղարիայի]] թագավորներին։ Դարավերջին արդեն թուրքերը տիրում էր գրեթե ողջ Բալկաններին։

=== Օսմանյան կայսրության վերելք և անկում ===
{{Հիմնական|Կոստանդնուպոլսի անկում|Օսմանյան կայսրության վերացում|Երիտթուրքական հեղափոխություն|Հայոց ցեղասպանություն}}
[[Պատկեր:Benjamin-Constant-The_Entry_of_Mahomet_II_into_Constantinople-1876.jpg|մինի|321x321փքս|[[Մեհմեդ II]] Ֆաթիհը մտնում է Կոստանդնուպոլիս]]
[[1453 թվական]]ի [[ապրիլ]]ին օսմանյան զորքերը սկսում են [[Կոստանդնուպոլսի անկում|Բյուզանդիայի մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսի նվաճումը]]։ [[Կոստանդնուպոլսի պաշարումներ|63-օրյա հերոսական դիմադրությունից]] հետո [[Բյուզանդիա|բյուզանդացիներն]] անձնատուր են լինում և թուրքերը անցնելով [[Ոսկեղջյուր|Ոսկեղջյուր նավահանգիստը]] ներխուժում են դարերի պատմություն ունեցող քաղաք։ Գրավելով [[Կոստանդնուպոլիս]]ը՝ թուրքերը փակում են [[Կոստանդնուպոլսի պատմություն|1500-ամյա պատմություն]] ունեցող [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] վերջին էջը։ [[1514|1514 թվականին]] սուլթան [[Սելիմ I|Սելիմ I-ը]] (1512-1520) հաջողությամբ ընդարձակում է կայսրության հարավային և արևելյան սահմանները՝ [[Չալդիրանի ճակատամարտ]]ում հաղթանակ տանելով [[Սեֆյան Պարսկաստան|Սեֆյան Իրանի]] նկատմամբ։ [[1517թվական|1517 թվականին]] Սելիմը կայսրությանն է միացնում նաև [[Ալժիր]]ն ու [[Եգիպտոս]]ը՝ [[Կարմիր ծով]]ում ստեղծելով մշտական նավատորմ։ Հետագա տարիներին [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան Թուրքիան]] [[Հնդկական օվկիանոս]]ի, այդ թվում [[Կարմիր ծով]]ի, [[Արաբական ծով]]ի և [[Պարսից ծոց]]իգերիշխանության համար մրցակցության մեջ է մտնում [[Պորտուգալիայի կայսրություն|Պորտուգալական կայսրության]] հետ։ [[16-րդ դար|16]]-[[18-րդ դար]]երում տեղի են ունենում [[Թուրք-պարսկական պատերազմներ|թուրք-պարսկական մի շարք ռազմական բախումներ]], որի ժամանակ հաջողությունը ժպտում է մերթ մեկին և մերթ մյուսին։ Թուրք-պարսկական պատերազմները շարունակվում են [[Զենդիներ]]ի, [[Աֆշարյաններ]]ի և [[Ղաջարիների դինաստիա|Ղաջարիների հարստությունների]] օրոք՝ մինչև [[19-րդ դար]]ի առաջին կեսը։ Այս շրջանում [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] համար լուրջ սպառնալիք էր հանդիսանում [[Ցարական Ռուսաստան]]ը։

[[18-րդ դար]]ի երկրորդ կեսերից սկսած Օսմանյան կայսրությունը բռնեց ետադիմական ռեակցիայի ուղին։ [[1829|1829 թվականին]] Օսմանյան կայսրությունից անկախացավ առաջին հպատակ երկիրը՝ [[Հունաստան]]ը, որը ստանալով միջազգային հանրության օժանդակությունը կարողացավ դարավոր դադարից հետո ստեղծել [[Հունաստանի թագավորություն|անկախ պետականություն]]։ Գիտակցելով վերահաս վտանգը՝ սուլթան [[Մահմուդ II|Մահմուդ II-ը]] երկրում կատարեց արմատական փոփոխություններ, որոնք ուղղված էին [[Օսմանյան կայսրության արդիականացում|Օսմանյան կայսրության արդիականացմանը]]։ Այդ բարեփոխումները հետագայում ստացան [[թանզիմաթ]] անվանումը։ Օգտվելով թանզիմաթյան բարենորոգումներից՝ [[Միդհաթ փաշա]]ն [[1876 թվական]]ին ծավալեց նոր [[Թուրքիայի սահմանադրական պատմություն|սահմանադրական շարժում]], սակայն անգամ այդ շարժումը չկանխեց Օսմանյան կայսրության տարրալուծման վտանգը։ Ռազմական ուժի և հարստության կրճատման ֆոնի վրա աստիճանաբար սկսվեց կայսրության փլուզումը։ [[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1877-1878)|1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմներից]] հետո իրադարձություններն այլ ընթացք ստացան։ Թուրքահպատակ տարածքներում սկսվեցին էթնիկ լարվածություններ, որոնց անմիջականորեն նպաստում էր թուրքական կենտրոնական կառավարության վարած քաղաքականությունը։ Կայսրության տարբեր հատվածներում հալածանքների ենթարկվեցին ազգային փոքրամասնությունները։ Իրավիճակն էլ ավելի բարդացավ այն ժամանակ, երբ պալատական հեղաշրջման արդյունքում կայսրության ղեկը ստանձնեց [[Աբդուլ Համիդ II|Աբդուլ Համիդ II-ը]], ով իրագործեց [[Արևմտահայերի զանգվածային կոտորածներ (1894-1896)|արևմտահայերի զանգվածային կոտորածները]]։

[[Աբդուլ Համիդ II|Աբդուլ Համիդը]] ահ ու սարսափ տարածելով իր ենթակա տարածքներում և արքունիքում կարողացավ կենտրոնացնել իշխանությունը, սակայն այն իր ձեռքում երկար պահել չկարողացավ։ [[1908 թվական]]ին [[Երիտասարդ թուրքեր|երիտթուրքերը]] երկրում կատարեցին [[Երիտթուրքական հեղափոխություն|հեղաշրջում]], իսկ [[1913 թվական]]ին Թուրքիայում ստեղծվեց [[Երեք փաշաներ|եռապետական կառավարման համակարգ]]։ Իշխանությունը կենտրոնացվեց երեք իշխանական մարմինների՝ [[Թալեաթ Մեհմեդ|Թալեաթ]], [[Ջեմալ փաշա|Ջեմալ]] և [[Էնվեր փաշա|Էնվեր]] փաշաների ձեռքում։ [[Օսմանյան կայսրությունն Առաջին համաշխարհային պատերազմում|Օսմանյան կայսրությունն Առաջին համաշխարհային պատերազմին]] մասնակցում է [[Եռյակ դաշինք|Քառյակ դաշինքի]] կազմում։ Պատերազմական գործողությունների ավարտից հետո Թուրքիան հայտարարվում է, որպես պարտված կողմ և վերջինիս ճակատագիրը հանձնվում է [[Անտանտ|Անտանտի երկրների]] դատին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում երիտթուրքական կառավարությունն իրագործում է [[Հայոց ցեղասպանություն]]ը, որին զոհ են գնում շուրջ 1,5 միլիոն հայեր։ Թուրքական կառավարությունը մինչ օրս հրաժարվում է այդ իրադարձությունները ճանաչել, որպես [[ցեղասպանություն]] և պնդում է, որ հայերը տեղահանվել են արևելյան պատերազմական գոտուց։ Այդ տարիներին նման գործողություններ են կատարվել նաև Օսմանյան կայսրության տարածքում բնակվող [[Հույների ցեղասպանությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ և դրան անմիջապես հաջորդող տարիներին|հույների]] և [[Ասորիների ցեղասպանություն|ասորիների]] նկատմամբ։

=== Հանրապետական Թուրքիա ===
{{Հիմնական|Թուրքիայի անկախության պատերազմ|Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք}}
[[Պատկեր:Ataturk_visits_a_school.jpg|մինի|272x272px|1931 թ. Փետրվարի 1-ին Աթաթուրքը այցելում է Իզմիրի աղջիկների համար նախատեսված ավագ դպրոց: Ստամբուլի համալսարանը 1933 թվականի մայիսի 31-ին համալսարանական օրենսդրությամբ վերակազմավորելուց հետո Թուրքիայի կառավարությունը խառը սեռի կրթություն է մտցրել Թուրքիայի ակադեմիաներին, քոլեջներին և համալսարաններին: 1915 թ.-ին ՝ Օսմանյան ժամանակաշրջանում, Ստամբուլի ժամանակակից համալսարանի նախորդի նախորդ ՝ Իլհամ Դարլըֆունունուի մասնաճյուղի համար բացվեց աղջկա ուսանողների համար նախատեսված առանձին բաժին]]
[[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի ընթացքում դաշնակիցները գրավում են [[Ստամբուլ]]ն ու [[Իզմիր]]ը, իսկ [[1918 թվական]]ի [[հոկտեմբերի 30]]-ի [[Մուդրոսի զինադադար]]ով Թուրքիան ենթարկվում է կապիտուլյացիայի։ [[1919|1919 թվականի]] [[հուլիսի 23]]-ից մինչև [[օգոստոսի 6]]-ը [[Էրզրում]]ում տեղի է ունենում ''«Արևելյան վիլայեթների իրավունքների պաշտպանության»'' կոնգրեսը, որն ընտրում է «ներկայացուցչական կոմիտե»՝ [[Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք|Մուսթաֆա Քեմալի]] գլխավորությամբ։ Դա նոր Թուրքիայի առաջին ժամանակավոր կառավարությունն Էր։ [[1919|1919 թվականի]] [[սեպտեմբերի 4]]-[[Սեպտեմբերի 11|11-ին]] [[Սեբաստիա]]յում տեղի է ունենում «Անատոլիայի և Ռումելիայի իրավունքների պաշտպանության ընկերությունների» համաթուրքական կոնգրեսը, որին մասնակցում են 33 պատգամավոր [[Անատոլիա]]յի և [[Ռումելիա]]յի (Եվրոպայում թուրքական տիրապետության տակ գտնվող տարածքներ) վիլայեթներից։ Վեհաժողովը չի ճանաչում [[Մուդրոսի զինադադար]]ով որոշված սահմանները և պայքարի կոչ է անում՝ պահպանելու [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] տարածքային ամբողջականությունը։ Սկսվում է [[Թուրքիայի անկախության պատերազմ|Թուրքիայի անկախության համար պատերազմը]] անտանտյան զորքերի և թուրք ազատարարների միջև։ Թուրքական ուժերը գլխավորում է գեներալ [[Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք|Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք]]ը։ Արյունարբու մարտերից հետո թուրքերը [[Գալիպլոլիի մարտ|Գալիպոլիի ճակատամարտում]] առավելության են հասնում դաշնակիցների նկատմամբ և [[1922 թվական]]ի [[Հոկտեմբերի 11|հոկտեմբերի 11-ին]] պատերազմն ավարտվում է։ Վճռական պատերազմից հետո Թուրքիան վերջնականապես հրաժարվում է կատարել [[Սևրի պայմանագիր|Սևրի պայմանագրով]] նախատեսված դրույթները<ref name="Atatürk">{{Cite book |last=Mango |first=Andrew |url=https://archive.org/details/ataturk0000mang_b0t1 |title=Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey |publisher=Overlook |year=2000 |isbn=1-58567-011-1 |page=lxxviii}}</ref>։ [[1922 թվական]]ի [[Սեպտեմբերի 18|սեպտեմբերի 18-ին]] դաշնակիցների զորքերը դուրս բերվեցին երկրի տարածքից<ref name="18sep1922">{{Cite book |last1=Heper, Criss |first1=Metin, Nur Bilge |url=https://books.google.de/books?id=mKoanep9aBEC&pg=PA317&lpg=PA317&dq=18+september+1922+turkey&source=bl&ots=JVM4J2gIfA&sig=YI8EzGXtvQFst3HeB57XijlllXA&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwj3iLXQu_bMAhWpKsAKHVB3CqcQ6AEISzAH#v=onepage&q=18%20september%201922%20turkey&f=false |title=Historical Dictionary of Turkey |publisher=Scarecrow Press |isbn=978-0-8108-6281-4}}</ref>, իսկ երկրի [[Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով|օրենսդիր մարմինը]] հող նախապատրաստեց [[Հանրապետություն|հանրապետական կառավարման համակարգի]] անցնելու համար։

[[Պատկեր:Protect_Your_Republic_Protest_-_6_(2007-04-14)_edit.jpg|մինի|աջից|296x296px|Հանրապետականների բողոքի ակցիաները [[Անկարա]]յում՝ [[Անըթքաբիր|Մուսթաֆա Քեմալի դամբարանի]] մոտ, [[2007 թվական]]]]
[[1922 թվական]]ի [[Նոյեմբերի 1|նոյեմբերի 1-ին]] [[Անկարա]]յում տեղակայված խորհրդարանը պաշտոնապես վերացրեց [[սուլթան]]ությունը, դրանով իսկ վերջ դնելով [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] 623-ամյա միապետական կառավարման պատմությանը։ [[1923 թվական]]ի [[Հուլիսի 24|հուլիսի 24-ի]] [[Լոզանի պայմանագիր|Լոզանի պայմանագրով]] Թուրքիայի Հանրապետությունը միջազգային հանրության կողմից ճանաչվեց, որպես [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] իրավահաջորդ<ref>{{Cite book |last=Axiarlis |first=Evangelia |url=https://archive.org/details/politicalislamse0000axia |title=Political Islam and the Secular State in Turkey: Democracy, Reform and the Justice and Development Party |date=2014 |publisher=I.B. Tauris |p=[https://archive.org/details/politicalislamse0000axia/page/n30 11]}}</ref>։ [[1923 թվական]]ի [[Հոկտեմբերի 29|հոկտեմբերի 29-ին]] Անկարան դարձավ Թուրքիայի մայրաքաղաքը։ Լոզանի պայմանագրից ելնելով տեղի ունեցավ [[հույն-թուրքական բնակչության փոխանակություն]], որի արդյունքում Թուրքիայից տեղահանվեցին 1,1 միլիոն հույներ, իսկ [[Հունաստան]]ից՝ 380 հազար իսլամադավան ազգություններ (մեծ մասամբ՝ թուրքեր)<ref name="Clogg">{{Cite book |last=Clogg |first=Richard |url={{Google books |plainurl=yes |id=H5pyUIY4THYC }} |title=A Concise History of Greece |date=2002 թ․ հունիսի 20 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-00479-4 |page=101 |access-date=2013 թ․ փետրվարի 9}}</ref>։ [[Թուրքիայի անկախության պատերազմ|Անկախության համար մղվող պայքարի]] գործիչ Մուսթաֆա Քեմալը դարձավ [[Թուրքիայի նախագահների ցանկ|Թուրքիայի առաջին նախագահը]]՝ ստանալով «թուրքերի հայր» (Աթաթուրք) տիտղոսը։ Կառավարման առաջին իսկ տարիներին Մուսթաֆա Քեմալը ձեռնամուխ եղավ մի շարք [[Քեմալական բարեփոխումներ|արմատական բարեփոխումների]] իրականացմանը։ Այդ ճանապարհին կարևոր քայլ էր [[Թուրքիայի սահմանադրական պատմություն|համաթուրքական առաջին աշխարհիկ սահմանադրության ընդունում]]<ref name="BoweringCrone2012">{{Cite book |author1=Gerhard Bowering |url={{Google books |plainurl=yes |id=JHcZlo12SGoC |page=49 }} |title=The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought |author2=Patricia Crone |author3=Wadad Kadi |author4=Devin J. Stewart |author5=Muhammad Qasim Zaman |author6=Mahan Mirza |date=2012 թ․ նոյեմբերի 28 |publisher=Princeton University Press |isbn=978-1-4008-3855-4 |page=49<!-- |quote=Following the revolution, Mustafa Kemal became an important figure in the military ranks of the Ottoman Committee of Union and Progress (CUP) as a protégé&nbsp;... Although the sultanate had already been abolished in November 1922, the republic was founded in October 1923.&nbsp;... ambitious reform programme aimed at the creation of a modern, secular state and the construction of a new identity for its citizens. --> |access-date=2013 թ․ օգոստոսի 14}}</ref>։ 1935 թվականին 18 կին պատգամավորներ դարձավ Թուրքիայի մեջլիսի անդամ։ Աթաթուրքի մահից հետո՝ [[1938|1938 թվականի]] [[Նոյեմբերի 10|նոյեմբերի 10-ին]], [[Իսմեթ Ինյոնյու]]ն, ով հեղաշրջման տարիներին եղել է Մուսթաֆա Քեմալի կողմնակիցներից մեկը, դառնում է Թուրքիայի Հանրապետության իշխանության ղեկավարը<ref>{{Cite web |title=Turkey holds first election that allows women to vote |url=http://blog.oup.com/2012/02/turkey-women-vote/ |work=OUPblog}}</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի սկզբնական շրջանում Թուրքիան պահպանել է [[Չեզոքություն|հարաբերական չեզոքություն]], սակայն 1945 թվականի փետրվարի 23-ից ի վեր վերջինս սկսել է կռվել դաշնակիցների կողմից։ 1945 թվականի հունիսի 26-ին Թուրքիան դառնում է [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|Միավորված Ազգերի Կազմակերպության համաձայնագրի]] անդամ<ref name="Turkey_UN">{{Cite web |date=2006 թ․ հուլիսի 3 |title=Growth in United Nations membership (1945–2005) |url=https://www.un.org/Overview/growth.htm |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160117212320/http://www.un.org/Overview/growth.htm |archivedate=2016 թ․ հունվարի 17 |access-date=2006 թ․ հոկտեմբերի 30 |publisher=United Nations |df=dmy}}</ref>։ Նույն թվականին տապալվեց Թուրքիայի միակուսակցական վարչակարգը և երկրում անցկացվեց առաջին բազմակուսակցական ընտրությունը։ [[1948|1948 թվականին]] Թուրքիան միացել է [[Մարշալի պլան|Մարշալյան պլանին]], իսկ [[1949|1949 թվականին]]՝ [[Եվրոպական խորհուրդ|Եվրոպական խորհրդին]]։ 1950 թվականի ընտրություններում հաղթանակ է տանում [[Ջելալ Բայար]]ի գլխավորած Ժողովրդավարական կուսակցությունը։ Վերջինիս ղեկավարած կուսակցությունը հաղթանակ է տանում 1954 և 1957 թվականների ընտրություններում ևս։ Կորեական պատերազմում ՄԱԿ-ի ուժերի հետ համատեղ իրականացրած առաքելությունից հետո 1952 թվականին Թուրքիան միացավ [[ՆԱՏՕ|ՆԱՏՕ-ին]]։ Հետագայում Թուրքիան դարձավ [[Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության]] հիմնադիր անդամ<ref name="Truman Doctrine">{{Cite book |last=Huston |first=James A. |url=https://archive.org/details/outpostsalliesus0000hust |title=Outposts and Allies: U.S. Army Logistics in the Cold War, 1945–1953 |publisher=Susquehanna University Press |year=1988 |isbn=0-941664-84-8 |page=[https://archive.org/details/outpostsalliesus0000hust/page/134 134]}}</ref><ref name="oecd.org">{{Cite web |title=Members and partners |url=http://www.oecd.org/about/membersandpartners/list-oecd-member-countries.htm |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |website=OECD}}</ref>։

{{պանորամա|Panaroma Anıtkabir.jpg|1200px|align-cap=center|<center>[[Անըթքաբիր]], Թուրքական Հանրապետության հիմնադիր [[Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք]]ի դամբարանը [[Անկարա]]յում</center>}}

== Աշխարհագրություն ==
{{Հիմնական|Թուրքիայի աշխարհագրական շրջաններ}}
[[Պատկեր:Akhtamar Island on Lake Van with the Armenian Cathedral of the Holy Cross.jpg|մինի|277x277px|աջից|[[Վանա լիճ]]ն ու [[Սուրբ Խաչ եկեղեցի (Աղթամար)|Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին]]։ Վանան երկրի խոշորագույն լիճն է, որը գտնվում է [[Արևելյան Անատոլիա]]յում]]Թուրքիան լինելով միջմայրցամաքային երկիր աշխարհի այն փոքրաթիվ պետություններից է, որի տարածքը միաժամանակ գտնվում է երկու [[աշխարհամաս]]երում։ [[Ասիական Թուրքիա]]ն, որը ներառում է երկրի ընդհանուր տարածքի 97 %-ը, Թուրքիայի եվրոպական հատվածից բաժանվում է [[Բոսֆորի նեղուց|Բոսֆորի]] և [[Դարդանելի նեղուց]]ներով, ինչպես նաև [[Մարմարա ծով]]ով։ [[Մարմարածովյան տարածաշրջան|Եվրոպական Թուրքիան]] կազմում է երկրի ընդամենը 3 %-ը։ Թուրքիայի տարածքն ունի ավելի քան 1,600 կիլոմետր երկարություն և 800 կիլոմետր լայնություն, իսկ ընդհանուր մակերեսը՝ ներառյալ լճերն ու ներքին ջրերը, կազմում է 23.764 քառակուսի կիլոմետր (9.175 քառակուսի մղոն)։ Այսպիսով՝ Թուրքիայի Հանրապետությունն [[Աշխարհի պետությունները ըստ տարածքի|աշխարհի 37-րդ խոշորագույն երկիրն է՝ ըստ տարածքի]]։ Երկիրը երեք կողմերից շրջապատված է ծովերով։ Արևմուտքում Թուրքիայի ափերը ողողում է [[Եգեյան ծով|Եգեյան]], հյուսիսում՝ [[Սև ծով|Սև]], իսկ հարավում՝ [[Միջերկրական ծով]]ի ջրերը։ Հյուսիս-արևմուտքում Թուրքիայի ափերը ողում են նաև [[Արևելյան Միջերկրական]]ի մաս կազմող [[Մարմարա ծով|Մարմարա ներքին ծովի]] ջրերը։ Թուրքիայի եվրոպական հատվածը՝ [[Արևելյան Թրակիա|պատմական Արևելյան Թրակիան]], զբաղեցնում է [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզու]] արևելյան մասը։ Այսպիսով՝ Եվրոպական Թուրքիան սահմանակցում է նաև [[Եվրոպական Միություն|Եվրոպական Միության]] անդամ երկու երկրների՝ [[Հունաստան]]ի և [[Բուլղարիա]]յի հետ։ Երկրի ասիական հատվածը հիմնականում զբաղեցնում է Անատոլիա թերակղզին, որը բաղկացած է նեղ ափամերձ հարթավայրերով բարձրաբերձ լեռնաշղթաներից։ Թուրքիան առավելապես լեռնային երկիր է. հիմնականում գտնվում է [[Փոքրասիական բարձրավանդակ]]ի և [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի սահմաններում։ Հյուսիսային և հարավային ափերը բարձրադիր են և թույլ կտրտված։ Հարավային ափին են հարում [[Անթալիա]] և [[Չուքուրօվա]] ցածրադիր հարթավայրերը։ Արևմտյան ափը խիստ կտրտված է։ Փոքրասիական բարձրավանդակը և մասամբ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ը հյուսիսից եզերված են [[Պոնտական լեռներ]]ով (բարձրությունը՝ մինչև 3931 մ), հարավից՝ [[Տավրոսի լեռներ]]ով (մինչև ''3726'' մ), որոնք արևելքում ձուլվում են Հաքյարի լեռներին (մինչև ''4168'' մ) Փոքրասիական բարձրավանդակի արևմտյան մասը բաղկացած է մինչև 2500 մ բարձրության լայնակի ձգվող զուգահեռ լեռնաշղթաներից, կենտրոնական մասն զբաղեցնում է Անատոլիական սարահարթը։ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի՝ Թուրքիային պատկանող մասում առանձնանում են մի շարք գոգավորություններ և սարահարթեր։ Արևելյան Թուրքիայում գերակշիռ մաս են կազմում Տավրոսի լեռնահամակարգի բարձրալեռները։ Ալպյան ծալքավորման վերին փուլերում վերակենդանացած խորքային բեկվածքներն ու երիտասարդ խզվածքները Տավրոսում առաջացրել են բեկորային լեռներին հատուկ մորֆոլոգիա։ Լեռնային գոտիների և բազուկների խզումնաաստիճանավոր, մեծ մասամբ [[զառիթափ]] լանջերին զուգահեռ ձևավորվում են բազմաթիվ իջվածքային միջլեռնային գոգավորություններ, որոնցով անցնում են Սեյհան, Ջեյհան, Կզըլ-Իրմակ, [[Եփրատ]] և այլ գետեր։ 

<center>'''Թուրքիայի բնություն'''</center>
<gallery mode="packed" heights="160">
Պատկեր:Winter Morning in Cappadocia.jpg|Ձմեռային առավոտ [[Կապադովկիա]]յում
Պատկեր:Vue du lac de Van.jpg|[[Վանա լիճ]]ը Թուրքիայի խոշորագույն լիճն է
Պատկեր:Ararat ast 2002176 lrg.jpg|[[Արարատ լեռ]]՝ Թուրքիայի ամենաբարձր կետը
Պատկեր:Aras River with Nagorno Karabakh-Azerbaijan at Right - Iran at Left - Iranian Azerbaijan - Iran (7421349614).jpg|[[Արաքս գետ]]ը հոսում է հայ-թուրքական սահմանով մեկ
</gallery>
Թուրքիայի այս տարածաշրջանը նշանավոր է գետերի և լճերի առատությամբ։ Արևելյան Թուրքիայում են գտնվում այնպիսի գետեր, ինչպիսիք են Եփրատը, Տիգրիսը, Արաքսը։ Լճերից խոշորագույնը Վանան է, որը Թուրքիայի խոշորագույն լիճը լինելուց բացի հանդիսանում է նաև  [[Մերձավոր Արևելք]]ի մեծությամբ երկրորդ լիճը՝ Իրանում գտնվող [[Ուրմիո լիճ|Ուրմիո]] լճից հետո։ Փոքրիկ նեղուցուվ լիճը բաժանվում է ծանծաղ հյուսիսային և ավելի խոշոր հարավային հատվածի, որտեղ խորությունը հասնում է 451 մետրի։ Վանա լճի միջին խորությունը հասնում է 161,2 մետրի, ջրի ընդհանուր ծավալը՝ 576 կմ³։ Ափերը հիմնական ժայռոտ են։ Վանա լճում տեղակայված են բազմաթիվ մանր կղզյակներ, մասնավորապես ափերի մոտ, և չորս խոշոր կղզիներ՝ Ղադիր ([[Լիմ կղզի|Լիմ]]), [[Կտուց (կղզի)|Կտուց]], [[Աղթամար]] և [[Առտեր]]։ Ղադիրը (Լիմ) ամենամեծ կղզին է, որը գտնվում է լճի հյուսիսային մասում։ Վանա լճից ոչ հեռու գտնվում են նաև [[Նազիկ (լիճ)|Նազիկ]] (դեպի հյուսիս-արևմուտք, ծովի մակերևույթից 1870 մ բարձրության վրա), [[Արճակ (լիճ)|Արճակ]] (արևելքում, ծովի մակերևույթից 1890 մետր բարձրության վրա) և Արին (հյուսիսում) լճերը։ Թուրքիայի ամենաբարձր կետը Արարատ լեռն է՝ 5165 մետր բարձրությամբ։ Արարատի գագաթը պատված է [[Հավերժական սառցույթ|հավերժական սառցույթով,]] որը 1957 թվականից ի վեր սկսել է փոքրանալ։ Ուշ 1950-ականներին Բլումենթալը հետազոտել է և պարզել, որ կան գագաթի ձյունից գոյացել են 11 սառցադաշտեր, որոնք ծածկում են շուրջ 11 կմ քառակուսի մակերես։ Սարահարթերը կազմված են հնագույն լավային ծածկույթներից, նրանց վրա վեր են խոյանում բազմաթիվ հզոր հանգած հրաբուխներ՝ [[Արարատ]]ը, [[Սիփան]]ը, [[Նեմրութ (լեռ)|Նեմրութը]] և ուրիշներ։ [[Հայկական Տավրոս]]ից հարավ գտնվում է Զեզիրե սարավանդի հյուսիսային մասը։ [[Եվրոպա]]կան Թուրքիայի Սեծովյան ափի երկայնքով ձգվում է Իսթրանջա լեռնաշղթան Թուրքիայի տարածքը գտնվում է Միջերկրածովյան ծալքավոր գեոսինկլինալային գոտու սահմաններում։ Այստեղ առանձնանում են Պոնտոսի և Տավրոսի ալպյան ծալքավոր համակարգերը, որոնց միջև գտնվում է մինչքեմբրի և մասամբ պալեոզոյի բյուրեղային ապարներից կազմված Կենտրոնա-Անատոլական ծալքավոր միջակա զոնան։ Հարավ-արևելքում անցնում է հնագույն Աֆրո-արաբական պլատֆորմի եզրային կքվածքը։ Թուրքիան բաժանված է յոթ աշխարհագրական տարածաշրջանների՝ Մարմարա, Եգեյան, Սևծովյան, Կենտրոնական Անատոլիա, Արևելյան Անատոլիա, Հարավարևելյան Անատոլիա և Միջերկրածովյան։

Թուրքիայի ընդերքը հարուստ է օգտակար հանածոներով, հատկապես՝ քրոմիտների, [[բորատ]]ների, բոքսիտների, [[վոլֆրամ]]ի, [[սնդիկ]]ի, ծարիրի, պղնձի, քարածխի պաշարներով։ Կան նաև [[նավթ]]ի, մանգանի, երկաթի, կապարի, ցինկի, գորշածխի, մագնեզիտի, բարիտի, կորունդի, ասբեստի, ֆլյուորիտի, ծծմբի, ֆոսֆատների, քարաղի և այլ հանածոների արդյունաբերական նշանակություն ունեցող հանքավայրեր։ Ներքին սարահարթերում գերիշխում են կիսաանապատային բաց գորշ և մոխրագույն հողերը, իջվածքներում՝ աղուտները, [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի տափաստանային շրջաններում՝ սևահողերը, ծովափնյա շրջաններում՝ շագանակագույն, հյուսիս-արևելքի խոնավ մերձարևադարձերում՝ կարմրահողերը և լեռնաանտառային գորշ հողերը, իսկ 2000-2100 մ բարձրությունից սկսած՝ լեռնամարգագետնային հողերը։

<center>{{Համայնապատկեր|Pontic_Panorama.jpg|1108px|<center>Պոնտոսի լեռների համայնապատկերը</center>}}</center>

=== Կլիմայական պայմաններ ===
[[Պատկեր:Turkey koppen (hy).png|մինի|282x282px|աջից|Թուրքիայի կլիմայական գոտիների բազմազանությունը]]Թուրքիայի կլիման [[Մերձարևադարձային կլիմա|մերձարևադարձային]] է, առափնյա շրջաններում՝ [[Միջերկրածովյան կլիմա|միջերկրածովյան]]։ [[Լեռ|Լեռնային ռելիեֆը]] ստեղծում է [[Կլիմայական գոտիներ|կլիմայական շրջանների մեծ բազմազանություն]]։ [[Եգեյան ծով|Եգեյան]] և [[Միջերկրական ծով]]երի հարակից թուրքական տարածքներին բնորոշ է [[միջերկրածովյա�� կլիմա]]ն՝ տաք, չոր ամառներով և մեղմ ձմեռներով<ref name="Meteo">{{Cite web |title=Թուրքիայի կլիմա |url=http://www.dmi.gov.tr/files/en-US/climateofturkey.pdf |url-status=dead |archive-url=https://www.webcitation.org/5uiX1HeYH?url=http://www.dmi.gov.tr/files/en-US/climateofturkey.pdf |archive-date=2010 թ․ դեկտեմբերի 4 |access-date=2014 թ․ հունվարի 24 |publisher=Մետեորոլոգիայի գլխավոր վարչություն}}</ref>։ [[Սևծովյան տարածաշրջան|Սևծովյան տարածքների]] կլիման ձևավորվել է [[Ծովային կլիմա|օվկիանոսային կլիմայի]] ազդեցությամբ։ Այդ տարածքներին բնորոշ են ամառային տապերը և ցրտաշունչ, տեղումնառատ ձմեռները։ [[Սևծովյան տարածաշրջան|Սևծովյան ափը]] երկրի ամենատեղումնառատ շրջանը<ref name="Meteo" />։ Թուրքիայի արևելյան մասում տարեկան տեղումների միջին քանակը կազմում է 2200 մմ (այն երկրում տեղումների քանակի ամենաբարձր ցուցանիշն է)։ [[Մարմարա ծով]]ի [[Մարմարածովյան տարածաշրջան|ափամերձ շրջանները]]՝ այն տարածքները, որոնք [[Եգեյան ծով]]ը կապում են [[Սև ծով]]ին, ունեն անցողիկ կլիմա։ Այս տեղամասին բնորոշ է միաժամանակ և՛ միջերկրածովյան, և՛ օվկիանոսայի կլիմայի առկայությունը։ Մարմարա և Սև ծովերի հարակից տարածքներում ձյան տեղումներ գրանցվում են գրեթե ամեն ձմեռ, սակայն դրանք հալվում են մի քանի օրից։ Ի հակադրություն սրա՝ ձյունը հազվագյուտ երևույթ է հանդիսանում Եգեյան և Միջերկրածովյան երկրամասերում<ref name="Meteo" />։

Ափամերձ բարձրադիր լեռները խոչընդոտում են միջերկրական ծովի [[Գոլֆստրիմ|տաք օդային հոսանքների]] տարածումը երկրի ներքին շրջաններ։ Ի տարբերություն արևադարձային Թուրքիայի՝ կլիմայական պայմանները բավականին տարբեր են [[Արևելյան Անատոլիա]]յում<ref name="Meteo" />։ Սարահարթի արևելքում հատկապես խստաշունչ են ձմեռային ամիսները։ Ձյունը կարող է պահպանվել առնվազն 120 օր։ Տարվա ամենաշոգ ամիսը մայիսն է, իսկ հուլիսն ու օգոստոսն ամենաթեժ ամիսներն են։ [[Հունվար]]ը տարվա ամենացուրտ ամիսն է։ Հունվարյան միջին ջերմաստիճանը դաշտավայրերում 5&nbsp։°C է, սարահարթերում՝ 0&nbsp։°C-ից, -5&nbsp։°C, [[հուլիս]]ի միջին ջերմաստիճանը [[Սև ծով|Սև]] և [[Մարմարա ծով]]երի ափերին 22&nbsp։°C-ից մինչև 24&nbsp։°C է, [[Եգեյան ծով|Եգեյան]] և [[Միջերկրական ծով]]երի ափերին՝ 25&nbsp։°C-ից 32&nbsp։°C, ներքին սարահարթերում՝ 15&nbsp։°C-ից 22&nbsp։°C: Տարեկան տեղումները 1000-2000 մմ-ից՝ ափամերձ լեռներում մինչև 3000 մմ, Պոնտական լեռների արևելյան մասում, Անատոլական սարահարթի ներքին շրջաններում՝ 200-350 մմ, [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի լեռներում՝ 300-600 մմ<ref name="Meteo" />։

{{Եղանակի Աղյուսակ
| location = Ստամբուլ
| metric first = yes
| single line = yes
| Jan record high C= 22.0
| Feb record high C= 23.2
| Mar record high C= 29.3
| Apr record high C= 33.6
| May record high C= 34.5
| Jun record high C= 40.0
| Jul record high C= 41.5
| Aug record high C= 39.6
| Sep record high C= 36.6
| Oct record high C= 34.0
| Nov record high C= 26.5
| Dec record high C= 25.8
| Jan high C = 8.5
| Feb high C = 9.0
| Mar high C = 10.8
| Apr high C = 15.4
| May high C = 20.0
| Jun high C = 24.6
| Jul high C = 26.6
| Aug high C = 26.8
| Sep high C = 23.7
| Oct high C = 19.1
| Nov high C = 14.7
| Dec high C = 10.8
| Jan mean C= 5.7
| Feb mean C= 5.7
| Mar mean C= 7.0
| Apr mean C= 11.1
| May mean C= 15.7
| Jun mean C= 20.4
| Jul mean C= 22.9
| Aug mean C= 23.1
| Sep mean C= 19.8
| Oct mean C= 15.6
| Nov mean C= 11.5
| Dec mean C= 8.0
| Jan low C = 3.2
| Feb low C = 3.1
| Mar low C = 4.2
| Apr low C = 7.7
| May low C = 12.1
| Jun low C = 16.5
| Jul low C = 19.5
| Aug low C = 20.1
| Sep low C = 16.8
| Oct low C = 13.0
| Nov low C = 8.9
| Dec low C = 5.5
| Jan record low C= -11.0
| Feb record low C= -8.4
| Mar record low C= -5.8
| Apr record low C= -1.4
| May record low C= 3.0
| Jun record low C= 8.5
| Jul record low C= 12.0
| Aug record low C= 12.3
| Sep record low C= 7.1
| Oct record low C= 0.6
| Nov record low C= -2.2
| Dec record low C= -7.0
| Jan precipitation mm = 105.0
| Feb precipitation mm = 78.0
| Mar precipitation mm = 70.8
| Apr precipitation mm = 45.2
| May precipitation mm = 34.1
| Jun precipitation mm = 35.0
| Jul precipitation mm = 31.6
| Aug precipitation mm = 40.7
| Sep precipitation mm = 59.5
| Oct precipitation mm = 90.0
| Nov precipitation mm = 101.3
| Dec precipitation mm = 122.0
| Jan precipitation days = 17.5
| Feb precipitation days = 15.3
| Mar precipitation days = 13.8
| Apr precipitation days = 10.4
| May precipitation days = 8.1
| Jun precipitation days = 6.1
| Jul precipitation days = 4.2
| Aug precipitation days = 4.9
| Sep precipitation days = 7.4
| Oct precipitation days = 11.3
| Nov precipitation days = 13.2
| Dec precipitation days = 17.2
| unit precipitation days = 0.1 mm
| Jan sun = 71.3
| Feb sun = 87.6
| Mar sun = 133.3
| Apr sun = 180.0
| May sun = 251.1
| Jun sun = 300.0
| Jul sun = 322.4
| Aug sun = 294.5
| Sep sun = 243.0
| Oct sun = 164.3
| Nov sun = 102.0
| Dec sun = 68.2
| source 1 = Türkiye Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü (Turkish State Meteorological Service)}}

=== Կենսաբազմազանություն ===
{{Main|Թուրքիայի բուսական աշխարհ|Թուրքիայի կենդանական աշխարհ}}
{{See also|Թուրքիայի բնապահպանական հիմնախնդիրներ}}
[[պատկեր:Sumela Showing Location.JPG|thumb|[[Սումելա վանք|Սումելա վանական համալիրը]] [[Պոնտական լեռներ|Պոնտոսի լեռներում]]։ Այս լեռները ձևավորում են տարատեսական ծառերի, ֆլորայի և ֆաունայի յուրօրինակ էկոհամակարգ:]]

Թուրքիայի արտասովոր էկոհամակարգը և բնակության վայրի բազմազանությունը հանգեցրել են տեսակների զանազանության տարածմանը<ref>{{Cite web |title=Biodiversity in Turkey |url=http://iucn.org/about/union/secretariat/offices/europe/?9778/Biodiversity-in-Turkey |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9}}</ref>։ [[Անատոլիա]]ն բազմատեսակ բույսերի հայրենիքն է, որոնք օգտագործվում են [[թուրքական խոհանոց]]ում։ Այդ բուսատեսակները մեծապես մշակվում են [[Գյուղատնտեսությունը Թուրքիայում|թուրքական գյուղատնտեսություն]]ում։ Որոշ բույսերի նախնիներ, որոնք եղել են մարդկության սննդի հիմնական մատակարարներ, մինչ օրս աճում են Թուրքիայում։ Թուրքիայի ֆաունան ավելի բազմազան է, քան նրա ֆլորան։ [[Եվրոպա]]յում ներկայումս բնակվում են շուրջ 60 000 կենդանատեսակներ, մինչդեռ Թուրքիայում կենդանատեսակների թիվը հասնում է 80 000-ի (մոտ 100 000, եթե հաշվենք նաև ենթատեսակները)<ref name=allaboutturkey>{{Cite web |title=Turkey's flora and fauna |url=http://www.allaboutturkey.com/turkfauna.htm |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=allaboutturkey.com}}</ref>։

Հյուսիսանատոլիական փշատերև ծառերը և սաղարթախիտ անտառները կազմում են էկոհամակարգ, որը գտնվում է Թուրքիայի հյուսիսային մասում՝ Պոնտական լեռներում, մինչդեռ  Կովկասյան խառը անտառները տարածվում են երկրի հյուսիսարևելյան մասում՝ ձգվելով մինչև թուրք-վրացական սահմանագիծը։ Ժամանակակից Թուրքիայի տարածքը համարվում է եվրասիական որոշ կենդանատեսակների բնօրրանը։ Այդ կենդանատեսակներից են [[լորաճուռակ]]ը, [[բերկուտ]]ը, [[գերեզմանարծիվ]], [[փոքր շահնարծիվ]]ը, [[կովկասյան մայրեհավ]]ը, [[կարմրաճակատ սերինոս]]ը և [[կարմրաթև մագլցող]]ը<ref>{{Cite book |last=Couzens |first=Dominic |title=Top 100 Birding Sites of the World |publisher=[[University of California Press]] |year=2008 |isbn=978-0-520-25932-4 |pages=73–75}}</ref>։ Պոնտոսի լեռնազանգվածի և [[Սև ծով]]ի միջև առկա նեղ ափամերձ շերտը համարվում է Էուքսին-կոլխիդական խառը անտառների բնօրրանը։ Այստեղ են գտնվում աշխարհի մեղմ արևադարձային անտառների մեծ մասը<ref>{{Cite web |title=Pontic Mountains and highlands |url=http://www.karalahana.com/english/rize-travel-highlands.htm |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140226144110/http://www.karalahana.com/english/rize-travel-highlands.htm |archivedate=2014 թ․ փետրվարի 26 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |df=dmy}}</ref>։ [[Սոճի էլդարյան|Էլդարյան սոճին]] մեծապես տարածված է Թուրքիայում և Միջերկրական ծովի ափերին գտնվող մյուս երկրներում։ [[Վարդակակաչ]]ների որոշ վայրի տեսակներ բնորոշ են Անատոլիային։ Ծաղիկն առաջին անգամ Արևմտյան Եվրոպայում ի հայտ է եկել 16-րդ դարում։ Վերջինս, սերմերի հետ միասին, բերվել էր Օսմանյան կայսրությունից<ref name="Blunt 7">{{Cite book |last=Blunt |first=Wilfrid |title=Tulipomania |page=7}}</ref><ref>E. S. Forster (trans. et ed.), ''The Turkish Letters of [[Ogier Ghiselin de Busbecq]]'' (Oxford, 1927).</ref>։

Թուրքիայում այսօր կան [[Թուրքիայի ազգային պարկերի ցանկ|40 ազգային պարկեր]], 189 արգելոցներ, 31 արգելավայրեր, 80 պահպանվող տարածքներ և 109 բնության հուշարձաններ, ինչպես օրինակ Գալիպոլիի թերակղզու պատմական ազգային պարկը, Նեմրութ լեռան ազգային պարկը, Անտիկ Տրոյայի ազգային պարկը, Օլյուդենիզի ազգային պարկը և Պոլոնեզքյոյի ազգային պարկը<ref name=ministryofforest>{{Cite web |title=Statistics |url=http://www.milliparklar.gov.tr/Anasayfa/istatistik.aspx?sflang=tr |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151217050153/http://www.milliparklar.gov.tr/Anasayfa/istatistik.aspx?sflang=tr |archive-date=2015 թ․ դեկտեմբերի 17 |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=milliparklar.gov.tr |publisher=Ministry of Forest and Water – General Directorare of Nature Conservation and National Parks}}</ref>։

Թուրքիայի մայրաքաղաք Անկարայի շրջանում տարածված են [[անգորական կատու]]ն, [[անգորական ճագար]]ը և [[անգորական այծը]]։ Թուրքիայի էնդեմիկ կատվատեսակներից մեկն էլ համարվում է [[Վանա կատու]]ն։ Թուրքիայի էնդեմիկ շնատեսակներից են [[անատոլիական հովվաշուն]]ը, [[Կանգալ (շուն)|կանգալ]]ը, [[Աքսարայ մալաքլիսի շունը|Աքսարայ մալաքլիսի ցեղատեսակի շուն]]ը և Աքբաշ ցեղատեսակի շունը<ref name=gateofturkey>{{Cite web |title=Specific Animals of Turkey |url=http://www.gateofturkey.com/section/tr/741/5/turizm-nature-tourism-endemic-animals |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305111002/http://www.gateofturkey.com/section/tr/741/5/turizm-nature-tourism-endemic-animals |archive-date=2016 թ․ մարտի 5 |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=gateofturkey.com}}</ref>։

Անատոլիական ընձառյուծի սպանության վերջին գրանցված դեպքը, որն ազգակից է [[առաջավորասիական ընձառյուծ]]ին և բնորոշ Անատոլիայի արևմտյան շրջաններին, տեղի է ունեցել 1974 թվականի հունվարի 17-ին [[Անկարայի մարզ]]ի Բեյփազարը շրջանի Բաղյոզյու գյուղում<ref name="Ertüzün06">Ertüzün, M. (2006). [http://www.ergir.com/last_anatolian_panther.htm ''The last Anatolian Panther''].</ref><ref name=iucn>{{IUCN |assessor=Khorozyan, I. |year=2008 |id=15961 |taxon=Panthera pardus ssp. saxicolor |version=2014.3}}</ref>։ Առաջավորասիական (պարսկական) ընձառյուծը քիչ քանակությամբ հանդիպում է նաև Թուրքիայի հյուսիսարևելյան և հարավարևելյան մարզերում<ref name=O.E.Can>Can, O. E. (2004). ''[http://www1.nina.no/lcie_new/pdf/635012243306881534_COE%20LCs%20in%20Turkey%202004.pdf Status, conservation and management of large carnivores in Turkey]''. Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats. Standing Committee, 24th meeting, 29 November-3 December 2004, Strasbourg.</ref><ref>{{Cite web |title=Diyarbakır'da öldürülen leopar İran Parsı çıktı |url=http://www.trthaber.com/haber/bilim-teknik/diyarbakirda-oldurulen-leopar-iran-parsi-cikti-109086.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20161023123101/http://www.trthaber.com/haber/bilim-teknik/diyarbakirda-oldurulen-leopar-iran-parsi-cikti-109086.html |archive-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 23 |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 22}}</ref>։ Կասպյան վագրը վերացած վագրի ենթատեսակ է (ազգակից է [[ամուրյան վագր]]ին), որը, մինչև 20-րդ դարի կեսերը, տարածված է եղել Թուրքիայի արևելյան մարզերում։ Այս կենդանատեսակի սպանության վերջին դեպքը տեղի է ունեցել 1970 թվականի փետրվարին [[Ուլուդերե]]ում<ref name=O.E.Can /><ref name="Üstay">Üstay, A.H. (1990). ''Hunting in Turkey''. BBA, Istanbul.</ref>։ [[Սովորական լուսան]]ը և [[Եվրոպական վայրի կատու]]ն Թուրքիայի ֆաունային բնորոշ կենդանատեսակներից են, որոնք տարածված են Թուրքիայի անտառներում։

== Պետական կարգ ==
{{Հիմնական|Թուրքիայի պետական կարգ}}
::Տես նաև` [[Թուրքիայի սահմանադրություն]], [[Բինալի Յըլդըրըմի կաբինետ]]
[[Պատկեր:MR.Recep Tayyip Erdoğan.JPG|284x284px|մինի|աջից|[[Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան]]ը [[Թուրքիայի նախագահ|Թուրքիայի նախագահի պաշտոնում]] սկսել է պաշտոնավարել [[2014 թվական]]ի [[Օգոստոսի 28|օգոստոսի 28-ից]]։ Հանդիսանում է [[Արդարություն և զարգացում կուսակցություն (Թուրքիա)|«Արդարություն և զարգացում» կուսակցության]] նախագահը։]]
[[Պատկեր:Portrait of Binali Yıldırım (cropped).jpg|290x290px|մինի|աջից|[[Բինալի Յըլդըրըմ]]ը Թուրքիայի վարչապետի պաշտոնում սկսել է պաշտոնավարել [[2016|2016 թվականի]] [[Մայիսի 24|մայիսի 24-ից]]- մինչև 2018 թվականի հուլիսի 9-ը։ Ներկայումս զբաղեցնում է մեջլիսի խոսնակի պաշտոնը։]]
Թուրքիան [[Խորհրդարանական հանրապետություն|խորհրդարանական]] ներկայացուցչական ժողովրդավարություն է։ 1923 թվականին հռչակելով իր անկախությունը՝ Թուրքիան հայտարարվել է որպես աշխարհիկ պետություն։ [[Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք|Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք]]ը երկրում սկսել է տարածել [[լաիցիզմ]]ի (աշխարհիկության) գաղափարախոսությունը<ref name="TR_Secularism">{{Cite book |last=Çarkoğlu |first=Ali |title=Religion and Politics in Turkey |publisher=Routledge, UK |year=2004 |isbn=0-415-34831-5}}</ref>։ Թուրքիայի գերագույն օրենքը համարվում է երկրի [[Թուրքիայի սահմանադրություն|սահմանադրությունը]]։ Այն սահմանում է թուրքական կառավարության, օրենդիր և դատական իշանությունների հիմնական լիազորությունները և պարտականությունները։ Սահմանադրության համաձայն, Թուրքիան ունիտար կենտրոնացված պետություն է։ Երկրի գլուխը նախագահն է և ունի սահմանադրական լայն լիազորություններ։ Նախագահը ընտրվում է ուղղակի ընտրությունների միջոցով՝ 5 տարի ժամկետով։ [[Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան]]ը Թուրքիայի առաջին նախագահն է, ով ընտրվել է ուղղակի ընտրությունների միջոցով։

Թուրքիայի գործադիր իշխանությունը բաղկացած է վարչապետի ինստիտուտից և նախարարների խորհրդից։ Այս երկուսը միասին կազմում են թուրքական կառավարությունը։ Երկրի [[Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով|խորհրդարանը]] միապալատ է։ Դատական համակարգը անկախ է իշխանության օրենսդիր և գործադիր ճյուղերից։ Թուրքիայի գերագույն դատարանը Սահմանադրական դատարանն է, որը քննում է ընդունված օրենքների և որոշումների համապատասխանությունը երկրի սահմանադրությանը։ Պետական խորհուրդը զբաղվում է վարչական գործերով և վարչական ակտերի քննությամբ, իսկ բարձրագույն վերաքննիչ դատարանը զբաղվում է մնացած բոլոր հարցերով և դատական գործերով<ref name="TR_Constit">{{Cite web |author=Turkish Directorate General of Press and Information |date=2001 թ․ հոկտեմբերի 17 |title=Turkish Constitution |url=http://www.byegm.gov.tr/mevzuat/anayasa/anayasa-ing.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070203170110/http://www.byegm.gov.tr/mevzuat/anayasa/anayasa-ing.htm |archivedate=2007 թ․ փետրվարի 3 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 16 |publisher=Turkish Prime Minister's Office}}</ref>։ Վարչապետը ընտրվում է խորհրդարանի կողմից և, սովորաբար, նա խորհրդարանական նախորդ ընտրությունների ժամանակ ամենաշատ ձայներ հավաքած կուսակցության ներկայացուցիչն է լինում։ Ներկայումս Թուրքիայի վարչապետը [[Բինալի Յըլդըրըմ]]ն է, ով 2016 թվականի մայիսի 24-ին փոխարինել է [[Ահմեդ Դավութօղլու]]ին։

Երկու սեռերի համար հավասար ընտրական իրավունքը Թուրքիայում գործում է 1933 թվականից սկսած և 18 տարին լրացած [[Թուրքական անձնագիր|Թուրքիայի ցանկացած քաղաքացի]] քվեարկության իրավունք ունի։ [[Սահմանադրական հանրաքվե Թուրքիայում (2017)|Փոփոխված սահմանադրության]] համաձայն Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի պատգամավորների թվաքանակը 550-ից դարձել է 600։ Ընտրությունների ժամանակ երկիրը բաժանվում է 85 ընտրական շրջանների։ Սահմանադրական դատարանը կարող է կասեցնել քաղաքական կուսակցությունների հանրային ֆինանսավորումը կամ արգելել դրանց գործունեությունը, եթե տվյալ կուսակցությունը իրականացնում է հակապետական կամ անջատողական քաղաքականություն<ref>{{Cite news |date=2001 թ․ հուլիսի 31 |title=Euro court backs Turkey Islamist ban |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1466160.stm |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 14 |publisher=BBC}}</ref><ref>{{Cite news |date=2003 թ․ մարտի 14 |title=Turkey's Kurd party ban criticised |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2850601.stm |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 14 |publisher=BBC}}</ref>։ Կուսակցությունների խորհրդարան անցնելու շեմը կազմում է 10 %<ref name="BYEGM_TrPolSys">{{Cite web |author=Turkish Directorate General of Press and Information |date=2004 թ․ օգոստոսի 24 |title=Political Structure of Turkey |url=http://www.byegm.gov.tr/REFERENCES/Structure.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070203025134/http://www.byegm.gov.tr/REFERENCES/Structure.htm |archivedate=2007 թ․ փետրվարի 3 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 14 |publisher=Turkish Prime Minister's Office}}</ref>։

Համաձայն 1982 թվականի սահմանադրության, երկրի խորհրդարանը ընտրում էր նախագահին 7 տարի ժամկետով, ընդ որում առանց վերընտրման իրավունքի։ [[2007|2007 թվականի]] փոփոխությունները նախագահի ընտրության նոր կարգ են սահմանել։ [[Աթաթուրքի բարեփոխումներ]]ի կողմնակիցները, ովքեր կոչվում են քեմալիստներ, ի տարբերություն իսլամամետ [[Արդարություն և զարգացում կուսակցություն (Թուրքիա)|Արդարություն և զարգացում կուսակցության]] ներկայացուցիչների, ավելի քիչ տեղ են տալիս օրենսդիր մարմնում, կրթական համակարգում և հանրային կյանքում կրոնի ունեցած նշանակությանը<ref name="FleetFaroqhi2008p357">{{Cite book |author1=Kate Fleet |title=The Cambridge History of Turkey |author2=Suraiya Faroqhi |author3=Reşat Kasaba |date=2008 թ․ ապրիլի 17 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-62096-3 |pages=357–358}}</ref>։ Քեմալիստները կողմնակից են դեմոկրատական արժեքներին, լաիցիստական սահմանադրությանը և արևմտյան աշխարհիկ կենսաձևին։ Նրանք կարևորում են պետության մասնակցությունը տնտեսական, կրթական և հանրային ծառայության այլ համակարգերում<ref name="FleetFaroqhi2008p357" />։ Սկսած 1980-ական թվականներին, այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք էին եկամտի անհավասարությունը և դասակարգային տարբերությունները, հանգեցրին իսլամիստական պոպուլիզմի զարգացմանը, որի կողմնակիցները սկսեցին պաշտոններ զբաղեցնել պետական ծառայության, ռազմական, դատական համակարգերում<ref name="FleetFaroqhi2008p357" />։ Թուրքիան Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի և [[Արդարություն և զարգացում կուսակցություն (Թուրքիա)|ԱԶԿ]]-ի կառավարման ժամանակ երկիրը նահանջել է դեմոկրատական արժեքներից և բռնել [[ավտորիտարիզմ]]ի ուղին<ref>{{Cite web |date=2016 թ․ դեկտեմբերի 30 |title=Turkey quickly sliding into authoritarian rule after move to increase Erdogan's powers |url=http://www.independent.co.uk/news/world/europe/turkey-increase-executive-powers-president-recep-tayyip-erdogan-authoritarian-rule-government-a7501666.html |access-date=2017 թ․ հունվարի 9 |publisher=The Independent}}</ref><ref>{{Cite web |last1=Chan |first1=Sewell |date=2017 թ․ հունվարի 9 |title=Turkey's Parliament Starts Debate on Expansion of President's Powers |url=https://www.nytimes.com/2017/01/09/world/middleeast/turkeys-parliament-starts-debate-on-expansion-of-presidents-powers.html |access-date=2017 թ․ հունվարի 9 |publisher=The New York Times}}</ref><ref>{{Cite web |last1=Dombey |first1=Daniel |title=Turkey's Erdogan lurches toward authoritarianism |url=https://www.ft.com/content/e89e8d74-cfc1-11e3-a2b7-00144feabdc0 |access-date=2017 թ․ հունվարի 10 |publisher=Financial Times}}</ref><ref>{{Cite web |date=2016 թ․ նոյեմբերի 1 |title=Can Turkey's Democracy Survive President Erdogan? |url=https://www.nytimes.com/2016/11/02/opinion/can-turkeys-democracy-survive-president-erdogan.html |access-date=2017 թ․ հունվարի 10 |publisher=The New York Times}}</ref>։ Սահմանադրական հանրաքվեի արդյունքները քննադատվել են [[Եվրոպայի Խորհուրդ|Եվրոպայի Խորհրդի]] ներկայացուցիչների կողմից, ովքեր բնորոշել են արդյունքները՝ որպես «նահանջ դեմոկրատական արժեքներից և անցում ավտորիտար կառավարման համակարգի»<ref>{{Cite web |last1=Braun |first1=Stefan |title=Europarat sieht Türkei auf dem Weg in die Autokratie |url=http://www.sueddeutsche.de/politik/erdoan-autokratie-tendenz-in-tuerkei-1.3399343 |access-date=2017 թ․ մարտի 3 |publisher=Süddeutsche Zeitung |language=de}}</ref><ref>{{Cite web |date=2017 թ․ մարտի 1 |title=EU: Bericht: Europarat sieht Türkei auf dem Weg in die Autokratie |url=http://www.zeit.de/news/2017-03/01/eu-bericht-europarat-sieht-tuerkei-auf-dem-weg-in-die-autokratie-01004203 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170304035323/http://www.zeit.de/news/2017-03/01/eu-bericht-europarat-sieht-tuerkei-auf-dem-weg-in-die-autokratie-01004203 |archive-date=2017 թ․ մարտի 4 |access-date=2017 թ․ մարտի 3 |publisher=Die Zeit}}</ref><ref>{{Cite web |title=Türkei: Europarat warnt vor drohender Autokratie |url=https://www.tagesschau.de/ausland/tuerkei-yuecel-105.html |access-date=2017 թ․ մարտի 3 |publisher=Tagesschau |language=de-DE}}</ref>։ Էրդողանն էլ հայտարարել էր, որ եվրոպական կառույցները իրավունք չունեն միջամտելու սուվերեն պետության ներքին գործերին։

2017 թվականի ապրիլի 16-ին տեղի ունեցած [[Սահմանադրական հանրաքվե Թուրքիայում (2017)|սահմանադրական հանրաքվեի]] արդյունքում երկիրը խորհրդարանական կառավարման համակարգից անցում է կատարել դեպի նախագահական կառավարման համակարգի<ref>{{Cite news |date=2017 թ․ հունվարի 19 |title=Turkish parliament nears approval of presidential system sought by Erdogan |url=https://www.reuters.com/article/us-turkey-politics-constitution-idUSKBN153238 |publisher=Reuters}}</ref>։ Շատ տեսաբանների կարծիքով սահմանադրական հանրաքվեի արդյունքում, Թուրքիան հեռացավ եվրոպական ժողովրդավարական արժեքներից, ինչպես նաև տեղի ունեցավ իշխանության գերկենտրոնացում նախագահի ձեռքում<ref name="euronewsreferendum">{{Cite web |title=Turkish constitutional referendum: TRexit from parliamentary democracy? |url=http://www.euronews.com/2017/03/13/view-turkish-constitutional-referendum-trexit-from-parliamentary-democracy |access-date=2017 թ․ մարտի 14 |website=euronews.com}}</ref><ref name="independent.co.ukx">{{Cite web |title=Turkey constitutional changes: what are they, how did they come about and how are they different? |url=http://www.independent.co.uk/news/world/europe/turkey-president-recep-tayyip-erdogan-referendum-constitutional-reform-a7539286.html |access-date=2017 թ․ մարտի 28 |website=independent.co.uk}}</ref>։ Սահմանադրական հանրաքվեի արդյունքում կողմ քվեարկեց 24,811,383 մարդ (ընտրողների 51,34 %-ը), իսկ դեմ քվեարկեց 23,518,232 մարդ կամ ընտրողների 48,66 %-ը<ref>{{Cite web |title=The Latest: Turkey releases official referendum results |url=https://www.washingtonpost.com/world/europe/the-latest-turkey-releases-official-referendum-results/2017/04/27/d1239790-2b74-11e7-9081-f5405f56d3e4_story.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170505035851/https://www.washingtonpost.com/world/europe/the-latest-turkey-releases-official-referendum-results/2017/04/27/d1239790-2b74-11e7-9081-f5405f56d3e4_story.html |archive-date=2017 թ․ մայիսի 5 |access-date=2017 թ․ մայիսի 2 |publisher=Washington Post}}</ref><ref>{{Cite web |title=Turkey referendum: Erdogan declares victory |url=http://edition.cnn.com/2017/04/16/europe/turkey-referendum-results-erdogan/ |access-date=2017 թ․ մայիսի 2 |publisher=CNN}}</ref>։

=== Մարդու իրավունքներ ===
{{Main|Մարդու իրավունքները Թուրքիայում}}
''Տես նաև՝ [[Ռասիզմը Թուրքիայում]], [[Գրաքննությունը Թուրքիայում]]''
[[Պատկեր:2013 Taksim Gezi Park protests, a view from Taksim Gezi Park on 4th June 2013 3.JPG|մինի|265x265px|[[Ստամբուլ]]ի [[Թաքսիմ Գեզի]] այգում տեղի ունեցած ցույցերից մի հատված, 2013 թվականի հունիսի 4]]

Թուրքիայում [[մարդու իրավունքներ]]ի պաշտպանությունը եղել է բազմաթիվ քննարկումների, բանավեճերի և միջազգային քննադատությունների առարկա։ 1998- 2008 թվականներին [[Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան]]ը ընդդեմ Թուրքիայի ընդունել է շուրջ 1600 դատական որոշումներ, որոնք ուղղված էին երկրում մարդու իրավունքների պաշտպանությանը, որոշ դեպքերում կյանքի իրավունքի իրացմանը և խոշտանգումներից պաշ��պանմանը։ Վճիռների մի մասն էլ վերաբերել են քրդերի իրավունքներին, կանանց իրավունքներին, ԼԳԲՏ իրավունքներին և մամուլի ազատությանը։ Թուրքիայում մարդու իրավունքների լիակատար պաշտպանությունը հանդիսանում է [[ԵՄ]] անդամակցության կարևոր նախապայմաններից մեկը<ref>{{Cite web |date=2010 թ․ հոկտեմբերի 26 |title=Human rights in Turkey: still a long way to go to meet accession criteria |url=http://www.europarl.europa.eu/en/pressroom/content/20101025IPR90072 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200322190256/https://www.europarl.europa.eu/en/pressroom/content/20101025IPR90072 |archive-date=2020 թ․ մարտի 22 |access-date=2013 թ․ փետրվարի 9 |publisher=European Parliament Human Rights committee}}</ref>։

Համաձայն Լրագրողների պաշտպանության կոմիտեի, [[Արդարություն և զարգացում կուսակցություն (Թուրքիա)|Արդարություն և զարգացում կուսակցության]] կառավարության ժամանակ մեդիայի աշխատակիցների վրա եղել են ամենաշատ թվով հարձակումները՝ Թուրքիայի պատմության ողջ ընթացքում<ref name=CPJ>{{Cite web |author=Turkey's Press Freedom Crisis |title=Turkey's Press Freedom Crisis |url=http://cpj.org/reports/2012/10/turkeys-press-freedom-crisis-summary.php |access-date=2013 թ․ փետրվարի 9 |publisher=Committee to Protect Journalists}}</ref><ref name="CPJ" />։ Մեծ թվով լրագրողներ ձերբակալվել են՝ «ահաբեկչական գործունեության», «հակապետական գործունեության», «[[Էրգենեկոն]]» կազմակերպության հետ համագործակցության համար, մինչդեռ հազարավոր լրագրողներ ձերբակալվել և դատապարտվել են «թուրք ազգին վիրավորելու» կամ «իսլամը պառակտելու» մեղադրանքներով։ Այս ամենը գրաքննության «կոշտ» դրսևորումներից են<ref name=CPJ />։ 2017 թվականին, ԼՊԿ-ի տվյալներով, թուրքական բանտերում պատիժ են կրում 81 լրագրողներ, ներառյալ «[[Ջումհուրիյեթ]]» թերթի խմբագրակազմը, ովքեր դատապարտվել էին իրենց հոդվածների համար։ Ձերբակալված լրագրողների թվաքանակով Թուրքիան աշխարհում առաջինն է՝ շրջանցելով այնպիսի երկրների, ինչպիսիք են [[Իրան]]ը, [[Էրիթրեա]]ն և [[Չինաստան]]ը<ref name=CPJ />, իսկ Freemuse-ի տվյալներով երկրում բանտարկված են 9 երաժիշտներ։ Այս ցուցանիշով Թուրքիան աշխարհում երրորդն է՝ [[Ռուսաստան]]ից և [[Չինաստան]]ից հետո<ref name=freemuse>{{Cite web |title=Russia, China and Turkey top yearly list of music freedom violations |url=http://freemuse.org/archives/9534 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160314221246/http://freemuse.org/archives/9534 |archive-date=2016 թ․ մարտի 14 |access-date=2015 թ․ փետրվարի 19 |website=freemuse.org}}</ref>։ [[ԱՄՆ Պետական դեպարտամենտ|ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի]] նախկին խոսնակ Ֆիլիպ Ջ. Քրոուլին նշել է, որ «Միացյալ Նահանգները անհանգստացած է Թուրքիայում լրագրողների նկատմամբ բռնությունների աճի տեմպերով»<ref>{{Cite web |date=2011 թ․ մարտի 4 |title=Seven journalists arrested in Turkey |url=https://www.theguardian.com/media/greenslade/2011/mar/04/turkey-press-freedom |access-date=2013 թ․ հունիսի 11 |work=The Guardian}}</ref>։ [[Freedom House]]-ը Թուրքիայում մամուլի ազատությունը գնահատել է «ոչ ազատ»<ref name=freedomhouse>{{Cite web |title=Turkey |url=https://freedomhouse.org/country/turkey#.VMnmzS7D8uk |access-date=2015 թ․ հունվարի 29 |website=freedomhouse.org}}</ref>։ Իր «Թուրքիայում ժողովրդավարական ինստիտուտների գործունեությունը» զեկույցում, որը հրապարակվել է 2016 թվականի հունիսի 22-ին, [[Եվրոպայի խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողով|ԵԽԽՎ]]-ն նշել է, որ «Թուրքիայում տեղի ունեցող զարգացումները սպառնում են մեդիայի և խոսքի ազատությանը, քայքայում են օրենքի իշխանությունը։ Երկրի հարավ-արևելքում տեղի ունեցող իրադարձությունները հաճախ ուղեկցվում են մարդու իրավունքների խախտումներով, որոնք, ըստ կառավարության, կրում են «հակաահաբեկչական բնույթ»։ Այս ամենը կասկածի տակ է դնում որոշ ինստիտուտների գործունեության դեմոկրատական բնույթը»<ref>{{Cite web |date=2016 թ․ հունիսի 23 |title=Rights violations, terror ops threaten Turkey's democratic institutions: PACE |url=http://www.hurriyetdailynews.com/rights-violations-terror-ops-threaten-turkeys-democratic-institutions-pace.aspx?pageID=238&nID=100835&NewsCatID=339 |access-date=2016 թ․ հունիսի 23 |publisher=Hurriyet Daily News}}</ref>։

2016 թվականի մայիսի 20-ին Թուրքիայի խորհրդարանը պատգամավորների մոտ 1/4-ին զրկեց պատգամավորական անձեռնամխելիության իրավունքից։ Պատգամավորները եղել են ընդդիմադիր [[Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցություն|Ժողովուրդների դեմոկրատական]] և [[Ազգային հանրապետական կուսակցություն (Թուրքիա)|Ազգային հանրապետական կուսակցություններից]]<ref>"[http://www.dw.com/en/turkish-parliament-moves-to-strip-lawmakers-immunity-from-prosecution/a-19270449 Turkish parliament moves to strip lawmakers' immunity from prosecution]". [[Deutsche Welle]]. 20 May 2016.</ref>։ 2016 թվականի հուլիսի 15-ին տեղի ունեցած [[Հեղաշրջման փորձ Թուրքիայում (2016)|հեղաշրջման փորձից]] հետո շուրջ 125 000 դատավորներ, ուսուցիչներ, ոստիկանության աշխատակիցներ, քաղաքացիական ծառայողներ մեղադրվել են հեղաշրջմանը մասնակից լինելու համար, որոնցից 36 000-ին ձերբակալել են։ 130 մեդիա ընկերություններ, ներառյալ 16 հեռուստաընկերություններ և 45 թերթեր փակվել են<ref>"[https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-10-31/erdogan-s-putsch-purges-spreads-to-key-opposition-newspaper Erdogan Renews Putsch Purge With Targets in Media, Academia]". Bloomberg. 31 October 2016.</ref> թուրքական կառավարության կողմից<ref>"[https://www.reuters.com/article/us-turkey-security-layoffs-idUSKBN13H0A9 From soldiers to midwives, Turkey dismisses 15,000 more after coup bid]".Reuters. 24 November 2016.</ref>։

=== Իրավական համակարգ ===
{{Main|Թուրքիայի դատական համակարգ}}
{{Բազմապատիկ պատկերներ
 | նկարագրություն =Բյուզանդական կայսր [[Հուստինիանոս Ա|Հուստինիանոս I]]-ի և օսմանյան սուլթան [[Սուլեյման I]]-ի պատկերները [[ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատ]]ի մուտքի մոտ։ Այստեղ փակցված են անցյալի հայտնի դատավորների պատկերները։
 | լայնություն = 320
 | պատկեր1 = Justinian I bas-relief in the U.S. House of Representatives chamber.jpg
 | պատկեր2 = Suleiman bas-relief in the U.S. House of Representatives chamber.jpg
}}
Թուրքիայի իրավական և դատական համակարգերը ամբողջապես ինտեգրված են եվրոպական իրավական համակարգին։ Այսպես, Թուրքիայի քաղաքացիական օրենսգիրքը, որն ընդունվել է 1926 թվականին, ամբողջապես հիմնված է Շվեյցարիայի քաղաքացիական օրենսգրքի, Պարտավորությունների շվեյցարական օրենսգրքի և Գերմանիայի առևտրային օրենսգրքի վրա։ Թուրքիայի վարչական օրենսգիրքը նմանություններ ունի Ֆրանսիայի վարչական օրենսգրքի հետ, իսկ քրեական օրենսգիրքը՝ Իտալիայի քրեական օրենսգրքի հետ<ref name=mymerhaba.com>{{Cite web |title=Turkish Legal System |url=http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160324030156/http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html |archive-date=2016 թ․ մարտի 24 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 14 |website=mymerhaba.com/}}</ref>։

Թուրքիայում իշխանության ճյուղերը միմյանցից տարանջատված են։ Դատական իշխանությունը իրականացվում է անկախ դատարանների կողմից, որոնք հանդես են գալիս ժողովրդի անունից։ Դատարանների անկախությունը և կազմավորումը, դատավորների և դատախազների գործունեության անվտանգությունը, դատավորների և դատախազների գործունեության վերահսկողությունը, ռազմական դատարանները և դրանց կազմավորումը, ինչպես նաև սահմանադրական դատարանի իրավունքները և պարտականությունները ամրագրված են [[Թուրքիայի սահմանադրություն|երկրի սահմանադրության]] մեջ<ref name=uhdigm.adalet.gov.tr>{{Cite web |title=THE JUDICIAL SYSTEM OF TURKEY |url=http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303211859/http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf |archive-date=2016 թ․ մարտի 3 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 14 |website=uhdigm.adalet.gov.tr/ |publisher=Ministry of Justice}}</ref>։

Համաձայն սահմանադրության 142 հոդվածի, դատարանների կազմավորումը, պարտականությունները, իրավասությունները, գործառույթները և դատական գործընթացը ամրագրված են օրենքով։ Համաձայն սահմանադրության և համապաստասխան օրենքի, թուրքական դատարանները բաժանվում են երեք հիմնական խմբերի։ Դրանք են քաղաքացիական դատարանները, վարչական դատարանները և ռազմական դատարանները։ Յուրաքանչյուր խումբ ներառում է առաջին ատյանի դատարաններ և բարձրագույն դատարաններ։ Վճռաբեկ դատարանը քննում է բոլոր այն գործերը, որոնք չեն վերաբերում այս երեք կատեգորիաներին, բացի այդ դատարանը քննում է նաև բոլոր այն գործերը, որոնց վերաքննման համար բողոք է ներկայացվել վճռաբեկ դատարան<ref name=uhdigm.adalet.gov.tr />։

Թուրքիայում օրինապահ մարմիններ են [[Անվտանգության գլխավոր վարչություն]]ը, [[Թուրքիայի ժանդարմերիա]]ն, ինչպես նաև Թուրքիայի վարչապետի և ներքին գործերի նախարարության ենթակայության տակ գործող գործակալությունները։ Թուրքիայի արդարադատության նախարարության տվյալներով, 2008 թվականի նոյեմբերի դրությամբ թուրքական բանտերում իրենց պատիժն են կրում շուրջ 100 000 մարդ։ Այս թիվը 2000 թվականի հետ համեմատած կրկնապատկվել է<ref>{{Cite web |title=General Directorate of Judicial Records |url=http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html# |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170726172153/http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html |archive-date=2017 թ․ հուլիսի 26 |access-date=2016 թ․ նոյեմբերի 25 |website=adlisicil.adalet.gov}}</ref>։

[[Արդարություն և զարգացում կուսակցություն (Թուրքիա)|ԱԶԿ]]-ի և [[Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան]]ի կառավարման ժամանակ, այսինքն սկսած 2013 թվականից, թուրքական դատարանների անկախությանը կասկածամտորեն են վերաբերել ինչպես թուրք, այնպես էլ օտարերկրացի խորհրդարանականները, լրագրողները և քաղաքական գործիչները։ Շատ քաղաքագետների կարծիքով դատավորները դարձել են իշխող կուսակցության «կամակատարները»<ref name=EU2015>{{Cite web |date=2015 թ․ նոյեմբերի 10 |title=European Commission: Turkey 2015 report |url=http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160818052601/http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf |archive-date=2016 թ․ օգոստոսի 18 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 6 |work=European Commission}}</ref><ref name=EP2016>{{Cite web |date=2016 թ․ ապրիլի 14 |title=European Parliament resolution of 14 April 2016 on the 2015 report on Turkey |url=http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P8-TA-2016-0133+0+DOC+PDF+V0//EN |access-date=2016 թ․ հուլիսի 6 |work=European Parliament}}</ref><ref name=TI2016>{{Cite web |date=2016 թ․ ապրիլի 7 |title=Turkey’s institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption |url=http://www.transparency.org/news/pressrelease/turkeys_institutions_are_failing_to_comply_with_good_governance_principles |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20191203014904/https://www.transparency.org/news/pressrelease/turkeys_institutions_are_failing_to_comply_with_good_governance_principles |archive-date=2019 թ․ դեկտեմբերի 3 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 6 |work=Transparency International}}</ref><ref>{{Cite web |date=2016 թ․ հուլիսի 6 |title=As ISIS attacks mount, Turkey steps up its war on free speech |url=http://europe.newsweek.com/zaman-newspaper-turkey-free-speech-477859 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 6 |publisher=Newsweek}}</ref>։ [[Եվրոպական հանձնաժողով]]ի «Թուրքիա 2015» զեկույցում նշված է, որ դատական համակարգի անկախությունը և իշխանության ճյուղերի տարանջատման սկզբունքի նկատմամբ հարգանքը խարխլվել են, իսկ դատավորները և դատախազները գտնվում են քաղաքական ուժեղ ազդեցության տակ<ref name=EU2015 />։

== Արտաքին քաղաքականություն ==
{{Main|Թուրքիայի արտաքին քաղաքականություն}}
[[Պատկեր:Participants at the 2015 G20 Summit in Turkey.jpg|մինի|ձախից|[[Մեծ քսանյակ]]ի առաջնորդները 2015 թվականին [[Անթալիա]]յում տեղի ունեցած գագաթնաժողովի ժամանակ|279x279px]]

Թուրքիան [[ՄԱԿ]]-ի (1945)<ref name=ministryofforeign3>{{Cite web |title=The United Nations Organization and Turkey |url=http://www.mfa.gov.tr/the-united-nations-organization-and-turkey.en.mfa |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=mfa.gov.tr}}</ref>,, [[Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության]] (1961)<ref name=ministryofforeign1>{{Cite web |title=Turkey's Relations with the Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) |url=http://www.mfa.gov.tr/oecd.en.mfa |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=mfa.gov.tr}}</ref>, [[Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպություն|Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության]] (1969)<ref name=ministryofforeign4>{{Cite web |title=The Republic of Turkey and The Organization of The Islamic Conference |url=http://www.mfa.gov.tr/the-islamic-conference--_oic_.en.mfa |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=mfa.gov.tr}}</ref>, [[ԵԱՀԿ]]-ի (1973)<ref name=ministryofforeign5>{{Cite web |title=The Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE) |url=http://www.mfa.gov.tr/turkey-and-the-organization-for-security-and-cooperation-in-europe-osce.en.mfa |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=mfa.gov.tr}}</ref>, [[Տնտեսական համագործակցության կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության կազմակերպության]] (1985)<ref name=ministryofforeign6>{{Cite web |title=Turkey's relations with the Economic Cooperation Organization (ECO) |url=http://www.mfa.gov.tr/turkey-and-the-economic-cooperation-organization-_eco_.en.mfa |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=mfa.gov.tr}}</ref>, [[Սևծովյան տնտեսական համագործակցություն (ՍԾՏՀ)|Սևծովյան տնտեսական համագործակցության]] (1992)<ref name=ministryofforeign7>{{Cite web |title=The Black Sea Economic Cooperation Organization (BSEC) |url=http://www.mfa.gov.tr/the-black-sea-economic-cooperation-organization-_bsec_.en.mfa |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=mfa.gov.tr}}</ref>, [[Իսլամական ութնյակ]]ի (1997)<ref name=ministryofforeign8>{{Cite web |title=D8 |url=http://www.mfa.gov.tr/_d-8_.en.mfa |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=mfa.gov.tr}}</ref> և [[Մեծ քսանյակ|G 20]]-ի (1999) հիմնադիր անդամ է<ref name=ministryofforeign2>{{Cite web |title=G-20 |url=http://www.mfa.gov.tr/g-20-en.en.mfa |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=mfa.gov.tr}}</ref>։ Թուրքիան եղել է [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհուրդ|ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդի]] ոչ մշտական անդամ 1951–1952, 1954–1955, 1961 և 2009–2010 թվականներին<ref name="Hürriyet UN Security">{{Cite web |date=2008 թ․ հոկտեմբերի 17 |title=Türkiye'nin üyeliği kabul edildi |url=http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=10149253&tarih=2008-10-17 |access-date=2010 թ․ նոյեմբերի 1 |work=Hürriyet Daily News}}</ref>։ 2012 թվականին Թուրքիան դարձել է [[Շանհայի համագործակցության կազմակերպություն|Շանհայի համագործակցության կազմակերպության]] գործընկեր անդամ, իսկ 2013 թվականից սկսել է անդամակցել [[Ասիական համագործակցության կազմակերպություն|Ասիական համագործակցության կազմակերպությանը]]<ref name="AFGTUR">{{Cite web |date=2012 թ․ հունիսի 7 |title=SCO accepts Afghanistan as observer, Turkey dialogue partner |url=http://english.peopledaily.com.cn/90883/7839137.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20121128073821/http://english.peopledaily.com.cn/90883/7839137.html |archive-date=2012 թ․ նոյեմբերի 28 |access-date=2012 թ․ հունիսի 7 |publisher=Xinhua}}</ref><ref name=turkeyjoin>{{Cite web |date=2013 թ․ սեպտեմբերի 26 |title=No: 253, 26 September 2013, Press Release on Turkey’s Membership to the Asia Cooperation Dialogue |url=http://www.mfa.gov.tr/no_-253_-26-september-2013_-press-release-on-turkey_s-membership-to--the-asia-cooperation-dialogue.en.mfa |access-date=2013 թ․ հոկտեմբերի 26 |publisher=Ministry of Foreign Affairs of Turkey}}</ref>։
[[Պատկեր:EU and Turkey Locator Map (with unrecognized states).png|մինի|1949 թվականին դառնալով [[Եվրոպայի Խորհուրդ|Եվրոպայի Խորհրդի]] առաջին անդամներից մեկը՝ Թուրքիան, [[Անկարայի համաձայնագիր|Անկարայի համաձայնագրով]], 1963 թվականին դարձել է [[Եվրոպական տնտեսական համագործակցություն|Եվրոպական տնտեսական համագործակցության]] ասոցացված անդամ, 1995 թվականին՝ [[ԵՄ մաքսային միություն|ԵՄ մաքսային միության]], իսկ արդեն 2005 թվականին սկսվել են [[ԵՄ]] անդամակցության բանակցությունները<ref name="TR_EUChrono" />։|251x251px]]
Չնայած այն հանգամանքին, որ Թուրքիան մշտապես ունեցել է արևմտամետ դիրքորոշում, Եվրոպայի երկրների հետ հարաբերությունները եղել են թուրքական արտաքին քաղաքականության կարևորագույն բաժիններից մեկը։ 1949 թվականին դառնալով [[Եվրոպայի Խորհուրդ|Եվրոպայի Խորհրդի]] առաջին անդամներից մեկը՝ Թուրքիան, [[Անկարայի համաձայնագիր|Անկարայի համաձայնագրով]], 1963 թվականին դարձել է [[Եվրոպական տնտեսական համագործակցություն|Եվրոպական տնտեսական համագործակցության]] ասոցացված անդամ։ 1987 թվականին, երկարատև բանակցություններից հետո, Թուրքիան տարածել է ԵԵՏ-ի պաշտոնական թեկնածու։ 1992 թվականին դարձել է [[Արևմտաեվրոպական միություն|Արևմտաեվրոպական միության]] ասոցացված անդամ<ref name="TR_EUChrono">{{Cite web |title=Chronology of Turkey-EU relations |url=http://www.abgs.gov.tr/en/tur-eu_relations_dosyalar/chronology.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070515022203/http://www.abgs.gov.tr/en/tur-eu_relations_dosyalar/chronology.htm |archivedate=2007 թ․ մայիսի 15 |access-date=2006 թ․ հոկտեմբերի 30 |publisher=Turkish Secretariat of European Union Affairs}}</ref>։ 1995 թվականին՝ [[ԵՄ մաքսային միություն|ԵՄ մաքսային միության]], իսկ արդեն 2005 թվականին սկսվել են [[ԵՄ]] անդամակցության բանակցությունները։ Այսօր, ԵՄ անդամակցությունը հանդիսանում է թուրքական արտաքին քաղաքականության հիմնական ռազմավարական նպատակը։ Թուրքիան [[Կիպրոսի հիմնախնդիր|Կիպրոսի հիմնախնդրում]] աջակցում է [[Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետություն|Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետությանը]], ինչն էլ ավելի է բարդեցնում ԵՄ-Թուրքիա հարաբերությունները և խոչընդոտ է հանդիսանում Թուրքիայի եվրաինտեգրման գործընթացի եզրափակման համար<ref name="Mardell">{{Cite news |last=Mardell |first=Mark |date=2006 թ․ դեկտեմբերի 11 |title=Turkey's EU membership bid stalls |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6170749.stm |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 17 |publisher=BBC=}}</ref>։

Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության մյուս կարևոր ասպեկտներից մեկն է Թուրքիա- [[ԱՄՆ]] հարաբերությունների խորացումը։ Այս երկրները ունեն ռազմավարական ամուր կապեր<ref name="foreignaffairs.com">{{Cite web |title=False Friends. Why the United States Is Getting Tough With Turkey |url=http://www.foreignaffairs.com/articles/140952/michael-j-koplow/false-friends |access-date=2015 թ․ ապրիլի 6 |website=foreignaffairs.com}}</ref><ref name="fas.org">{{Cite web |title=Turkey: Background and U.S. Relations |url=https://fas.org/sgp/crs/mideast/R41368.pdf |access-date=2015 թ․ ապրիլի 6 |website=fas.org}}</ref>։ 1952 թվականին [[ԽՍՀՄ]] կողմից հնարավոր ագրեսիայից խուսափելու համար՝ Թուրքիան անդամակցել է [[ՆԱՏՕ]]-ին, որի արդյունքում Թուրքիան դարձել է ԱՄՆ-ի և ՆԱՏՕ-ի տարածաշրջանային գլխավոր գործընկերը։ Թուրքիան Միացյալ Նահանգներից ստանում է քաղաքական, տնտեսական և դիվանագիտական խոշոր աջակցություն։ Բացի այդ, ԱՄՆ-ն աջակցում է Թուրքիային՝ եվրաինտեգրման գործընթացում<ref>{{Cite web |last1=Ziya Öniş |first1=ŞuhnazYılmaz |title=Turkey-EU-US Triangle in Perspective: Transformation or Continuity? |url=http://istanbul2004.ku.edu.tr/syilmaz/public_html/doc/03.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304025835/http://istanbul2004.ku.edu.tr/syilmaz/public_html/doc/03.pdf |archive-date=2016 թ․ մարտի 4 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 4 |website=istanbul2004.ku.edu.tr/}}</ref>։ [[Սառը պատերազմ]]ից հետո թուրքական արտաքին քաղաքականության նոր թիրախներ են դարձել [[Մերձավոր Արևելք]]ը, [[Կովկաս]]ը և [[Բալկաններ]]ը<ref name="edoc.hu-berlin.de">{{Cite web |last1=Mitrovic |first1=Marija |title=Turkish Foreign Policy towards the Balkans |url=http://edoc.hu-berlin.de/series/getmaseries/2014-10/PDF/10.pdf |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |website=edoc.hu-berlin.de}}</ref>։
[[Պատկեր:NATO_Ministers_of_Defense_and_of_Foreign_Affairs_meet_at_NATO_headquarters_in_Brussels_2010.jpg|ձախից|մինի|[[ՆԱՏՕ]]-ի կազմում [[Թուրքիայի զինված ուժեր]] իրենց մեծությամբ երկրորդն են՝ զիջելով միայն [[ԱՄՆ զինված ուժեր|ԱՄՆ]]-ին։ Թուրքիան անդամակցել է Հյուսիսատլանտյան դաշինքին 1952 թվականին<ref name="ministryofforeign">{{Cite web |title=Turkey's Relations with NATO |url=http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=mfa.gov.tr}}</ref>։|299x299px]]
1991 թվականին [[ԽՍՀՄ փլուզում|ԽՍՀՄ-ի փլուզման]] արդյունքում անկախացան մի շարք թյուրքական երկրների, որոնց հետ Թուրքիան ուներ մշակութային և լեզվական սերտ հարաբերություններ։ Հենց այդ կապերն էլ թույլ տվեց Թուրքիային ընդարձակել իր տնտեսական և քաղաքական հարաբերությունները [[Կենտրոնական Ասիա]]յի երկրների հետ<ref name="Bal2004">{{Cite book |author=İdris Bal |url={{Google books |plainurl=yes |id=vDzjkrTDKjYC |page=269 }} |title=Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era |publisher=Universal-Publishers |year=2004 |isbn=978-1-58112-423-1 |page=269 |access-date=2013 թ․ հունիսի 15}}</ref>, ինչը հնարավորություն տվեց բնական գազը և նավթը [[Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղ]]ի միջոցով հասցնել [[Միջերկրական ծով]]ի ափ։ Այս նավթամուղի միջոցով կասպյան նավթը հասցվեց [[Եվրոպա]]։ Արդյունքում, Թուրքիան դարձավ նաև խոշոր տարանցիկ երկիր՝ արդյունքում ստանալով նաև բազմաթիվ քաղաքական դիվիդենտներ։ 1993 թվականին Թուրքիան խզեց իր հարաբերությունները [[Հայաստան]]ի հետ՝ փակելով [[հայ-թուրքական պետական սահման]]ը<ref>{{Cite book |last=Elanchenny |first=Susae |url={{Google books |plainurl=yes |id=9chOD205h2YC }} |title=Breaking the Ice The Role of Civil Society and Media in Turkey-Armenia Relations An Evaluation of the 'Dialogue-Building between Turkey and Armenia' Project |date=2010 |publisher=Istanbul Kültür University |isbn=605-4233-80-7 |location=Istanbul |page=9}}</ref>։ Թուրքիան [[Ղարաբաղյան հակամարտություն|Արցախյան հակամարտության]] հարցում պաշտպանում է [[Ադրբեջան]]ի դիրքորոշումը, որի հետ ունի դաշնակցային հարաբերություններ։

[[Արդարություն և զարգացում կուսակցություն (Թուրքիա)|Արդարություն և զարգացում կուսակցության]] կառավարման ժամանակ, Թուրքիայի ազդեցությունը մեծացել է [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] նախկին տարածքներում՝ [[Մերձավոր Արևելք]]ում և [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկաններում]]։ Այս ծրագիրը կազմվել էր արտաքին գործերի նախկին նախարար [[Ահմեդ Դավութօղլու]]ի կողմից։ Մի շարք վերլուծաբաններ այս ծրագիրը կոչել են նաև [[նեոօսմանիզմ]]<ref>{{Cite web |last=Taşpınar |first=Ömer |date=2008 թ․ սեպտեմբեր |title=Turkey's Middle East Policies: Between Neo-Ottomanism and Kemalism |url=http://www.carnegieendowment.org/publications/index.cfm?fa=view&id=22209 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110112075125/http://www.carnegieendowment.org/publications/index.cfm?fa=view&id=22209 |archive-date=2011 թ․ հունվարի 12 |access-date=2010 թ․ հունիսի 5 |publisher=Carnegie Endowment for International Peace}}</ref><ref>{{Cite book |last=Murinson |first=Alexander |title=Turkey's Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and Security in the Middle East and Caucasus (Routledge Studies in Middle Eastern Politics) |date=2009 թ․ դեկտեմբեր |publisher=[[Routledge]] |isbn=0-415-77892-1 |page=119}}</ref>։ 2010 թվականի դեկտեմբերին տեղի ունեցած [[Արաբական գարուն|Արաբական գարնան]] ժամանակ, Թուրքիան աջակցել է արաբական երկրների ընդդիմադիր որոշ ուժերի, ինչպես օրինակ [[Սիրիա]]յում և [[Եգիպտոս]]ում<ref>{{Cite web |date=2013 թ․ հոկտեմբերի 4 |title=Syria ratchets up tension with Turkey – warning it of dangers of rebel support |url=http://www.euronews.com/2013/10/04/syria-ratchets-up-tension-with-turkey-warning-it-of-dangers-of-rebel-support/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071202/http://www.euronews.com/2013/10/04/syria-ratchets-up-tension-with-turkey-warning-it-of-dangers-of-rebel-support/ |archive-date=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=2017 թ․ օգոստոսի 3 |publisher=Euronews}}</ref><ref>{{Cite web |date=2013 թ․ օգոստոսի 16 |title=Turkey, Egypt recall envoys in wake of violence |url=http://www.businessweek.com/ap/2013-08-16/turkey-egypt-recall-ambassadors |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130928233432/http://www.businessweek.com/ap/2013-08-16/turkey-egypt-recall-ambassadors |archivedate=2013 թ․ սեպտեմբերի 28 |publisher=Bloomberg |df=dmy}}</ref>։ Արդյունքում լարվել են [[Սիրիա]]յի և [[Եգիպտոս]]ի հարաբերությունները Թուրքիայի հետ<ref>{{Cite web |author=Yaşar Yakış |date=2014 թ․ սեպտեմբերի 29 |title=On Relations between Turkey and Egypt |url=http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141005012801/http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html |archive-date=2014 թ․ հոկտեմբերի 5 |access-date=2014 թ․ նոյեմբերի 19 |publisher=Turkish Weekly}}</ref>։ 2010 թվականին սրվել են նաև [[Իսրայել]]ի և Թուրքիայի դիվանագիտական հարաբերություններ, սակայն դրանք վերականգնվել են 2016 թվականի հունիսին<ref>{{Cite web |date=2016 թ․ հունիսի 27 |title=Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings |url=http://www.bbc.com/news/world-middle-east-36639834 |access-date=2016 թ․ հունիսի 27 |publisher=BBC}}</ref>։ Թուրքիան ներկայումս որդեգրել է «0 խնդիրներ հարևանների հետ քաղաքականությունը» (մշակվել է [[Ահմեդ Դավութօղլու]]ի կողմից)<ref>{{Cite web |title=Policy of Zero Problems with our Neighbors |url=http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa |access-date=2014 թ․ նոյեմբերի 19 |publisher=Turkish Ministry of Foreign Affairs}}</ref><ref>{{Cite web |author=Piotr Zalewsky |date=2013 թ․ օգոստոսի 22 |title=How Turkey Went From 'Zero Problems' to Zero Friends |url=https://foreignpolicy.com/2013/08/22/how-turkey-went-from-zero-problems-to-zero-friends/ |access-date=2014 թ․ նոյեմբերի 19 |publisher=Foreign Policy}}</ref>՝ դարձնելով արտաքին քաղաքականության գլխավոր դոկտրին<ref>{{Cite web |author=Mark Lowen |date=2014 թ․ նոյեմբերի 20 |title=Erdogan's 'New Turkey' drifts towards isolation |url=http://www.bbc.com/news/world-europe-30111043 |access-date=2014 թ․ նոյեմբերի 22 |publisher=BBC}}</ref>։ 2015 թվականին, Թուրքիան [[Սաուդյան Արաբիա]]յի և [[Կատար]]ի հետ միասին ձևավորել է «ռազմական համագործակցություն» ընդդեմ Սիրիայի նախագահ [[Բաշշար ալ-Ասադ]]ի<ref>{{Cite news |author=Gareth Porter |date=2015 թ․ մայիսի 28 |title=Gulf allies and 'Army of Conquest' |url=http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150919055514/http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 19 |access-date=2017 թ․ օգոստոսի 3 |newspaper=Al-Ahram Weekly}}</ref><ref>"[http://www.ibtimes.co.uk/syria-saudi-turkish-alliance-backs-conquest-army-rebels-defeat-bashar-al-assad-1500212 Syria: Saudi-Turkish alliance backs 'Conquest Army' rebels to defeat Bashar al-Assad]". ''International Business Times''. 7 May 2015.</ref>։ 2016 թվականին սրվել էին նաև թուրք-ռուսական հարաբերությունները, որոնք կարգավորվել են 2016 թվականի վերջին։ Հարաբերությունների սրման պատճառ էր դարձել թուրքական ուժայինների կողմից ռուսական ռազմական օդանավի խոցման փաստը<ref>{{Cite web |date=2016 թ․ դեկտեմբերի 28 |title=Syria conflict: Turkey and Russia 'agree ceasefire plan' |url=http://www.bbc.com/news/world-middle-east-38449551 |publisher=[[BBC]]}}</ref><ref>{{Cite web |date=2016 թ․ դեկտեմբերի 28 |title=Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire, report says |url=http://edition.cnn.com/2016/12/28/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey/ |publisher=[[CNN]]}}</ref><ref>{{Cite web |date=2016 թ․ դեկտեմբերի 30 |title=How Russia and Turkey brokered peace in Syria – and sidelined the US |url=http://edition.cnn.com/2016/12/29/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey-analysis/ |publisher=[[CNN]]}}</ref>։

=== Հայ-թուրքական հարաբերություններ ===
{{Հիմնական|Հայ-թուրքական հարաբերություններ}}
[[Պատկեր:Armenian-Turkish accord signing.jpg|մինի|296x296px|[[Հայ-թուրքական արձանագրություններ|Հայ-թուրքական արձանագրության]] ստորագրումը [[Էդվարդ Նալբանդյան]]ի և [[Ահմեդ Դավութօղլու]]ի կողմից]]
Չնայած, որ [[1991|1991 թվականի]] [[դեկտեմբերի 24]]-ին Թուրքիան փաստացի ճանաչել է Հայաստանի Հանրապետության անկախություն, սակայն այն մինչ օրս հրաժարվում է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ, այսինքն դե յուրե ճանաչել Հայաստանի Հանրապետությունը։

[[1993]] թվականին Թուրքիան միակողմանի փակել է օդային և ցամաքային սահմանը Հայաստանի հետ։ Միջազգային հանրության ճնշման ներքո օդային սահմանը վերաբացվել է 1995 թվականին, իսկ ցամաքային սահմանի վերաբացման և դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու համար Թուրքիան առաջ էր քաշում մի շարք նախապայմաններ, որոնցից հիմնական են [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ի վերահսկողության տակ գտնվող շրջաններն [[Ադրբեջան]]ին վերադարձը, [[Հայոց ցեղասպանություն|Հայոց ցեղասպանության]] միջազգային ճանաչումից և ընդհանրապես Թուրքիայի նկատմամբ պահանջներից հրաժարումը։ 1991 թվականից ի վեր հարաբերությունների կարգավորման բազմաթիվ փորձեր են եղել, որոնք անհաջողությամբ են ավարտվել Թուրքիայի որդեգրած դիրքորոշման պատճառով<ref name="mfa"/>։

2008 թվականի սեպտեմբերի 6-ին Թուրքիայի նախագահ [[Աբդուլա Գյուլ|Աբդուլլա Գյուլ]]ը պաշտոնական այցով ժամանել է [[Հայաստան]]՝ դիտելու Հայաստան-Թուրքիա ֆուտբոլային հանդիպումը, իսկ արդեն 2009 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Թուրքիայի [[Բուրսա]] քաղաք է մեկնել ՀՀ նախագաժ [[Սերժ Սարգսյան]]ը՝ դիտելու պատասխան հանդիպումը։ Այս այցերը միջազգային հանրությունը և վերլուծաբանները անվանել են «ֆուտբոլային դիվանագիտություն»։ 2013 թվականի դեկտեմբերի 12-ին [[Սևծովյան տնտեսական համագործակցություն (ՍԾՏՀ)|Սևծովյան տնտեսական համագործակցության]] [[Երևան]]յան գագաթնաժողովին թուրքական պատվիրակությունը գլխավորել է արտաքին գործերի նախարար [[Ահմեդ Դավութօղլու]]ն։ 2014 թվականի օգոստոսի 28-ին ՀՀ արտաքին գործերի նախարար [[Էդվարդ Նալբանդյան]]ը [[Անկարա]]յում մասնակցել է նախագահ [[Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան]]ի երդմնակալության արարողությանը<ref>{{Cite web |title=Թուրքիա - Երկկողմ հարաբերություններ - Հայաստանի Հանրապետության արտաքին գործերի նախարարություն |url=http://mfa.am/hy/country-by-country/tr/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170807094659/http://mfa.am/hy/country-by-country/tr |archive-date=2017 թ․ օգոստոսի 7 |accessdate=2017 թ․ օգոստոսի 4 |website=mfa.am |language=en}}</ref>։ Չնայած նրան, որ երկու երկրների միջև չկան դիվանագիտական հարաբերություններ, սակայն 2009 թվականի հոկտեմբերի 10-ին<ref name="establish">{{Cite news |last=Arsu |first=Sebnem |date=2009 թ․ օգոստոսի 31 |title=Turkey and Armenia to Establish Diplomatic Ties |url=http://www.nytimes.com/2009/09/01/world/europe/01armenia.html?_r=1&hp |accessdate=2009 թ․ սեպտեմբերի 1–ին |work=[[Նյու Յորք Թայմս]] |quote=Turkey and Armenia, whose century of hostilities constitutes one of the world's most enduring and acrimonious international rivalries, have agreed to establish diplomatic relations, the two countries announced Monday.}}</ref> հայտարարվեց, որ [[Հայաստան]]ը և Թուրքիան համաձայնվել են երկկողմ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել<ref name="hurriyetdailynews.com">[http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=turkey-armenia-to-sign-diplomatic-deal-next-month-says-official-2009-09-27 Turkey, Armenia to sign diplomatic deal next month, says official]. ''[[Հուրիեթ]]''. September 27, 2009.</ref>։
Հայ-թուրքական արձանագրությունները [[2008]] թվականի աշնանը [[ՀՀ Նախագահ|ՀՀ նախագահի]]՝ [[Սերժ Սարգսյան]]ի նախաձեռնությամբ սկսված [[հայ-թուրքական հարաբերություններ]]ի կարգավորման նոր փուլի արդյունքում [[2009]] թվականի [[հոկտեմբերի 10]]-ին [[Ցյուրիխ]]ում Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության արտաքին գործերի նախարարների ստորագրած արձանագրություններն են<ref name="mfa">{{Cite web |title=Երկկողմ հարաբերություններ, ընդհանուր տեղեկություններ |url=http://www.mfa.am/hy/country-by-country/tr/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170807094659/http://mfa.am/hy/country-by-country/tr |archive-date=2017 թ․ օգոստոսի 7 |accessdate=2017 թ․ օգոստոսի 4}}</ref>։

Ստորագրվել է 2 փաստաթուղթ՝ արձանագրություն, որոնք են՝

* «Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին»
* «Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև հարաբերությունների զարգացման մասին»<ref name="mfa"/>։

Սկզբում նախատեսվում էր առանց որևէ նախապայմանի դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի և Թուրքիայի միջև<ref>[http://www.asparez.am/gyumri-hy/haj_tyurkakan_hangyush/ Հայ-թուրքական հանգույց]</ref>։ Երկկողմ հարաբերությունների նորմալացման այդ քայլը հաջողությամբ չի ավարտվել, քանի որ Թուրքիան հենց սկզբից էլ հայտարարել էր, որ չի պատրաստվում վավերացնել նոր պայմանագրերը, քանի դեռ լուծված չէ Արցախի խնդիրը՝ ի օգուտ Ադրբեջանի։ Ի պատասխան դրան Հայաստանը հայտարարել է, որ այդ դեպքում չի պատրաստվում պայքարել վավերագրման համար<ref name="armenianweekly.com">[http://www.armenianweekly.com/2010/04/22/president-sarkisian-announces-suspension-of-protocols The Armenian Weekly, "President Sarkisian Announces Suspension of Protocols"]</ref><ref>[https://www.azatutyun.am/a/2263636.html Հայ-թուրքական հարաբերությունների հետագա զարգացումների մասին]</ref>։ Թուրքիան և Հայաստանը ունեն ոչ պաշտոնական հարաբերություններ։

{{պանորամա|dinkfuneral3.jpg|1500px|Տեսարան Ստամբուլի Շիշլի թաղամասի Հալասքարգազը պողոտայից, որտեղով հարյուր հազարավոր մարդիկ անցնում են բողոքի ցույցով՝ վանկարկելով «[[Բոլորս հայ ենք|Մենք բոլորս Հրանտ ենք, մենք բոլորս հայ ենք»]]։ Ցուցապաստառների վրա նույնպես գրված է այդ խոսքը։ «Ակօս» թերթի խմբագրատունը, որի մուտքի մոտ սպանվել է Հրանտ Դինքը, գտնվում է նկարի աջ մասում՝ սև ցանկապատի ետևում}}

=== Հույն-թուրքական հարաբերություններ ===
{{Հիմնական|Հույն-թուրքական երկրաշարժերի դիվանագիտություն|Հույն-թուրքական բնակչության փոխանակություն}}
[[Պատկեր:Mediterranean Climate Change Initiative 4.jpg|մինի|244x244px|[[Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան|Էրդողան]] - [[Գեորգիոս Պապանդրեու|Պապանդրեու]] հանդիպումը [[Հունաստան]]ի մայրաքաղաք [[Աթենք]]ում|ձախից]]
Պատմական տարբեր ժամանակահատվածներում [[հույն-թուրքական հարաբերություններ]]ը զարգացել են փոխադարձ թշնամանքի ֆոնի վրա։ Դա հիմնավորապես պայմանավորված է եղել երկու երկրների միջև տեղի ունեցած բազմաթիվ ռազմական բախումներով։ [[Հունական ազգային-ազատագրական հեղափոխություն (1821-1829)|Հունաստանի անկախացումից]] հետո երկու երկրների միջև խոշոր մարտերը տեղի են ունեցել [[հույն-թուրքական պատերազմներ]]ի, [[Բալկանյան պատերազմներ]]ի և [[Համաշխարհային պատերազմ|երկու աշխարհամարտերի]] շրջանակներում։ [[1923 թվական]]ի [[Մայիսի 1|մայիսի 1-ին]] ստորագրվել է համաձայնագիր, որը նախատեսում էր իրականացնել [[Հույն-թուրքական բնակչության փոխանակություն|Թուրքիայի և Հունաստանի բնակչության փոխանակություն]]։ Այն պայմանավորված էր [[Հույն-թուրքական պատերազմ (1919-1922)|1919-1922 թվականների պատերազմում]] հույների կրած պարտությամբ և [[Լոզանի պայմանագիր|Լոզանի հ��շտության պայմանագրի]] արդյունքներից ելնելով։

Անուղղակիորեն այս իրադարձությունը կարելի է համարել Փոքրասիական աղետի վերջին շրջափուլը։ Ըստ պաշտոնական վիճակագրության՝ [[1919]]-[[1922|1922 թվականներին]] [[Փոքր Ասիա]]ն լքել են թվով 151,892 հույներ։ Մեծ թվով հույներ արտագաղթել են [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]], [[Կանադա]] և [[Ավստրալիա]], ուր և ձևավորվել են հունական համայնքներ։ [[1923 թվական]]ի [[Հուլիսի 24|հուլիսի 24-ի]] [[Լոզանի պայմանագիր|Լոզանի պայմանագրի]] դրույթներից ելնելով ավելի քան 1 միլիոն 400 հազար հույն քրիստոնյաներ ստիպված եղան լքել Թուրքիան՝ բռնելով հայրենադարձության ուղին։ Փախստականներին ընդունելու համար [[Ազգերի լիգա]]ն [[Հունաստանի թագավորություն|Հունաստանի թագավորությանը]] հատկացրել է 150 միլիոն ֆրանկ։ Ինչ վերաբերվում է մուսուլմաններին, ըստ պաշտոնական վիճակագրության՝ Հունաստանի [[Մակեդոնիա (Հունաստան)|Մակեդոնիա երկրամասը]] լքել է ավելի քան 380 հազար թուրք։ Թուրքերից բացի, Հունաստանի տարածքը նույն ժամանակահատվածում լքել են նաև մեծ թվով ռոմանամուսուլմաններ, իսլամադավան ալբանացիներ և սլավոնական մուսուլմաններ։ Վերջիններիս ընդհանուր թիվը կազմել է 3 հազար։ 1930-ականներին հույն-թուրքական հարաբերությունները թևակոխել են բանակցային շրջափուլ, որի արդյունքում [[1940|1940-ականներին]] արդեն երկու երկրների միջև հաստատվեցին բարեկամական հարաբերություններ։[[Պատկեր:Recep_Tayyip_Erdo%C4%9Fan_and_George_Papandreou,_Greece_May_2010_6.jpg|մինի|283x283px|[[Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան]]ը [[Հունաստանի վարչապետների ցանկ|Հունաստանի վարչապետ]] [[Գեորգիոս Պապանդրեու]]նի հետ հանդիպման ժամանակ, [[Աթենք]], [[Հունաստան]]]][[1952|1952 թվականին]] [[Հունաստան]]ը և Թուրքիան միաժամանակ դարձան [[ՆԱՏՕ|Հյուսիսատլանտյան դաշինքի]] անդամ։ Երկու երկրների միջև հարաբերությունները կրկին լարվեցին [[Ստամբուլի ջարդեր]]ի, [[Թուրքերի ներխուժումը Կիպրոս|թուրքերի կողմից Կիպրոս ներխուժման]] և [[Հարավային Եգեյան կղզիներ|Եգեյան ծովի կղզիների]] վերաբերյալ առճակատման արդյունքում։ [[Հույն-թուրքական երկրաշարժերի դիվանագիտություն]] կոչվող հատուկ քաղաքականության հետևանքով Հունաստանի և Թուրքիայի միջև հաստատվել են բարեդրացիական հարաբերություններ։ [[Հույն-թուրքական երկրաշարժերի դիվանագիտություն|Երկրաշարժերի դիվանագիտությունն]] իրենից ներկայացնում է աշխարհաքաղաքական իրադարձությունների շղթա, որը ուղեկցվել է [[Հունաստան]]ի և Թուրքիայի միջև [[Դիվանագիտություն|դիվանագիտական հարաբերությունների]] վերածննդով, [[Հույներ|հույն]] և [[Թուրքեր|թուրք]] ժողովուրդների փոխադարձ համակրանքի առաջացմամբ։ Այս իրադարձությունները պայմանավորված էին [[1999 թվական]]ին միաժամանակ Թուրքիայի [[Իզմիթ]] քաղաքում և [[Աթենք|Հունաստանի մայրաքաղաքում]] տեղի ունեցած [[երկրաշարժ]]երով, որից հետո երկու երկրների կառավարությունները անցյալում թողնելով հույն-թուրքական ատելությունը և լարված հարաբերությունները վերսկսեցին դիվանագիտական հարաբերությունները։ Այս հաջորդական իրադարձությունները ապշեցրեցին շատ միջազգային դիտորդների։ Այդ ծրագրի գլխավոր հետևանքներից մեկը կարելի է համար նաև նախկինում Հունաստանի կառավարության արտահայտած բացասական դիրքորոշումը։

=== Թուրքիա-ԵՄ հարաբերություններ ===
{{Հիմնական|Եվրոպական Միություն-Թուրքիա հարաբերություններ}}
[[Պատկեր:Ömer_Çelik_and_Johannes_Hahn.jpg|ձախից|մինի|305x305փքս|{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}[[Եվրոպական հանձնաժողով|Եվրահանձնաժողովի]] նախագահը [[Եվրոպական Միություն-Թուրքիա հարաբերություններ|Թուրքիայի ԵՄ ինտեգրման]] հարցերով նախարար [[Օմեր Չելիք]]ի հետ]]
Թուրքիան [[Մերձավոր Արևելք]]ում [[Եվրոպական Միություն|Եվրոպական Միության]] գլխավոր գործընկերներից մեկն է։ Եվրամիության և Թուրքիայի միջև հարաբերությունները հաստատվել են [[1959 թվական]]ին և ինստիտուցիոնալ շրջանակները պաշտոնապես հաստատվել են 1963 թվականին կնքված [[Անկարայի համաձայնագիր|Անկարայի համաձայնագրով]]։ [[1987 թվական]]ից սկսած Թուրքիան [[Եվրոպական Միություն|Եվրոպական Միությանն]] անդամակցելու հայտ է ներկայացրել, սակայն [[Մարդու իրավունքներ|մարդու հիմնարար իրավունքների և ազատությունների]] շարունական խախտումների պատճառով վերջինիս եվրոինտեգրման բանակցությունները դադարեցվել են։ Եվրամիության հարաբերությունները Թուրքիայի հետ զգալիորեն վատացել են [[2016]]-[[2017|2017 թվականներին]]։ Դա պայմանավորված էր երկրում [[ԶԼՄ]]-ների ազատության սահմանափակման, լրագրողների ձերբակալության, ինչպես նաև նախագահ [[Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան]]ի և [[Արդարություն և զարգացում կուսակցություն (Թուրքիա)|«Արդարություն և զարգացում» կուսակցության]] գլխավորությամբ դեպի [[Ավտորիտարիզմ|ավտորիտար վարչակարգի]] հակվածության հետ։ [[2016|2016 թվականի]] [[Նոյեմբերի 24|նոյեմբերի 24-ին]] [[Եվրոպական խորհրդարան]]ը քվեարկեց Թուրքիայի անդամակցության բանակցությունները կասեցնելու օգտին<ref>{{Cite news |title=Freeze EU accession talks with Turkey until it halts repression, urge MEPs |url=http://www.europarl.europa.eu/news/en/news-room/20161117IPR51549/freeze-eu-accession-talks-with-turkey-until-it-halts-repression-urge-meps |publisher=European Parliament}}</ref>, սակայն այս որոշումը պարտավորեցնող չէր<ref>{{Cite news |title=EU parliament votes overwhelmingly in favour of scrapping Turkey accession talks |url=http://www.telegraph.co.uk/news/2016/11/24/eu-votes-overwhelmingly-favour-scrapping-turkey-accession-talks/ |access-date=2016 թ․ դեկտեմբերի 8 |newspaper=The Telegraph}}</ref>։ [[Դեկտեմբերի 13|Դեկտեմբերի 13-ին]] [[Եվրոպական խորհուրդ]]ը հաստատեց, որ որևէ նոր տեղաշարժ չի գրանցվի Թուրքիայի հետ հարաբերություններում գերակա հանգամանքների պատճառով<ref name="Yahoo">{{Cite news |date=2016 թ․ դեկտեմբերի 13 |title=EU says won't expand Turkey membership talks |url=https://www.yahoo.com/news/eu-says-wont-open-turkey-membership-chapters-165121377.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20191230224317/https://www.yahoo.com/news/eu-says-wont-open-turkey-membership-chapters-165121377.html |archive-date=2019 թ․ դեկտեմբերի 30 |access-date=2017 թ․ օգոստոսի 14 |publisher=Yahoo}}</ref>, քանի որ Թուրքիայի` ավտորիտարիզմի տանող ճանապարհը ԵՄ-ի հետ սերտ հարաբերությունների հաստատումն անհնար է դարձնում<ref name="Marc Pierini">{{Cite news |author=Marc Pierini |date=2016 թ․ դեկտեմբերի 12 |title=Turkey’s Impending Estrangement From the West |url=http://carnegieeurope.eu/strategiceurope/66408 |publisher=Carnegie Europe}}</ref>։ [[2017 թվական]]ին, հատակապես [[Սահմանադրական հանրաքվե Թուրքիայում (2017)|Սահամանադրական բարեփոխումների]] ժամանակ, Էրդողանի կուսակցության հերթական հաղթանակի պատճառով Թուրքիայի անդմակցության գործընթացը դադարեցվեց<ref name="carnegie2">[http://carnegieeurope.eu/2017/04/11/eu-turkey-relations-reaching-crossroads-pub-68675 EU-Turkey Relations Reaching a Crossroads], ''Carnegie Europe''</ref><ref name="euronews">[http://www.euronews.com/2017/04/10/turkey-is-no-longer-an-eu-candidate-mep-says "Turkey is no longer an EU candidate", MEP says], ''Euronews''</ref>։ [[2016|2016 թվականի]] [[Մարտի 20|մարտի 20-ին]] ներգաղթյալների ճգնաժամի հաղաթահարման վերաբերյալ ԵՄ-Թուրքիա գործարքը մտավ ուժի մեջ։ Համաձայն գործարքի` [[Հունաստան]] ժամանող միգրանտները պետք է վերադարձվեին Թուրքիա, եթե նրանց չէին հատկացվում ապաստարան կամ նրանց պահանջը մերժվում էր։ Սահմանը հատողների թիվն այնքան էր ավելացել, որ Հունաստանը հայտարարեց, որ ի զորու չէ գործարքի կետերն անմիջապես կատարել։ Առկա էին շատ կասկածներ, որ գործարքը կարող է կյանքի կոչվել, քանի որ միգրանտների վերադարձման մեխանիզմը պարզորոշ չէր։ Շուրջ 2300 փորձագետներ մեկնեցին Հունաստան գործարքը իրականացնելու համար։ Հունաստանի բարձրաստիճան պաշտոնյաներից մեկի վկայությամբ նման գործարքը հնարավոր չէր լինի իրականացնել 24 ժամվա ընթացքում։ Փոխարենը՝ Թուրքիան ստանալու էր օգնություն և քաղաքական զիջումներ։

== Վարչական բաժանում ==
{{հիմնական|Թուրքիայի վարչական բաժանում}}
{{Թուրքիայի մարզերի սահմաններ}}
Թուրքիան ունի կառավարման [[Ունիտար պետություն|ունիտար]] ձև, որը հանդիսանում է Թուրքիայի հանրային կառավարման համակարգի կարևորագույն առանձնահատկություններից մեկը։ Երբ իշխանության երեք ճյուղերի ([[Օրենսդիր իշխանություն|օրենսդիր]], [[Գործադիր իշխանություն|գործադիր]] և [[Դատական իշխանություն (հանդես)|դատական համակարգերը]]) վրա է դրվում պետության ղեկավարման գործընթացը, տեղական իշխանությունների ներկայացուցիչները ունեն ավելի քիչ լիազորություններ։ Թուրքիայում չի գործում կառավարման դաշնային համակարգ, և բոլոր մարզերը ենթակա են կենտրոնական իշխանությանը, որը տեղակայված է մայրաքաղաք [[Անկարա]]յում։ Տեղական իշխանությունները իրականացնում են տվյալ տարածքի կառավարումը և պատասխանատու են այդ տարածքներում կառավարության կողմից իրականացվող քաղաքականության արդյունավետ կատարման համար։ Կառավարությունը տարածաշրջաններում ներկայացված է մարզպետերի, որը թուրքերեն կոչվում է վալի ({{lang-tr|Vali}}) կամ քաղաքապետերի կողմից ({{lang-tr|Kaymakam}}): Մնացած բարձրաստիճան պաշտոնյաները նշանակվում են կառավարության կողմից կամ ընտրվում են համայնքի ավագանու կողմից<ref name="justice.gov.tr">{{Cite web |title=General Structure of Turkish Public Administration |url=http://www.justice.gov.tr/judicialsystem.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160521012919/http://www.justice.gov.tr/judicialsystem.pdf |archive-date=2016 թ․ մայիսի 21 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 14 |website=justice.gov.tr/ |publisher=Ministry of Justice}}</ref>։ Թուրքական մարզերը ունեն իրենց տեղական օրենսդիր մարմինները, որոնք ընդունում են մարզային նշանակության որոշումներ։ Չնայած կառավարման ունիտար ձևին, Թուրքիան բաժանված է 81 մարզերի կամ «իլերի» ({{lang-tr|il}}): Յուրաքանչյուր մարզ բաժանված է շրջանների ({{lang-tr|ilçe}}): Ընդհանուր առմամբ Թուրքիայում կան 923 շրջաններ<ref>{{Cite web |title=Turkey Districts |url=http://www.statoids.com/ytr.html |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9}}</ref>։ Թուրքիան բաժանված է նաև 7 աշխարհագրական [[Թուրքիայի տարածաշրջաններ|տարածաշրջանների]] ({{lang-tr|bölge}}) և 21 ենթաշրջանների։ Բաժանումը կատարվել է աշխարհագրական, դեմոգրաֆիական և տնտեսական նպատակներով։ Երկրի տարածաշրջանների բաժանումը չի դիտարկվում որպես վարչական բաժանում։ Անկարայում տեղակայված կենտրոնական իշխանության կազմում կան նաև գիտնականներ, որոնց միջոցով ավելի է հեշտանում երկրի կառավարման գործընթացը՝ հատկապես Թուրքիայի [[Արևելյան Անատոլիա|արևելյան հատվածում]]<ref name="afd" /><ref name="joppien" />, որտեղ խոշոր քաղաքների բնակչության մեծ մասը ազգային փոքրամասնություններ են, հատկապես քրդական համայնքի ներկայացուցիչներ<ref name="carnegie">{{Cite web |date=2011 թ․ օգոստոսի 1 |title=The Turkish Constitution and the Kurdish Question |url=http://carnegieendowment.org/2011/08/01/turkish-constitution-and-kurdish-question-pub-45218 |publisher=The Carnegie Endowment for International Peace}}</ref><ref>{{Cite web |author=Soner Cagaptay |date=2015 թ․ օգոստոսի 3 |title=Turkey's Kurdish Moment |url=http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/turkeys-kurdish-moment |publisher=The Washington Institute}}</ref><ref>{{Cite web |author=Stefano Sarsale |date=2016 թ․ դեկտեմբերի 1 |title=HDP arrests pose grave risks for Turkey's future |url=http://globalriskinsights.com/2016/12/hdp-arrests-risks-turkeys-future/ |publisher=Global Risk Insights}}</ref>։ 2004 թվականից հետո փորձեր են կատարվել կառավարման համակարգի ապակենտրոնացման ուղղությամբ, որոնք սակայն հաջողության չեն հասել<ref name="afd">{{Cite web |author1=Ulaş BAYRAKTAR |author2=Élise MASSICARD |date=2012 թ․ հուլիս |title=Decentralisation in Turkey |url=http://www.afd.fr/jahia/webdav/site/afd/shared/PUBLICATIONS/RECHERCHE/Scientifiques/Focales/07-VA-Focales.pdf |publisher=Agence française de développement}}</ref><ref name="joppien">{{Cite web |author=Charlotte Joppien |date=2014 թ․ սեպտեմբերի 24 |title='Civic Participation' or 'Customer Satisfaction'? Waves of Centralization, Decentralization and Recentralization from the Ottoman Empire until Today |url=http://researchturkey.org/civic-participation-or-customer-satisfaction-waves-of-centralization-decentralization-and-recentralization-from-the-ottoman-empire-until-today/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20171019205223/http://researchturkey.org/civic-participation-or-customer-satisfaction-waves-of-centralization-decentralization-and-recentralization-from-the-ottoman-empire-until-today/ |archive-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 19 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 30 |publisher=ResearchTurkey}}</ref>։ Իշխանության ապակենտրոնացման ուղղությամբ քայլեր է ձեռնարկվում նաև «Տեղական ինքնակառավարման մասին եվրոպական խարտիայի» 22-րդ գլխի շրջանակներում, որին միացել է նաև Թուրքիան։ Բացի այդ իշխանության ապակենտրոնացման պահանջը Թուրքիայի [[ԵՄ]] անդամակցության կարևոր նախապայմաններից մեկն է<ref>{{Cite web |author1=Aylin Güney |author2=Ayşe Aslihan Çelenk |date=2010 |title=Europeanization and the dilemma of decentralization: centre–local relations in Turkey |url=http://yoksis.bilkent.edu.tr/pdf/files/4859.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20211104125343/http://yoksis.bilkent.edu.tr/pdf/files/4859.pdf |archive-date=2021 թ․ նոյեմբերի 4 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 30 |publisher=Journal of Balkan and Near Eastern Studies}}</ref><ref>{{Cite web |date=2011 թ․ մարտի 1 |title=Local and regional democracy in Turkey |url=https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?p=&id=1754625 |publisher=Council of Europe, Congress of Local and Regional Authorities, Monitoring Committee}}</ref><ref name="sayan">{{Cite web |author1=İpek Özkal Sayan |author2=Barış Övgün |date=2014 |title=The Autonomy of the Local Governments in Turkey: A Continuous and Current Discussion |url=http://www.universitypublications.net/hssr/0302/pdf/VIE195.pdf |publisher=Humanities and Social Sciences Review}}</ref><ref>{{Cite web |author=Edit Soós |date=2016 թ․ ապրիլ |title=Challenges of Public Administration in Turkey |url=http://ase-scoop.org/papers/IWLP-2016/8.Soos_IWLP.pdf |publisher=Scientific Cooperations 2nd International Conference on Social Sciences, 2–3 April 2016, Istanbul}}</ref>։ Թուրքական իշխանության ապակենտրոնացման հարցը քննարկվում է բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում, քաղաքական հարթակներում և հանրային բանավեճերում<ref name="sayan" /><ref>{{Cite web |date=2010 թ․ հոկտեմբերի 3 |title=BDP's decentralization proposal debated in Turkey |url=http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=bdp8217s-perception-of-decentralization-threat-to-unity-says-politicians-2010-10-03 |publisher=Hurriyet Daily News}}</ref><ref>{{Cite web |date=2010 թ․ սեպտեմբերի 24 |title=The principle of decentralization in the new constitution |url=http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=decentralization-principle-in-the-new-constitution-2010-09-24 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20171019210810/http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=decentralization-principle-in-the-new-constitution-2010-09-24 |archive-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 19 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 30 |publisher=Hurriyet Daily News}}</ref>։

== Ռազմական ոլորտ ==
{{Main|Թուրքիայի զինված ուժեր}}
{{see also|Թուրքիայի ռազմական արդյունաբերություն}}
[[Պատկեր:Two_Turkish_soldiers_salute_in_Kabul_(4699277363).jpg|աջից|մինի|280x280px|[[Շարային կեցվածք]] ընդունած երկու [[զինվոր]]ներ, որոնք ծառայում են [[Թուրքիայի զինված ուժեր]]ում]]
Թուրքական զինուժը բաղկացած է [[Թուրքիայի ցամաքային ուժեր|ցամաքային ուժեր]]ից, [[Թուրքիայի ռազմաօդային ուժեր|ռազմաօդային ուժեր]]ից և [[Թուրքիայի ռազմածովային ուժեր|ռազմածովային ուժեր]]ից։ Թուրքական ժանդարմերիան և առափնյա պաշտպանությունը մտնում են Ներքին գործերի նախարարության կազմում և թուրքական բանակի, ռազմաօդային ու ռազմածովային ուժերի հետ միասին հանդիսանում են երկրի անվտանգության ապահովման հիմնական միջոցները։ Պատերազմական ժամանակ ժանդարմերիան և առափնյա պաշտպանությունը ենթակա են Պաշտպանության նախարարությանը<ref name="TSK_Organisation">{{Cite web |author=Turkish General Staff |authorlink=Թուրքիայի Զինված ուժեր |year=2006 |title=Turkish Armed Forces Defense Organization |url=http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090218082358/http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm |archivedate=2009 թ․ փետրվարի 18 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 15 |publisher=Turkish Armed Forces}}</ref>։ Զինված ուժերի գլխավոր շտաբի պետը նշանակվում է նախագահի կողմից և ենթակա է նաև վարչապետին։ Նախարարների խորհուրդը ազգային անվտանգության կազմակերպման և զինված ուժերի մարտական պատրաստության կազմակերպման և իրականացման ժամանակ ենթակա է վարչապետին։ Այդուհանդերձ, պատերազմ հայտարարելը կամ այլ երկրներում թուրքական զինուժի ներկայության հարցը կամ էլ Թուրքիայի տարածքում օտարերկրյա զինուժի առկայությունը ընդունվում և վավերացվում է Մեջլիսի հետ<ref name="TSK_Organisation" />։

Թուրքիայի արական սեռի չափահաս տարիքի քաղաքացիները պարտավոր են անցնել զինվորական ծառայության, որը տևում է երեք շաբաթից մինչև 1 տարի՝ կախված անձի մասնագիտությունից և աշխատավայրից<ref>{{Cite web |author=United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Directorate for Movements of Persons, Migration and Consular Affairs – Asylum and Migration Division |date=2001 թ․ հուլիս |title=Turkey/Military service |url=http://www.unhcr.org/home/RSDCOI/3c1622484.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061122042609/http://www.unhcr.org/home/RSDCOI/3c1622484.pdf |archivedate=2006 թ․ նոյեմբերի 22 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 27 |publisher=UNHCR |format=PDF}}</ref>։ Թուրքիայում արգելված է դասալքությունը, ինչպես նաև չկա այլընտրանքային ծառայություն<ref>{{Cite web |title=EBCO: European Bureau for Conscientious Objection |url=http://www.ebco-beoc.eu/ |access-date=2010 թ․ սեպտեմբերի 4 |publisher=Ebco-beoc.eu}}</ref>։

[[ՆԱՏՕ]]-ի կազմում Թուրքիան ունի երկրորդ խոշոր բանակը՝ [[ԱՄՆ զինված ուժեր|ԱՄՆ]]-ից հետո։ Համաձայն ՆԱՏՕ-ի 2011 թվականի տվյալների, Թուրքական զինուժը կազմված մոտ 495,000 զինծառայողներից<ref>{{Cite web |date=2012 թ․ ապրիլի 13 |title=Financial and Economic Data Relating to NATO Defence |url=http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2012_04/20120413_PR_CP_2012_047_rev1.pdf |access-date=2013 թ․ հունիսի 16 |publisher=NATO}}</ref>։ Թուրքիան ՆԱՏՕ-ի կազմում այն հինգ երկրներից մեկն է, որը [[Գերմանիա]]յի, [[Բելգիա]]յի, [[Իտալիա]]յի և [[Նիդերլանդներ]]ի հետ միասին ստորագրել է ատոմային զենքի չտարածման մասին համաձայնագիրը<ref>{{Cite web |date=2009 թ․ մարտի 30 |title=Der Spiegel: ''Foreign Minister Wants US Nukes out of Germany'' (10 April 2009) |url=http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,618550,00.html |access-date=2010 թ․ նոյեմբերի 1 |work=Der Spiegel}}</ref>։ Մոտավորապես, 90 B61 տիպի ատոմային ռումբեր պահվում են [[Ինջիրլիք]]ի ավիաբազայում, որոնցից 40-ը պատկանում են թուրքական զինուժին։ Դրանք կարող են օգտագործվել ատոմային վտանգի պարագայում, սակայն անհրաժեշտ է ՆԱՏՕ-ի թույլտվությունը<ref>{{Cite web |author=Hans M. Kristensen |title=NRDC: U.S. Nuclear Weapons in Europe |url=http://www.nrdc.org/nuclear/euro/euro_pt1.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110101060355/http://www.nrdc.org/nuclear/euro/euro_pt1.pdf |archivedate=2011 թ․ հունվարի 1 |access-date=2010 թ․ նոյեմբերի 1 |publisher=Natural Resources Defense Council, 2005 |format=PDF |df=dmy}}</ref>։

Թուրքիան, [[ՄԱԿ]]-ի և ՆԱՏՕ-ի կազմում, խաղաղապահ առաքելություն է իրականացրել [[Կորեական պատերազմ]]ի ժամանակ, [[Սոմալի]]ում, [[Հարավսլավիա]]յում, [[Աֆրիկա]]յում և [[Պարսից ծոցի պատերազմ]]ում։ Ներկայումս մոտ 36 000 զինծառայողներ տեղակայված են [[Հյուսիսային Կիպրոս]]ում<ref name="Richmond1998">{{Cite book |last=Richmond |first=Oliver P. |url={{Google books |plainurl=yes |id=_6wRdE2ZH4gC |page=260 }} |title=Mediating in Cyprus: The Cypriot Communities and the United Nations |publisher=Psychology Press |year=1998 |isbn=978-0-7146-4877-4 |page=260 |access-date=2013 թ․ փետրվարի 9}}</ref>, Կոսովոյում<ref name="tskpeace">{{Cite web |title=Contribution of Turkish Armed Forces to Peace Support Operations |url=http://www.tsk.tr/20_ingilizce_tsktr/5_international_relations/contribution-of-the-turkish-armed-forces-to-peace-support-operations.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150219001301/http://www.tsk.tr/20_ingilizce_tsktr/5_international_relations/contribution-of-the-turkish-armed-forces-to-peace-support-operations.html |archivedate=2015 թ․ փետրվարի 19 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 3 |website=tsk.tr |publisher=Turkish Armed Forces |df=dmy}}</ref>, Eurocorp-ում և [[Սիրիա]]յում<ref name="Enter the EU Battle Groups">{{Cite web |date=2007 թ․ փետրվար |title=Enter the EU Battle Groups |url=http://www.iss.europa.eu/uploads/media/cp097.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304001035/http://www.iss.europa.eu/uploads/media/cp097.pdf |archive-date=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=2017 թ․ օգոստոսի 13 |work=Chaillot Paper no.97 |publisher=European Union Institute for Security Studies |page=88}}</ref><ref name="hurriyetdailynews.comq">{{Cite web |title=Turkey finalizes military training base in Somalia |url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-finalizes-military-training-base-in-somalia.aspx?PageID=238&NID=104468&NewsCatID=510 |access-date=2017 թ․ ապրիլի 5 |website=hurriyetdailynews.com}}</ref><ref name="reuters.comq">{{Cite web |title=Turkey trains Kurdish peshmerga forces in fight against Islamic State |url=https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-turkey-iraq-idUSKCN0J60B720141122 |access-date=2017 թ․ ապրիլի 5 |website=reuters.com}}</ref>։ Բացի այդ, թուրքական ռազմաբազաներ կան [[Իրաք]]ում<ref>{{Cite web |title=What is Turkey doing in Iraq? |url=http://www.hurriyetdailynews.com/what-is-turkey-doing-in-iraq.aspx?pageID=449&nID=104733&NewsCatID=466}}</ref>, [[Կատար]]ում<ref>{{Cite web |date=2016 թ․ ապրիլի 28 |title=Seeing shared threats, Turkey sets up military base in Qatar |url=https://www.reuters.com/article/us-qatar-turkey-military-idUSKCN0XP2IT |via=Reuters}}</ref> և [[Սոմալի]]ում<ref>{{Cite web |title=Turkey sets up first African military base in Somalia |url=http://www.dailysabah.com/war-on-terror/2016/09/30/turkey-sets-up-first-african-military-base-in-somalia}}</ref>։

Համաձայն Global Peace Index 2016-ի՝ Թուրքիան խաղաղասեր 163 երկրների ցանկում եղել է 145-րդ հորիզոնականում, որի հիմնականում պայմանավորված է [[Թուրք-քրդական հակամարտություն|Թուրք-քրդական հակամարտությամբ]] և [[Սիրիական ճգնաժամ]]ով<ref name="forbes.comq">{{Cite web |title=The World's Most And Least Peaceful Countries In 2016 |url=https://www.forbes.com/sites/monicawang/2016/06/17/the-worlds-most-and-least-peaceful-countries-in-2016/#3d4ae44d644f |access-date=2017 թ․ ապրիլի 5 |website=forbes.com}}</ref>։

== Տնտեսություն ==
{{Main|Թուրքիայի տնտեսություն}}
[[Պատկեր:Sapphire-Istanbul.jpg|մինի|աջից|260x260px|[[Sapphire Tower]] երկնաքերը Թուրքիայի ամենաբարձր շենքն է, որը գտնվում է [[Ստամբուլ]]ի [[Լևենտ]] թաղամասում]]
Թուրքիան [[ՀՆԱ]]-ի ծավալներով [[Աշխարհի երկրներն ըստ ՀՆԱ-ի|աշխարհի երկրների ցանկում]] զբաղեցնում է 13-րդ հորիզոնականը<ref name="WB-GDP-PPP">{{Cite web |title=''Gross Domestic Product 2015, PPP.'' (Last revised on 22 July 2016.) |url=http://databank.worldbank.org/data/download/GDP_PPP.pdf |access-date=2016 թ․ օգոստոսի 31 |publisher=The World Bank: World Development Indicators Database |format=PDF}}</ref>, իսկ [[Աշխարհի երկրներն ըստ անվանական ՀՆԱ-ի|անվանական ՀՆԱ-ի ծավալներով]]՝ 18-րդ հորիզոնականը<ref name="WB-GDP">{{Cite web |title=''Gross Domestic Product 2015, Nominal.'' (Last revised on 22 July 2016.) |url=http://databank.worldbank.org/data/download/GDP.pdf |access-date=2016 թ․ օգոստոսի 31 |publisher=The World Bank: World Development Indicators Database |format=PDF}}</ref>։ Թուրքիան համարվում է [[Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության]] և [[Մեծ քսանյակ|G 20-ի]] հիմնադիր անդամ։

1995 թվականին Թուրքիայի և [[ԵՄ]]-ի միջև կնքված [[ԵՄ-Թուրքիա մաքսային միություն|մաքսային միության]] շնորհիվ, երկրում ազատականցվել են մաքսային տուրքերը։ Այն հանդիսանում է Թուրքիայի արտաքին տնտեսական քաղաքականության ամենամեծ ձեռքբերումներից մեկը<ref>{{Cite web |author=Bartolomiej Kaminski |author2=Francis Ng |date=2006 թ․ մայիսի 1 |title=Turkey's evolving trade integration into Pan-European markets |url=http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2006/05/03/000016406_20060503112446/Rendered/PDF/wps3908.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070614030216/http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2006/05/03/000016406_20060503112446/Rendered/PDF/wps3908.pdf |archivedate=2007 թ․ հունիսի 14 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 27 |publisher=World Bank |page=3 |format=PDF |df=dmy}}</ref>։ 2011 թվականի տվյալներով, Թուրքիայի արտահանումը կազմել է 143.5 միլիարդ դոլար, իսկ 2012 թվականին հասել է 163 միլիարդ դոլարի։ 2012 թվականի տվյալներով Թուրքիայից արտահանվող ապրանքների 8,6%-ը ուղարկվել է [[Գերմանիա]], 7,1%-ը՝ [[Իրաք]], 6,5%-ը՝ [[Իրան]], 5,7%-ը՝ [[Մեծ Բրիտանիա]], 5,4%-ը՝ [[Արաբական Միացյալ Էմիրություններ|ԱՄԷ]]։ Այդուհանդերձ, ներկրման մեծ ծավալները բալանսավորում են երկրի տնտեսական պոտենցիալը։ Այսպես, 2012 թվականի տվյալներով դեպի Թուրքիա ներկրումների ծավալներով առաջատար են եղել [[Ռուսաստան]]ը՝ 11,3%, [[Գերմանիա]]ն՝ 9%, [[Չինաստան]]ը՝ 9%, [[ԱՄՆ]]-ն՝6%, [[Իտալիա]]ն՝ 5.6%: Թուրքիան ունի խոշոր մեքենաշինական արդյունաբերություն։ 2015 թվականի տվյալներով, Թուրքիայում արտադրվել է 1,3 միլիոն մեքենա, որի շնորհիվ Թուրքիան աշխարհում 14-րդն է՝ մեքենաների արտադրության ծավալներով<ref name="oica">{{Cite web |title=2015 Production Statistics |url=http://oica.net/category/production-statistics/ |access-date=2016 թ․ օգոստոսի 31 |publisher=Organisation Internationale des Constructeurs d'Automobiles}}</ref>։ 2011 թվականի տվյալներով, նավաշինությունից Թուրքիան ստացել է 1,2 մլրդ դոլար եկամուտ<ref name="ship-moe" />։ Հիմնական մատակարարներն են [[Մալթա]]ն, [[Մարշալյան կղզիներ]]ը, [[Պանամա]]ն և [[Մեծ Բրիտանիա]]ն։ Թուրքական նավաշինարանները ունեն տարբեր չափսերի 15 նավակայքեր և մեկ չոր նավակայք<ref name="ship-moe">{{Cite web |year=2012 |title=Shipbuilding Industry in Turkey |url=http://www.tcp.gov.tr/english/sectors/sectoringpdf/shipbuilding_2012.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/6EK10Y6Kx?url=http://www.tcp.gov.tr/english/sectors/sectoringpdf/shipbuilding_2012.pdf |archivedate=2013 թ․ փետրվարի 10 |accessdate=2017 թ․ օգոստոսի 14 |publisher=Ministry of Economy |df=dmy}}</ref>։ [[Թուզլա (Ստամբուլ)|Թուզլան]], [[Յալովա]]ն և [[Իզմիթ]]ը դարձել են Թուրքիայի հիմնական նավաշինական կենտրոնները<ref name="ship-oecd" />։ 2011 թվականին Թուրքիայում գործել են 70 նավաշինարաններ։ Եվս 56 նավաշինարաններ կառուցվել են մինչև 2016 թվականը<ref name="ship-oecd" /><ref name="ship-oecd">{{Cite web |date=2011 թ․ սեպտեմբեր |title=The Shipbuilding Industry in Turkey |url=http://www.oecd.org/turkey/48641944.pdf |publisher=OECD}}</ref>։

[[Պատկեր:View_of_Levent_financial_district_from_Istanbul_Sapphire.jpg|ձախից|մինի|267x267px|Երկնաքերեր [[Ստամբուլ]]ի [[Լևենտ (Ստամբուլ)|Լևենտ]] թաղամասում՝ Ստամբուլի բիզնես կենտրոնում<ref name="hurriyetdailynews2">{{Cite web |title=Istanbul remains motoring power of Turkey's economy |url=http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=istanbul-remains-motoring-power-of-turkey-2010-08-25 |access-date=2014 թ․ հունիսի 13 |website=hurriyetdailynews.com}}</ref>։]]
[[Պատկեր:GDP per capita of UAE, Saudi Arabia, Oman, Turkey (HY).svg|մինի|Մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն ըստ տարիների՝ համեմատելով ԱՄԷ-ն, Սաուդիան Արաբիան, Օմանը, Թուրքիան։]]
Թուրքական [[Beko]] և [[Vestel]] ապրանքանիշները համարվում են էլեկտրոնիկայի և տնային պարագաների [[Եվրոպա]]յի ամենախոշոր արտադրողներից մեկը։ Այս ընկերությունները մեծ գումարներ են ծախսում նորարարական հետազոտությունների և տեխնոլոգիական նորամուծությունների զարգացման և իրականացման համար<ref>{{Cite web |title=About Best-Selling Home Appliance Brand Beko UK |url=http://www.beko.co.uk/Pg/AboutBeko |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9}}</ref><ref>{{Cite web |title=Beko Avrupa'da üçüncülüğe oynuyor |url=http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/129703.asp |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9}}</ref><ref>{{Cite web |title=The Unknown TV Giant – Businessweek |url=http://www.businessweek.com/stories/2006-06-08/the-unknown-tv-giant |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9}}</ref>։ Թուրքական տնտեսության մյուս խոշոր ոլորտներն են բանկային համակարգը, շինարարությունը, էլեկտրոնիկայի արտադրությունը, տեքստիլ արտադրությունը, նավթամշակումը, նավթաքիմիական արդյունաբերությունը, սննդի արդյունաբերությունը, հանքարդյունաբերությունը, երկաթի ուy պողպատի արդյունաբերությունը և մեքենաշինությունը։ 2010 թվականին, ՀՆԱ-ի ծավալների 9%-ը բաժին է ընկել գյուղատնտեսությանը, 26%-ը՝ արդյունաբերությանը և 65%-ը՝ ծառայությունների ոլորտինn։ Ինչևէ, գյուղատնտեսությունը որոշակիորեն ծածկում է գործազրկության ծավալները<ref>{{Cite web |title=Turkey: Agriculture and Rural Development |url=http://ec.europa.eu/agriculture/enlargement/countries/turkey/index_en.htm |access-date=2011 թ․ դեկտեմբերի 9 |format=PDF}}</ref>։ 2004 թվականի տվյալներով, եկամտի ընդհանուր ծավալի 46%-ը բաժին է ընկնում երկրի 20 ամենահարուստ անձանց, իսկ ամենաղքատ 20%-ին բաժին է ընկնում ընդհանուր եկամտի միայն 6%-ը<ref>{{Cite web |author=Turkish Statistical Institute |date=2006 թ․ փետրվարի 27 |title=The result of Income Distribution |url=http://www.die.gov.tr/ENGLISH/SONIST/GELIR/k_270206.xls |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061014214703/http://www.die.gov.tr/ENGLISH/SONIST/GELIR/k_270206.xls |archivedate=2006 թ․ հոկտեմբերի 14 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 11 |publisher=Turkish Statistical Institute}}</ref>։ 2012 թվականի տվյալներով, կանանց գործազրկությունը Թուրքիայում կազմել է 30 %<ref>{{Cite web |title=No woman, no growth |url=http://www.hurriyetdailynews.com/no-woman-no-growth.aspx?pageID=449&nID=42539&NewsCatID=430 |access-date=2013 թ․ հունիսի 8 |work=Hürriyet Daily News}}</ref>։ Այս ցուցանիշով Թուրքիան աշխարհում առաջատարն է կանանց զբաղվածությամբ՝ [[Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության]] երկրներում<ref>{{Cite web |date=2013 թ․ մայիսի 23 |title=Religious Women in Turkey Have Been Left Out of Emancipation Movement |url=http://latitude.blogs.nytimes.com/2013/05/23/religious-women-in-turkey-have-been-left-out-of-emancipation-movement/ |access-date=2013 թ․ հունիսի 8 |work=The New York Times}}</ref>։ Արտասահմանյան ուղղակի ներդրումների ծավալները 2012 թվականին կազմել են 8,3 մլրդ դոլար, իսկ 2013 թվականին հասել է մինչև 15 միլիարդի<ref>{{Cite news |date=2013 թ․ փետրվարի 18 |title=M&A Encumbered Risks Damping Hot Money Bond Party: Turkey Credit |url=http://washpost.bloomberg.com/Story?docId=1376-MI9M250UQVI901-1RM1AMHSV3LSN5PTJL521KV5NQ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131105015234/http://washpost.bloomberg.com/Story?docId=1376-MI9M250UQVI901-1RM1AMHSV3LSN5PTJL521KV5NQ |archive-date=2013 թ․ նոյեմբերի 5 |access-date=2013 թ․ հունիսի 8 |publisher=Bloomberg L.P.}}</ref>։ 2012 թվականին «Fitch Group»-ը, 18 տարվա ընդմիջումից հետո, բարձրացրել է Թուրքիայի ներդրումային վարկանիշը<ref>{{Cite news |title=UPDATE 4-Turkey regains investment grade rating after long wait |url=https://www.reuters.com/article/2012/11/05/turkey-fitch-rating-idUSL5E8M56DZ20121105 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151001105643/http://www.reuters.com/article/2012/11/05/turkey-fitch-rating-idUSL5E8M56DZ20121105 |archive-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 1 |access-date=2012 թ․ նոյեմբերի 17 |agency=Reuters}}</ref>, որի արդյունքում [[Moody's]]՛-ում 2013 թվականի մայիսի 13-ին բարձրացել է Թուրքիայի տնտեսական վարկանիշը<ref>{{Cite news |author=Daren Butler |date=2013 թ․ մայիսի 17 |title=UPDATE 1-Turkey hails new investment grading but worries about money flows |url=https://www.reuters.com/article/2013/05/17/turkey-economy-idUSL6N0DY1TI20130517 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924181347/http://www.reuters.com/article/2013/05/17/turkey-economy-idUSL6N0DY1TI20130517 |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 24 |access-date=2013 թ․ մայիսի 17 |agency=Reuters}}</ref><ref>{{Cite web |author=Ye Xie |author2=Selcuk Gokoluk |date=2013 թ․ մայիսի 17 |title=Turkey Raised to Investment Grade by Moody's on Debt Cuts |url=https://www.bloomberg.com/news/2013-05-16/turkey-raised-to-investment-grade-by-moody-s-on-debt-cuts.html |access-date=2013 թ․ մայիսի 18 |publisher=Bloomberg L.P.}}</ref>։ 2016 թվականի սեպտեմբերին Moody's-ը դարձյալ իջեցրել է Թուրքիայի վարկանիշը<ref>{{Cite web |date=2016 թ․ սեպտեմբերի 23 |title=Turkey Cut to Junk as Moody's Concludes Its Post-Coup Review |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-09-23/turkey-cut-to-junk-as-moody-s-concludes-its-post-coup-review |access-date=2016 թ․ դեկտեմբերի 7 |publisher=Bloomberg L.P.}}</ref>։ 2016 թվականի տնտեսական ճգնաժամի արդյունքում, [[Արդարություն և զարգացում կուսակցություն (Թուրքիա)|Արդարություն և զարգացում կուսակցությ]]ան կառավարությունը կուտակել է ամենամեծ թվով պարտքերը։ Այդ գումարները ծախսվել են շինարարության, այլ ոչ թե տնտեսական աճի կարգավորման և ներդրումների վրա<ref name="how-to-ruin">{{Cite web |date=2016 թ․ դեկտեմբերի 6 |title=How to ruin a country's economy: AKP's 15 year long order of plunder and depredation in Turkey |url=http://www.birgun.net/haber-detay/how-to-ruin-a-country-s-economy-akp-s-15-year-long-order-of-plunder-and-depredation-in-turkey-138441.html |access-date=2016 թ․ դեկտեմբերի 7 |publisher=BirGün}}</ref>։ 2002 թվականին թուրքական բանկերի մասնավոր պարտքը կազմել է 6,6 միլիարդ թուրքական լիրա, իսկ արդեն 2015 թվականին այն կազմել է 385 միլիարդ թուրքական լիրա<ref name="how-to-ruin" />։
=== Տնտեսական պատմություն ===
{{Main|Թուրքիայի տնտեսական պատմություն}}
[[Պատկեր:Ataturk-Nazilli-Cottonfactory.jpg|ձախից|մինի|[[Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք|Աթաթուրք]]ը (կենտրոնում) [[Ջելալ Բայար]]ի (ձախում) և [[Իսմեթ Ինյոնյու]]ի (աջում) ուղեկցությամբ [[Նազիլի]]ի Սյումբերբանկ տեքստիլ գործարանի բացման ժամանակ, 1937 թվականի հոկտեմբերի 9։|256x256փքս]]
[[Պատկեր:Bankalar_Caddesi_in_the_1920's.jpg|մինի|[[Բանքալար (փողոց)|Բանքալար փողոցի]] (Բանկերի փողոցի) տեսքը Թուրքիայի անկախության հռչակման առաջին տարիներին։ Կառուցվել է 1892 թվականին։ [[Օտտոմանյան բանկ]]ի շենքը երևում է ձախում։ 1995 թվականին [[Ստամբուլի ֆոնդային բորսա]]ն տեղափոխվել է [[Իսթինյե]], մինչդեռ թուրքական առաջատար բանկերի մեծ մասը իրենց կենտրոնակայանները տեղափոխել են [[Լևենտ (Ստամբուլ)|Լևենտ]] կամ [[Մասլաք]]։|261x261փքս]]
Թուրքական Հանրապետության պատմության առաջին տարիներին, կառավարությունը (կամ բանկերը, որոնք ստեղծվել էին կառավարության կողմից, ինչպես օրինակ [[Թուրքիայի կենտրոնական բանկ]]ը, Türkiye İş Bankası-ն (1924), Sanayi ve Maadin Bankası-ն (1925), Emlak ve Eytam Bankası-ն (1926), Sümerbank-ը (1933), İller Bankası-ն (1933), Etibank-ը (1935), Denizbank-ը (1937), Halk Bankası-ն (1938) և այլն) ստիպված էր իրականացնել արդյունաբերական հիմնական ծրագրերը, քանի որ երկրում զարգացած չէր մասնավոր հատվածը։ Արդեն 1920- 1950-ական թվականներին, թուրք գործարարների նոր սերունդը, ինչպես օրինակ, [[Նուրի Դեմիրաղ]]ը, [[Վեհբի Քոչ]]ը, [[Հաջը Օմեր Սաբանջը]]ն և [[Նեջաթ Էջզաջըբաշը]]ն, սկսեցին հիմնել մասնավոր գործարաններ, որոնցից շատերը դարձան խոշոր ձեռնարկատիրական ընկերություններ և մեծ նշանակություն ունեն Թուրքիայի տնտեսության համար։ Դրանց թվին են դասվում [[Koç Holding]]-ը, [[Sabancı Holding]]-ը և [[Eczacıbaşı|Eczacıbaşı Holding]]-ը։ 1923-1972 թվականներին, Թուրքիայում գործում էր բյուջեի խիստ պլանավորմ��ն համակարգ։ Կառավարությունը սահմանափակումներ էր դրել արտաքին առևտրի, արտարժույթի, արտաքին ուղղակի ներդրումների և հանրային կյանքի տարբեր ոլորտներում մասնավոր հատվածի մասնակցության վրա, ինչպես օրինակ, հեռահաղորդակցությունը, էներգետիկ ոլորտ, հանքարդյունաբերությունը և այլն։ Այդուհանդերձ, 1983 թվականին վարչապետ [[Տուրգուտ Օզալ|Թուրգուտ Օզալը]] ձեռնարկեց բարեփոխումների շարք, որը արմատապես փոփոխեց թուրքական տնտեսական համակարգը՝ երկրում ներդնելով ազատ շուկայական համակարգը<ref name="80sLiberalization">{{Cite book |last=Nas |first=Tevfik F. |title=Economics and Politics of Turkish Liberalization |publisher=Lehigh University Press |year=1992 |isbn=0-934223-19-X |p=12}}</ref>։

Այս բարեփոխումների արդյունքում դեպի Թուրքիա սկսեց տեղի ունենալ արտասահմանյան կապիտալի ներհոսք, որի արդյունքում երկրի սկսել գրանցել տնտեսական աճ։ Սակայն այս աճը ընդհատվեց 1994, 1999<ref>{{Cite news |date=1999 թ․ օգոստոսի 17 |title=Turkish quake hits shaky economy |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/422653.stm |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 12 |publisher=BBC}}</ref>, 2001<ref>{{Cite news |date=2002 թ․ փետրվարի 4 |title='Worst over' for Turkey |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1800869.stm |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 12 |publisher=BBC}}</ref> թվականներին, երբ երկրում տեղի ունեցան ֆինանսական ճգնաժամեր։ 1981- 2003 թվականներին Թուրքիայի ՀՆԱ-ն նախորդ տարվա հետ համեմատած աճել է 4%-ով<ref>{{Cite web |authorlink=World Bank |year=2005 |title=Turkey Labor Market Study |url=http://siteresources.worldbank.org/INTTURKEY/Resources/361616-1144320150009/Labor_C2.pdf |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 10 |work=World Bank |format=PDF}}</ref>։ Ֆիսկալ հավելյալ բարեփոխումների բացակայությունը, հանրային առողջ սեկտորի բացակայությունը, կոռուպցիայի մեծ ցուցանիշները, թույլ բանկային համակարգը ազդում են տնտեսության կայուն աճի ցուցանիշի վրա<ref>{{Cite book |author=OECD |title=Turkey 2002: Crucial Support for Economic Recovery |date=2002 թ․ նոյեմբերի 14 |publisher=OECD Publishing |isbn=978-92-64-17601-0 |page=23}}</ref>։ 2001 թվականի տնտեսական ճգնաժամից և ֆինանսների նախարար Քեմալ Դերվիշի կողմից ձեռնարկված բարեփոխումներից հետո, Թուրքիայում աճել են ինֆլյացիոն ցուցանիշները (միայն 2005 թվականին գրանցվել է 8% ինֆլյացիա), կրճատվել են արտասահմանյան ներդրումների ծավալները և բարձրացել է գործազրկությունը (միայն 2005 թվականին 10%-ով)<ref name="WorldBank_TRStat">{{Cite web |authorlink=World Bank |year=2005 |title=Data and Statistics for Turkey |url=http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0,,menuPK:361738~pagePK:141132~piPK:141109~theSitePK:361712,00.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061130105806/http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0,,menuPK:361738~pagePK:141132~piPK:141109~theSitePK:361712,00.html |archive-date=2006 թ․ նոյեմբերի 30 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 10 |work=World Bank}}</ref>։
Թուրքիայում տեղի ունեցած տնտեսական բարեփոխումների արդյունքում կրճատվեց պետության կողմից տնտեսության միջամտության հնարավորությունները։ Մասնավորապես, կառավարությունը սկսեց կարգավորել արտաքին առևտրի իրականացման քաղաքականությունը, մասնավորեցվեցին հանրային ձեռնարկությունները, պետական սեկտորի որոշ մարմիններ ազատականացվեցին, որոնք էլ դարձան քաղաքական բանավեճերի օբյեկտներ<ref name="TR_Eco">{{Cite news |last=Madslien |first=Jorn |date=2006 թ․ նոյեմբերի 2 |title=Robust economy raises Turkey's hopes |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/6103008.stm |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 12 |publisher=BBC}}</ref>։

2002- 2007 թվականներին ՀՆԱ-ն տարեկան ավելացել է 6․8 %-ով<ref>{{Cite web |date=2009 թ․ հոկտեմբեր |title=Growth and economic crises in Turkey: leaving behind a turbulent past? |url=http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication16004_en.pdf |work=Economic Papers 386 |publisher=Directorate-General for Economic and Financial Affairs of the European Commission |page=10}}</ref>։ Այս ցուցանիշով Թուրքիան աշխարհում այդ ժամանակ եղել է ամենաարագ զարգացող տնտեսություններից մեկը։ Այդուհանդերձ, 2008 թվականին տնտեսական կազմել է 1%, իսկ 2009 թվականին, [[Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամ (2007-2010)|համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի]] հետևանքով, տնտեսական աճը երկրում կազմել է -5 %։ 2010 թվականին Թուրքիայի տնտեսական աճը կազմել է 8%<ref name="cia" />։ <!-- currency and inflation -->21-րդ դարի սկզբին Թուրքիայում ինֆլյացիոն բարձր մակարդակը էականորեն կրճատվել է։ 2005 թվականին երկրում շրջանառության մեջ է դրվել թուրքական նոր լիրան ({{lang-tr|Yeni Türk Lirası}})<ref>{{Cite news |date=2004 թ․ դեկտեմբերի 31 |title=Turkey knocks six zeros off lira |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4137469.stm |access-date=2008 թ․ հուլիսի 20 |publisher=BBC}}</ref>: 2009 թվականին թուրքական նոր լիրան դուրս է եկել շրջանառությունից և դարձյալ սկսել է կիրառվել [[թուրքական լիրա]]ն՝ նոր թղթադրամներով և մետաղադրամներով։ Թուրքական նոր լիրայի [[ISO 4217]] կոդը սկսեց կիրառվել նաև ժամանակակից լիրայի համար՝ արտարժույթի փոխանակման արտասահմանյան կետերում։

=== Զբոսաշրջություն ===
{{Հիմնական|Զբոսաշրջությունը Թուրքիայում}}
[[Պատկեր:Alanyafromcastle.JPG|մինի|285x285փքս|Տեսարան [[թուրքական ռիվիերա]]յից: Որպես կանոն, ռիվերիան ներառում է [[Անթալիայի մարզ|Անթալիայի]] և [[Մուղլայի մարզ]]ները]]
[[Զբոսաշրջությունը Թուրքիայում|Զբոսաշրջության ոլորտը]] վերջին քսան տարիների ընթացքում Թուրքիայում զգալի աճ է գրանցել՝ դառնալով երկրի [[Թուրքիայի տնտեսություն|տնտեսության]] կարևորագույն ճյուղերից մեկը։ [[2014 թվական]]ին Թուրքիան իր հարկի տակ հյուրընալել է 42 միլիոն օտարերկր��ա զբոսաշրջիկների՝ դառնալով աշխարհի 6-րդ ամենահայտնի զբոսաշրջային ուղղությունը<ref>{{Cite web |title=42 million tourists visit Turkey in 2014 |url=http://www.dailysabah.com/tourism/2015/01/01/42-million-tourists-visit-turkey-in-2014 |accessdate=2016 թ․ հուլիսի 6 |publisher=Daily Sabah}}</ref>։ Սակայն այդ թիվը գնալով նվազել է․ [[2015 թվական]]ին Թուրքիան ընդունել է 36 միլիոն, իսկ [[2016|2016-ին]]՝ 25 միլիոն զբոսաշրջիկ<ref name="three">{{Cite news |date=2016 թ․ հոկտեմբերի 5 |title=Turkey’s tourism industry reels from a year to forget |url=https://www.theguardian.com/travel/2016/oct/05/turkey-tourism-industry-reels-year-to-forget-istanbul-antalya |publisher=The Guardian}}</ref><ref name="four">{{Cite news |date=2016 թ․ նոյեմբերի 21 |title=Turkish–German ties at historic low, says scholar Faruk Şen |url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkishgerman-ties-at-historic-low-says-scholar-faruk-sen.aspx?pageID=238&nID=106324&NewsCatID=510 |publisher=Hürriyet Daily News}}</ref>։ Այդ թիվը զգալիորեն կրճատվել է [[2017|2017 թվականին]] ևս<ref>{{Cite web |title=Turkey’s tourism revenue declines 17 pct in first quarter as foreign arrivals continue to decrease |url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkeys-tourism-revenue-declines-17-pct-in-first-quarter-as-foreign-arrivals-continue-to-decrease.aspx?pageID=238&nID=112518&NewsCatID=349 |accessdate=2017 թ․ ապրիլի 28 |publisher=Hürriyet Daily News}}</ref>։ Այս հանգամանքը հիմնականում պայմանավորված է [[Ռուսաստան]]ի հետ քաղաքական լարվածությամբ, ահաբեկչական հարձակումների սպառնալիքով<ref name="one">{{Cite web |title=Turkish 2015 tourism revenues fall 8.3 pct to $31.46 bln: Data |url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-2015-tourism-revenues-fall-83-pct-to-3146-bln-data-.aspx?pageID=238&nID=94502&NewsCatID=349 |accessdate=2016 թ․ հուլիսի 6 |publisher=Hürriyet Daily News}}</ref><ref name="two">{{Cite news |date=2016 թ․ հունիսի 29 |title=Turkey tourism industry is latest to fall at hands of ISIS |url=http://www.dailymail.co.uk/news/article-3666168/How-Istanbul-airport-bombing-latest-strategic-attack-Western-tourism-Muslim-countries-ISIS-terror-chiefs-believe-destroying-holiday-hotspots-ruins-economies-forces-locals-turn-jihad.html |agency=DailyMail}}</ref>, ինչպես նաև արտասահմանում նախագահ [[Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան]]ի ծայրահեղական հայտարարություններով<ref name="boycott2">{{Cite news |date=2017 թ․ ապրիլի 15 |title=Ahead of referendum, Europeans boycott Turkey and tourism suffers |url=https://www.usatoday.com/story/news/world/2017/04/15/turkey-entrepreneurs-economy-erdogan/99186752/ |publisher=USA Today}}</ref>։ [[2016|2016 թվականի]] տվյալներով Թուրքիա ժամանած զբոսաշրջիկների մեծամասնությունը [[Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետություն]]ից են։ Մեծ թվով զբոսաշրջիկներ Թուրքիա ժամանում են [[Վրաստան]]ից, [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիայից]], [[Բուլղարիա]]յից, [[Իրան]]ից, [[Ուկրաինա]]յից, [[Նիդերլանդներ]]ից, [[Ռուսաստան]]ից, [[Ադրբեջանական Հանրապետություն|Ադրբեջանից]], [[Ֆրանսիա]]յից, [[Սիրիա]]յից և այլն<ref name="TurkStat1">{{Cite web |title=Tourism Statistics 2012 |url=http://www.turkstat.gov.tr/IcerikGetir.do?istab_id=69 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150109212302/http://www.turkstat.gov.tr/IcerikGetir.do?istab_id=69 |archive-date=2015 թ․ հունվարի 9 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 4 |website=turkstat.gov.tr/ |publisher=TurkStat}}</ref>։

Թուրքիան ունի բոլոր նախադրյալները սպասարկման ոլորտի այս ճյուղի զարգացման համար։ Երկրի ափերը ողողում են [[Միջերկրական ծով|Միջերկրական]], [[Եգեյան ծով|Եգեյան]], [[Մարմարա ծով|Մարմարա]] և [[Սև ծով]]ի ջրերը։ Դրանց մերձակա շրջաններին բնորոշ է [[Միջերկրածովյան կլիմա|մերձարևադարձային միջերկրածովյան կլիման]]։ Թուրքիայի [[Ջրափնյա գծի պարադոքս|ջրափնյա գծի]] ընդհանուր երկարությունը կազմում է 7200 կմ։ Երկրում գործում են ընդհանուր հաշվով 2870 [[հյուրանոց]]ներ, որոնք կարող են տեղավորել մինչև 700 հազար մարդ<ref>[http://www.invest.gov.tr/en-US/sectors/Pages/RealEstate.aspx Real Estate]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} // Invest in Turkey</ref>։ Թուրքիան զբաղեցնում է երկրորդ տեղը [[Եվրոպա]]յում և յոթերորդն աշխարհում՝ ըստ տաք աղբյուրների թվի (Տարածքով հոսում են 1300 տաք աղբյուրներ)։ Տրանսպորտային ցանցը թույլ է տալիս հարմարավետորեն շարժվել երկրի ցանկացած հատվածում<ref>[http://guide-travel.info/turkey_bus.html Թուրքիան, որպես տրանսպորտային կարևոր հանգույց]</ref>։ Թուրքիայի տարածքում կան մի շարք հնավայրեր և ավերակներ, որոնք պահպանվել են հին հունական և հռոմեական ժամանակահատվածից։ Թուրքիայի տարածքում են գտնվում լեգենդար [[Տրոյա|Տրոյա քաղաքի]] ավերակները։ Այստեղ է գտնվում նաև Եվրոպայի խոշորագույն քաղաքը՝ Ստամբուլը, որը նաև երկրի կարևորագույն զբոսաշրջային կենտրոնն է։

Ներկայումս [[Թուրքիայի Հանրապետություն|Թուրքիայի Հանրապետության]] տարածքում գտնվող մշակութային հուշարձաններից 16-ը գտնվում են [[Միավորված ազգերի Կրթության, գիտության և մշակույթի կազմակերպություն|ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի]] պաշտպանության տակ։ Այդ ցանկում գրանցված օբյեկտներն են [[Ստամբուլ]]ի պատմական շրջանները, [[Գյորեմե ազգային այգի]] և [[Կապադովկիա]]յի քարանձավները, [[Ուլու ջամի (Դիվրիղի)|Դիվրիղիի մեծ մզկիթը]], [[Հատտուսա]] հնագույն քաղաքը, [[Նեմրութ (լեռ)|Նեմրութ լեռան]] հնագիտական հայտնագործությունները<ref>{{Cite web |title=Turkey – UNESCO World Heritage Centre |url=http://whc.unesco.org/en/statesparties/TR/ |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9}}</ref>, [[Հիերապոլիս]] հնագույն քաղաք և [[Փամուքքալե]]ի աղբյուրները, [[Քսանֆ]] հնագույն քաղաք և [[Լետոնի տաճար]]ը, [[Սաֆրանբոլու]]ն, [[Տրոյա]]յի հնագիտական հուշարձանները, [[Սելիմիե մզկիթ]]ն ու հարակից սոցիալական մասնաշենքերը, Նեոլիթի ժամանակաշրջանի [[Չաթալ Հույուք]] բնակավայրը, Սելջուկյան [[Բուրսա]] և [[Ջումալըքըզըք]] բնակավայրերը, [[Պերգամոն]]ը և հարակից մշակութային լանդշաֆտները, Եփեսոսը, Դիարբեքիրի ամրոցը և Հևսելի այգիները, ինչպես նաև Հայոց հնագույն մայրաքաղաք Անին։ ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի ցանկում գրանցվե��ու համար ներկայացված են 72 թեկնածուներ։ Թուրքիայի տարածքումէ գտնվել Հին աշխարհի յոթ հրաշաիլիքներից երկուսը՝ [[Հալիկառնասի դամբարան|Հալիկառնասոսի դամբարանն]] ու [[Եփեսոս]]ը<ref name="historyworld">{{Cite web |title=THE SEVEN WONDERS OF THE WORLD |url=http://www.historyworld.net/wrldhis/plaintexthistories.asp?historyid=aa97 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20171010081128/http://www.historyworld.net/wrldhis/plaintexthistories.asp?historyid=aa97 |archive-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 10 |access-date=2014 թ․ հուլիսի 2 |website=historyworld.net}}</ref>։

<center>'''Զբոսաշրջությունը Թուրքիայում'''</center>
<gallery mode="packed" heights="160">
Պատկեր:Dolmabahce Palace, Gate of the Treasury.jpg|[[Դոլմաբահչե]]ն եղել է օսմանյան սուլթանների պալատը
Պատկեր:Istanbul_asv2020-02_img53_Maiden's_Tower.jpg|[[Կույսի աշտարակ (Ստամբուլ)|Կույսի աշտարակը]] Ստամբուլի խորհրդանիշներից մեկն է
Պատկեր:Blue Mosque 2017.jpg|[[Կապույտ մզկիթ (Ստամբուլ)|Կապույտ մզկիթը]] գտնվում է [[Սուլթանահմեդ|Սուլթանահմեդ թաղամասում]]՝ հանրահայտ [[Սուրբ Սոֆիայի տաճար]]ի հակառակ կողմում։
U%C3%A7hisar,_Cappadocia_07.jpg|[[Կապադովկիա]]ն [[Զբոսաշրջությունը Թուրքիայում|Թուրքիայի զբոսաշրջային կենտրոններից]] մեկն է
</gallery>

=== Ենթակառուցվածքներ ===
{{Main|Տրանսպորտը Թուրքիայում|Հեռահաղորդակցությունը Թուրքիայում|Էներգետիկան Թուրքիայում}}
[[Պատկեր:Turkish Airlines Airbus A321 TC-JTH (26716697834).jpg|մինի|ձախից|Թուրքիայի ազգային ավիափոխադրողը՝ [[Turkish Airlines]]-ը 5 տարի անընդմեջ (2011-2015) [[Skytrax]]-ի կողմից ճանաչվել է որպես Եվրոպայի լավագույն ավիափոխադրող<ref name="TurkishAirlinesSkytrax" /><ref name="five">{{Cite web |title=Turkish Airlines named best airline in Europe for fifth year in a row – BUSINESS |url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-airlines-named-best-airline-in-europe-for-fifth-year-in-a-row.aspx?PageID=238&NID=84117&NewsCatID=345}}</ref>։ Ավիաընկերությունը իրականացնում է ավիափոխադրումներ աշխարհի 435 ուղղություններով՝ 126 երկրներում։ Turkish Airlines-ը աշխարհում առաջատարն է ամենաշատ թվով պետություններ փոխադրելու քանակով<ref name="Turkish Airlines" />։|275x275փքս]]

2013 թվականի տվյալներով, Թուրքիայում գործում են 98 օդանավակայաններ<ref>{{Cite web |title=CIA World Factbook: Turkey |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170702111626/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |archive-date=2017 թ․ հուլիսի 2 |access-date=2014 թ․ նոյեմբերի 17}}</ref>, որոնցից 22-ը միջազգային են<ref>{{Cite web |title=Study in Turkey: International Airports in Turkey |url=http://www.studyinturkey.org/en/discover-turkey/first-step-to-turkey/international-airports/ |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20141116235000/http://www.studyinturkey.org/en/discover-turkey/first-step-to-turkey/international-airports/ |archive-date=2014 թ․ նոյեմբերի 16 |access-date=2014 թ․ նոյեմբերի 17}}</ref>։ [[Ստամբուլ]]ի [[Աթաթուրքի անվան միջազգային օդանավակայան]]ը, իր զբաղվածությամբ, 11-րդն է աշխարհում։ Ըստ Airports Council International-ի տվյալների, միայն 2014 թվականի հունվար-հուլիս ամիսներին օդանավակայանը սպասարկել է ավելի քան 31,833,324<ref>{{Cite web |date=2014 թ․ սեպտեմբերի 25 |title=Year to date Passenger Traffic |url=http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180813170044/http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date |archive-date=2018 թ․ օգոստոսի 13 |access-date=2014 թ․ սեպտեմբերի 25 |publisher=ACI}}</ref>։ Ստամբուլի երրորդ միջազգային օդանավակայանը, որը ներկայումս գտնվում է կառուցման փուլում, նախատեսվում է, որ պետք է լինի աշխարհի ամենամեծ օդանավակայանը, որը տարեկան կսպասարկի 150 միլիոն ուղևորների<ref name="dhmi">{{Cite web |date=2013 թ․ հունվարի 24 |title=It will be the biggest airport of the world |url=http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130129004331/http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451 |archive-date=2013 թ․ հունվարի 29 |access-date=2013 թ․ հունվարի 24}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014 թ․ օգոստոսի 14 |title=Istanbul's New Erdoğan-Backed Airport to Be Named After... Erdoğan |url=http://www.newsweek.com/istanbuls-new-erdogan-backed-airport-be-named-after-erdogan-264580}}</ref><ref>{{Cite web |author=Gianluca Mezzofiore |title=Erdogan Airport: Istanbul's Super Hub 'to be Named After Turkey's President-Elect' |url=http://www.ibtimes.co.uk/erdogan-airport-istanbuls-super-hub-be-named-after-turkeys-president-elect-1461166 |work=International Business Times UK}}</ref>։ [[Turkish Airlines]], որը 1933 թվականից հանդիսանում է երկրի ազգային ավիափոխադրողը, 5 տարի անընդմեջ (2011-2015) [[Skytrax]]-ի կողմից ճանաչվել է որպես Եվրոպայի լավագույն ավիափոխադրող<ref name=TurkishAirlinesSkytrax>{{Cite web |date=2012 թ․ հուլիսի 12 |title=Turkish Airlines is named the Best Airline in Europe at the 2012 World Airline Awards held at Farnborough Air Show |url=http://www.worldairlineawards.com/Awards_2012/europe.htm |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130425042957/http://www.worldairlineawards.com/awards_2012/europe.htm |archivedate=2013 թ․ ապրիլի 25 |access-date=2013 թ․ ապրիլի 25 |publisher=Skytrax |df=dmy}}</ref><ref name="five" /><ref>{{Cite web |title=Archived copy |url=http://www.worldairlineawards.com/Awards_2014/europe.htm |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140827141123/http://www.worldairlineawards.com/Awards_2014/europe.htm |archivedate=2014 թ․ օգոստոսի 27 |access-date=2014 թ․ սեպտեմբերի 28 |df=dmy}}</ref>։ Ավիաընկերությունը իրականացնում է ավիափոխադրումներ աշխարհի 435 ուղղություններով՝ 126 երկրներում։ Turkish Airlines-ը աշխարհում առաջատարն է ամենաշատ թվով պետություններ փոխադրելու քանակով<ref name="Turkish Airlines">{{Cite web |title=Turkish Airlines: International Flight Destinations |url=http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations/ |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160519093619/http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations |archivedate=2016 թ․ մայիսի 19 |access-date=2016 թ․ հունիսի 22 |publisher=Turkish Airlines |df=dmy}}</ref>։

Ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը երկրում կազմում է 65 523 կիլոմետր (40,776 մղոն)<ref>{{Cite web |title=Yol Ağı Bilgileri |url=http://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Kurumsal/YolAgi.aspx |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20161109030650/http://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Kurumsal/YolAgi.aspx |archive-date=2016 թ․ նոյեմբերի 9 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |publisher=Karayolları Genel Müdürlüğü}}</ref>։ Երկաթուղային ցանցի ընդհանուր երկարությունը կազմում է 10991 կիլոմետր (2008 թվականի տվյալներով), որից 2133 կիլոմետր էլեկտրական գնացքների համար է իսկ 457 կիլոմետրը՝ արագընթաց գնացքների համար<ref name=CIAFactbookTurkey>{{Cite web |title=CIA World Factbook: Turkey |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170702111626/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |archive-date=2017 թ․ հուլիսի 2 |access-date=2011 թ․ օգոստոսի 29 |publisher=Cia.gov}}</ref><ref name=hizlitren.tcdd.gov.tr>{{Cite web |title=DÜNYADA VE TÜRKİYEDE HIZLI TREN |url=https://hizlitren.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=6 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140705152333/https://hizlitren.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=6 |archivedate=2014 թ․ հուլիսի 5 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 12 |website=hizlitren.tcdd.gov.tr |df=dmy}}</ref>։ Թուրքական պետական երկաթուղին արագընթաց գնացքների շահագործման ծրագիրը սկսել է 2003 թվականին։ [[Անկարա]]- [[Կոնիա]] երկաթգիծը շահագործման է հանձնվել 2011 թվականին, մինչդեռ [[Ստամբուլ]]- [[Անկարա]] երկաթգիծը միայն 2014 թվականին<ref name=hizlitren.tcdd.gov.tr />։ [[Մարմարայ]]ը, որը բացվել է 2013 թվականին և անցնում է [[Բոսֆոր]]ի տակով, իրար է կապում Ստամբուլի եվրոպական և ասիական հատվածները, մինչդեռ [[Eurasia Tunnel]]-ը նախատեսված է նաև ավտոմեքենաների համար<ref>{{Cite web |date=2016 թ․ դեկտեմբերի 19 |title=Istanbul's $1.3BN Eurasia Tunnel prepares to open |url=http://aa.com.tr/en/economy/istanbuls-13bn-eurasia-tunnel-prepares-to-open/709440 |publisher=Anadolu Agency}}</ref>։ [[Բոսֆորի կամուրջ]]ը (1973), [[Սուլթան Մեհմեդ Ֆաթիհի կամուրջ]]ը (1988) և [[Սելիմ Ահեղի կամուրջ]]ը (2016) իրար են կապում [[Եվրոպա]] և [[Ասիա]] աշխարհամասերը։ 2016 թվականին բացված [[Օսման Գազի կամուրջ]]ը իրար է կապում [[Իզմիթի ծոց]]ի հյուսիսային և հարավային ափերը։ Այն իր երկարությամբ չորրորդ կախովի կամուրջն է աշխարհում։ Կառուցվող [[Չանաքկալեի կամուրջ]]ը իրար կկապի [[Դարդանելի նեղուց|Դարդանելիի]] եվրոպական և ասիական ափերը։

2008 թվականի տվյալներով, Թուրքիայում բնական գազամուղների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 7555 կիլոմետր, իսկ նավթամուղներինը՝ 3636 կիլոմետր<ref name=CIAFactbookTurkey />։ [[Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղ]]ը, որն իր երկարությամբ աշխարհում երկրորդն է, շահագործման է հանձնվել 2005 թվականի մայիսի 10-ին<ref name=emreozgur.com>{{Cite web |title=BAKÜ-T İ FL İ S-CEYHAN BORUHATTI’NDA SON DURUM |url=http://www.emreozgur.com/petrol.pdf |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 12 |website=emreozgur.com}}</ref>։ [[Կապույտ հոսանք]]ը, որը [[Սև ծով]]ի տակով անցնող ամենախոշոր գազամուղն է, բնական գազ է մատակարարում [[Ռուսաստան]]ից Թուրքիա։ Կառուցվող [[Turkish Stream]] գազամուղով հնարավոր կլինի տարեկան 63 միլիարդ խորանարդ մետր գազ մատակարարել Եվրոպա, մինչդեռ [[Նաբուկկո գազամուղ]]ը նախատեսում էր կտրել Եվրոպայի կախվածությունը ռուսական գազից<ref>{{Cite news |title=Russia to Shift Ukraine Gas Transit to Turkey as EU Cries Foul |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-01-14/russia-to-shift-ukraine-gas-transit-to-turkey-as-eu-cries-foul |access-date=2017 թ․ օգոստոսի 17 |newspaper=Bloomberg.com}}</ref>։

[[Պատկեր:Osman Gazi Köprüsü2.jpg|մինի|[[Օսման Գազի կամուրջ]]ը, որը կառուցված է [[Իզմիթի ծոց]]ի վրա, իր երկարությամբ [[Ամենաերկար կախովի կամուրջների ցանկ|աշխարհի 4-րդ կախովի կամուրջն է]]<ref name="trtworld.com1">{{Cite web |title=World's 4th longest suspension bridge opens in Turkey |url=http://www.trtworld.com/turkey/worlds-4th-longest-suspension-bridge-opens-in-turkey-135032 |access-date=2017 թ․ փետրվարի 14 |website=trtworld.com}}</ref>։|274x274px]]

Թուրքիայում համացանցի ակտիվ օգտագործող է համարվում է շուրջ 42,3 միլիոն մարդ։ Freedom House-ը Թուրքիայում համացանցի ազատությունը գնահատել է որպես «ոչ ազատ»։ Թուրքիայի իշխանությունները տարբեր ժամանակներում արգելափակել են այնպիսի կայք էջեր, ինչպիսիք են [[Ֆեյսբուք]]ը, [[Թվիթթեր]]ը, [[ՅուԹյուբ]]ը։ 2017 թվականի մայիսի սկզբին Թուրքիայում [[Վիքիպեդիայի արգելափակումը Թուրքիայում (2017)|արգելափակվել]] է [[Վիքիպեդիա]]ն<ref name="turkeyblocks.org2">{{Cite web |title=Turkey Blocks: Incident Reports and News |url=https://turkeyblocks.org/reports/ |access-date=2017 թ․ մայիսի 1 |website=turkeyblocks.org}}</ref>։ Համաձայն Twitter's transparency report-ի Թուրքիան, սոցիալական մեդիայի գրաքննության հարցում, աշխարհում առաջիններից մեկն է<ref name="turkeyblocks.org1">{{Cite web |title=Turkey leads in social media censorship: new Twitter transparency report |url=https://turkeyblocks.org/2017/03/21/turkey-leads-social-media-censorship-new-twitter-transparency-report/ |access-date=2017 թ․ մայիսի 1 |website=turkeyblocks.org}}</ref>։

2013 թվականի տվյալներով, Թուրքիայում սպառվում է 240 միլիարդ կիլովատտ ժամ էներգիա<ref name="dwnuke">{{Cite web |date=2013 թ․ մայիսի 20 |title=Turkey invests big in nuclear power |url=http://www.dw.de/turkey-invests-big-in-nuclear-power/a-16824428 |access-date=2013 թ․ հունիսի 8 |publisher=Deutsche Welle}}</ref>։ Քանի որ Թուրքիան 2013 թվականին ներկրել է ծախսվող էլեկտրականության 72 տոկոսը, կառավարությունը որոշել է ներդրումներ իրականացնել ատոմային էներգիայի ոլորտում՝ ներկրման ծավալները կրճատելու նպատակով։ Մինչև 2023 թվականը Թուրքիայում կկառուցվի 3 ատոմակայան<ref name="dwnuke" />։ Թուրքիայի առաջին ատոմակայանը կառուցվելու է [[Մերսին]]ի Աքքույու շրջանում՝ [[Միջերկրական ծով]]ի ափին։ Երկրորդ ատոմակայանը լինելու է [[Սինոպի մարզ|Սինոպի]] Ինջեբուրուն շրջանում՝ [[Սև ծով]]ի ափին, իսկ երրորդը՝ [[Քըրըքքալեի մարզ|Քըրըքքալեի]] Իղնեադա շրջանում՝ դարձյալ Սև ծովի ափին<ref name="turknuc">{{Cite web |title=Turkey 'to speed up' nuclear plant plans |url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-to-speed-up-nuclear-plant-plans.aspx?pageID=238&nID=72467&NewsCatID=348 |access-date=2015 թ․ փետրվարի 18 |website=hurriyetdailynews.com}}</ref>։ Թուրքիան աշխարհում հինգերորդն է երկրաջերմային էներգիայի հզորության ցուցանիշներով<ref name="look">{{Cite journal |last=Lund |first=J. W. |last2=Freeston |first2=D. H. |last3=Boyd |first3=T. L. |year=2005 |title=Direct application of geothermal energy: 2005 Worldwide review |url=http://www.os.is/gogn/Introductory_Lectures_2009/Direct%20application%20of%20geothermal%20energy%202005.pdf |url-status=dead |journal=Geothermics |volume=34 |issue=6 |pages=691–727 |doi=10.1016/j.geothermics.2005.09.003 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171010081821/http://www.os.is/gogn/Introductory_Lectures_2009/Direct%20application%20of%20geothermal%20energy%202005.pdf |archive-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 10 |access-date=2017 թ․ օգոստոսի 17}}</ref>։ Թուրքիան [[ԵՄ]] INOGATE էներգետիկ ծրագրի գործընկեր պետություն է, որն ունի 4 հիմնական նպատակ՝ էներգետիկ անվտանգության ապահովում, անդամ երկրների էներգետիկ շուկաների կարգավորում, կայուն էներգետիկ համակարգի զարգացում և էներգետիկ ծրագրի մշակում և իրականացում<ref name="INOGATE website">{{Cite web |title=INOGATE website |url=http://www.inogate.org/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20191118080914/http://www.inogate.org/ |archive-date=2019 թ․ նոյեմբերի 18 |access-date=2011 թ․ օգոստոսի 29 |publisher=Inogate.org}}</ref>։

Թուրքիայում ջրամատակարարման և ապահովման գործընթացը հաճախ բախվում է որոշ խոչընդոտների հետ։ Նախորդ տարիների ընթացքում խմելու ջրի կայուն մատակարարման գործընթացը կանոնակարգվել է։ Բացի այդ, աշխատանքներ են տարվում նաև սանիտարական գործընթացը էլ ավելի կանոնակարգելու համար։ Ավտոմատ կոմունալ համակարգը ներդրվել է 16 խոշոր քաղաքներում<ref name="did-cevreorman17">Ministry of Environment and Forestry: [http://www.did-cevreorman.gov.tr/indir/UCES_ENG.pdf EU Integrated Environmental Approximation Strategy] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120312222212/http://www.did-cevreorman.gov.tr/indir/UCES_ENG.pdf |date=2012-03-12 }}, 2007, p. 17</ref>։

=== Գիտություն և տեխնոլոգիա ===
{{Հիմնական|Գիտությունը Թուրքիայում}}
[[Պատկեր:TaiIDEF2015_(11).JPG|ձախից|մինի|288x288px|[[TAI]]-ն աշխարհի 100 խոշոր դերակատարներից մեկն է ավիագնացության և օդային պաշտպանության ոլորտներում<ref name="tai.com.tr">{{Cite web |title=Company Profile |url=https://www.tai.com.tr/en/about-us/company-profile |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120507034412/http://www.tai.com.tr/en/about-us/company-profile |archive-date=2012 թ․ մայիսի 7 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 13 |website=tai.com.tr/}}</ref>]]
[[TÜBİTAK]]-ը թուրքական պետական ընկերություն է, որը երկրում զբաղվում է գիտության, տեխնոլոգիայի և ինովացիոն քաղաքականության կազմակերպմամբ<ref>{{Cite web |title=Who We Are? The Scientific And Technological Research Council Of Turkey |url=http://www.tubitak.gov.tr/en/about-us/content-who-we-are |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |publisher=Tubitak.gov}}</ref>։ [[Թուրքիայի գիտությունների ակադեմիա]]ն պետական գիտական ինքնավար հաստատություն է, որի հիմնական նպատակը Թուրքիայի տարածքում գիտական գործունեության կազմակերպումն է<ref>{{Cite web |title=Türkiye Bilimler Akademisi |url=http://www.tuba.gov.tr/content/amac/id/212/pid/43/mid/49/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20161021135239/http://www.tuba.gov.tr/content/amac/id/212/pid/43/mid/49/ |archive-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 21 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |publisher=Tuba.gov}}</ref>։ [[TAEK]]-ը Թուրքիայում ատոմային էներգիայի կառավարման պետական հաստատություն է։ Նրա լիազորությունների մեջ են մտնում ատոմային էներգիայի ոլորտում իրականացվող հետազոտությունները, ինչպես նաև խաղաղ ատոմային զենքի զարգացումը և կիրառումը<ref>{{Cite web |title=Turkish Atomic Energy Authority – Mission of TAEK |url=http://www.taek.gov.tr/en/institutional/mission-of-taek.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140608145555/http://www.taek.gov.tr/en/institutional/mission-of-taek.html |archivedate=2014 թ․ հունիսի 8 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |publisher=TAEK |df=dmy}}</ref>։

Ռազմարդյունաբերության ոլորտում թուրքական պետական ընկերություններ են [[Aselsan]]-ը, [[Havelsan]]-ը, [[Roketsan]]-ը, [[MKE]]-ն և այլն։ Թուրքիայի արբանյակային կենտրոնը պատկանում է Թուրքիայի պաշտպանության նախարարությանը և գործարկվում է TAI-ի կողմից։ UFS-ը ծրագիր է, որի նպատակը Թուրքիայում արբանյակաշինության կազմակերպումն ու խթանումն է։ Այն բաղկացած է տիեզերակայանների պատրաստման, արբանյակների գործարկման, ինչպես նաև տիեզերական սարքավորումների վերանորոգման բաժիններից<ref name="ssm1">{{Cite web |title=Space Launch System Project |url=http://www.ssm.gov.tr/home/projects/Sayfalar/proje.aspx?projeID=222 |access-date=2013 թ․ դեկտեմբերի 20 |publisher=Undersecretariat for Defence Industries}}</ref><ref name="dn1">{{Cite news |author=Bekdil, Burak Ege |date=2013 թ․ հուլիսի 28 |title=Turkey's Sat-Launcher Plans Raise Concerns |url=http://www.defensenews.com/article/20130728/DEFREG04/307280004/Turkey-s-Sat-Launcher-Plans-Raise-Concerns |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20130830224731/http://www.defensenews.com/article/20130728/DEFREG04/307280004/Turkey-s-Sat-Launcher-Plans-Raise-Concerns |archive-date=2013 թ․ օգոստոսի 30 |access-date=2013 թ․ դեկտեմբերի 20 |newspaper=Defense News}}</ref><ref name="dn2">{{Cite news |author=Bekdil, Burak Ege |date=2013 թ․ դեկտեմբերի 12 |title=Turkey Spends Big on Innovation |url=http://www.defensenews.com/article/20131212/DEFREG01/312120022/Turkey-Spends-Big-Innovation |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20131220150620/http://www.defensenews.com/article/20131212/DEFREG01/312120022/Turkey-Spends-Big-Innovation |archive-date=2013 թ․ դեկտեմբերի 20 |access-date=2013 թ․ դեկտեմբերի 20 |newspaper=Defense News}}</ref>։ [[Türksat]]-ը Թուրքիայի հեռահաղորդակցային միակ արբանյակն է, որը տիեզերք է արձակել [[Turksat (արբանյակ)|Türksat]] արբանյակները։ [[Göktürk-1]] և [[Göktürk-2]] Թուրքիային պատկանող արբանյակներ են, որոնք գտնվում են Թուրքիայի պաշտպանության նախարարության ենթակայության ներքո։ [[BILSAT-1]]-ը և [[RASAT]]-ը երկրի մակերևույթը ուսումնասիրող արբանյակներ են, որոնք գործարկվում են [[TÜBİTAKe]]-ի կողմից։ 2015 թվականին [[Հյուսիսային Կարոլինայի համալսարան]]ի պրոֆեսոր [[Ազիզ Սանջար]]ը [[Թոմաս Լինդհալ]]ի և [[Պոլ Մոդրիչ]]ի հետ միասին արժանացել է [[Քիմիայի Նոբելյան մրցանակ]]ի՝ [[ԴՆԹ]] ոլորտում ուսումնասիրությունների իրականացման համար<ref>{{Cite web |title=Turkish professor, Aziz Sancar, part of the team that wins Nobel Chemistry Prize |url=http://www.dailysabah.com/science/2015/10/07/turkish-professor-aziz-sancar-part-of-the-team-that-wins-nobel-chemistry-prize}}</ref>։ Թուրք այլ հայտնի գիտնականներ են [[Հուլուսի Բեհչեթ]]ը, ով հայտնաբերել է [[Բեհչեթի հիվանդություն]]ը և մաթեմատիկոս [[Ջահիթ Արֆ]]ը, ով սահմանել է Արֆի փոփոխականը։

== Ժողովրդագրություն ==
{{հիմնական|Թուրքիայի բնակչություն}}
{{Historical populations|1927|13554000|1930|14440000|1940|17728000|1950|20807000|1960|27506000|1970|35321000|1980|44439000|1990|55120000|2000|64252000|2010|73003000|2017|79815000|title=Թուրքիայի բնակչության աճ|source=Թուրքստատ<ref name=pop27-11>{{Cite web |title=Mid-year population estimations, 1927–1985; Mid-year population estimations and projections, 1986–2011 |url=http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=242 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190515170005/http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=242 |archive-date=2019 թ․ մայիսի 15 |access-date=2013 թ․ մայիսի 24 |publisher=Turkish Statistical Institute}}</ref>|percentages=pagr}}Ըստ [[2011|2011 թվականի]] Թուրքիայի մարդահամարի տվյալների՝ երկրի բնակչությունը կազմում է 74,7 միլիոն մարդ, որոնց երեք քառորդն ապրում է [[Թուրքիայի քաղաքներ|քաղաքներում]]։ Բնակչության տարեկան աճի ցուցանիշը կազմում է 1,35 %, իսկ [[բնակչության խտություն]]ը՝ 97 մարդ մեկ կմ քառակուսու վրա։ 15-64 տարիքային խմբի ներկայացուցիչները կազմում են երկրի բնակչության 67,4 %-ը, իսկ 0-14 տարիքային խումբը՝ 25,3 %: 65 տարեկանից մեծ անձնիք կազմում են ամբողջ բնակչության միայն 7,3 %-ը։ 1927 թվականին Թուրքիայում անցկացվել է առաջին պաշտոնական մարդահամարը, որի հավաստմամբ երկրի ընդհանուր բնակչությունը կազմում էր 13,6 միլիոն մարդ։ Թուրքիայի խոշորագույն քաղաքը՝ [[Ստամբուլ]]ը, Եվրոպայի խոշորագույն քաղաքն է ըստ բնակչության և երրորդն՝ ըստ զբաղեցրած տարածքի։

[[Թուրքիայի սահմանադրություն|Թուրքիայի Հանրապետության սահմանադրության]] 66-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «թուրք» է կոչվում ''«Թուրքիայի քաղաքացիությամբ լիազորված ցանկացած քաղաքացի»''։ Այնուամենայնիվ, [[Թուրքիայի բնակչություն|Թուրքիայի բնակչության]] մեծամասնությունը [[Թուրքեր|թուրք էթնոսի]] ներկայացուցիչներն են։ Նրանք կազմում են ողջ երկրի բնակչության 70-75 %-ը։ [[Թուրքիայի բնակչություն|Բնակչության պատմական էթնիկական կազմի]] վերաբերյալ հուսալի տվյալները հասանելի չեն, քանի որ թուրքական իշխանությունները մարդահամար անցկացնելիս չէին մատնանշում բնակչության ազգային կազմը։ Թուրքիայի տարածքում բնակվող ազգային փոքրամասնությունների առաջին հստակ փաստացի գրավոր սահմանազատումը նկատվեց [[Լոզանի պայմանագիր|Լոզանի պայմանագրում]]։ [[Լոզանի պայմանագիր]]ը, որպես «ոչ մուսուլման» փոքրամասնություններ ճանաչում էր [[հայեր]]ին, [[հույներ]]ին և [[հրեաներ]]ին։ Այլ փոքր էթնիկ խմբերի ներկայացուցիչներ էին [[ալբանացիներ]]ը, [[ասորիներ]]ը, [[բոսնիացիներ]]ը, [[չերքեզներ]]ը, [[քրդեր]]ը, [[Լազեր (ազգ)|լազերը]], [[բուլղարացիներ]]ը, [[գնչուներ]]ը, [[վրացիներ]]ը և այլն։

Ներկայիս Թուրքիայի տարածքում ապրող գլխավոր [[Ազգային փոքրամասնություններ|ազգային փոքրամասնությունը]] [[քրդեր]]ն են (18-25 %)։ Քրդաբնակ են Թուրքիայի արևելյան և հարավարևելյան շրջանները, որոնք հայտնի են [[Թուրքական Քուրդիստան|Թուրքական Քրդստան]] անվանումով։ Քրդերը մեծամասնություն են կազմում գլխավորապես [[Արևմտյան Հայաստանի վեց վիլայեթներ|Արևմտյան Հայաստանի նախկին վիլայեթների տարածքում]]՝ ներկայիս [[Դերսիմի մարզ|Դերսիմի]], [[Բինգյոլի մարզ|Բինգյոլի]], [[Մուշի մարզ|Մուշի]], [[Աղրըի մարզ|Աղրիի]], [[Իգդիրի մարզ|Իգդիրի]], [[Էլազըղի մարզ|Էլազղըի]], [[Դիարբեքիրի մարզ|Դիարբեքիրի]], [[Բաթմանի մարզ|Բաթմանի]], [[Շըրնաքի մարզ|Շըրնաքի]], [[Բիթլիսի մարզ|Բիթլիսի]], [[Վանի մարզ|Վանի]], [[Մարդինի մարզ|Մարդինի]], [[Սիիրթի մարզ|Սիիրթի]] և [[Հաքյարիի մարզ]]երում։ Քրդաբնակ են նաև [[Շանլըուրֆայի մարզ|Շանլըուրֆայի]] (47 %) և [[Կարսի մարզ (Թուրքիա)|Կարսի]] մարզերը (20 %)։ Բացի այդ, [[Ներգաղթ|ներքին միգրացիայի]] հետևանքով քրդական համայնքներ են ստեղծվել նաև կենտրոնական և արևմտյան Թուրքիայում, մասնավորապես՝ [[Ստամբուլ]]ում և այլ խոշոր քաղաքներում (որտեղ կա մոտավորապես 3 միլիոն քուրդ)։ Ստամբուլն աշխարհի ամենամեծ քրդաբնակ քաղաքն է։ [[Լոզանի պայմանագիր|Լոզանի պայմանագրում]] նշված երեք կրոնական փոքրամասնություններից ([[հայեր]], [[հույներ]] և [[հրեաներ]]) բացի, այլ ազգերն ու ժողովուրդները պաշտոնական իրավունքներ չունեին, իսկ նրանց [[իրավունք]]ներն ու [[Ազատություն|հիմնարար ազատությունները]] սահմանափակված էին (մասնավորապես՝ լեզվի և դավանանքի ազատությունը)։ Թուրքիայում ''«փոքրամասնություն»'' տերմինը շարունակում է մնալ [[Սոցիոլոգիա|սոցիալական հարաբերությունների]] կարևոր հիմնախնդիրներից մեկը։ [[Թուրքիայի նախագահ|Թուրքական կառավարությունը]] հաճախ քն��ադատվում է փոքրամասնությունների նկատմամբ վերաբերմունքի համար։ Թեև փոքրամասնությունները պաշտոնապես ճանաչված չեն, այնուամենայնիվ, թուրքական ռադիոն, հեռուստատեսությունը, մամուլը և լրատվությունը հեռարձակվում են փոքրամասնությունների լեզուներով։ Բացի այդ, տարրական դպրոցում ընտրովի դասավանդվում են փոքրամասնությունների որոշ լեզուներ և գործում կիրակնօրյա դպրոցներ։

Ներգաղթյալները կազմում են Թուրքիայի Հանրապետության 2,5 %-ը (այս ցուցանիշով երկիրն առաջինն է աշխարհում)։ Միայն [[2017|2017 թվականի]] [[հունվար]]ին՝ Թուրքիան ընդունել է 2,8 միլիոն [[Սիրիացիներ|սիրիացի]] փախստական։

=== Հայերը Թուրքիայում ===
{{հիմնական|Հայերը Թուրքիայում}}
[[Պատկեր:Surp_Krikor_Lusaveriç_Church_and_Kuzguncuk_Mosque_in_Kuzguncuk,_Üsküdar_2.JPG|աջից|մինի|282x282փքս|Ստամբուլի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ հայկական եկեղեցին]]
Ներկայումս Թուրքիայում բնակվում է մոտ 60-80 հազար հայ ([[համշենահայեր]]ի հետ միասին՝ 480 հազար)։ Թուրքիայի հայ համայնքը կենտրոնացված է Ստամբուլ քաղաքում (միայն Ստամբուլում բնակվում է 70 հազար հայ)։ Թուրքիայում հայ հասարակական կյանքը կազմակերպել են ազգային, մշակութային, գրական միությունները, բարեգործական ընկերությունները, որոնցից նշանավոր են Համազգյաց, Մեսրոպյան, Արարատյան, Կիլիկյան, Ազգանվեր հայուհյաց ընկերությունները։ Հայկական եկեղեցիներին կից գործում են դպրոցներ։ Առաջին կանոնավոր դպրոցը հիմնվել է [[1715|1715 թվականին]] Կոստանդնուպոլսում։ Ներկայումս գործում են 17 հայկական վարժարաններ, որտեղ ուսուցանվում են հայոց լեզու և կրոնի պատմություն (հայ ժողովրդի պատմության դասավանդումն արգելված է)։ [[Թուրքերեն]]ի, [[Թուրքիայի պատմություն|Թուրքիայի պատմության]] և [[Թուրքիայի աշխարհագրական շրջաններ|աշխարհագրության]] ուսուցիչները պարտադիր թուրքեր են։

Թուրքիայում ապրող հայերը մեծ ավանդ են ներդրել ոչ միայն հայ ազգային արվեստի, այլև թուրքական մշակույթի տարբեր բնագավառների զարգացման գործում։ Թուրքիայում առաջին թատրոնի հիմնադիրը [[Հակոբ Վարդովյան]]ն է, օպերայի և օպերետի ստեղծողը՝ [[Տիգրան Չուխաջյան]]ը, առաջին նվագախմբի ղեկավարը՝ Գրիգոր Սինանյանը։ Երկար տարիներ արքունի ճարտարապետության գլխավոր դեմքերից են եղել Պալյան ընտանիքի ներկայացուցիչները, Գ. և Կ. Օտյանները, Հ. Սերվերյանը, սուլթանների պալատական նկարիչները՝ Մանասե ընտանիքի անդամները (թուրքական արվեստում առաջին դիմանկարիչները), լուսանկարչության սկզբնավորողն էր Աբդուլլահների հայ ընտանիքը։ Քանդակագործ [[Երվանդ Ոսկան]]ը համարվում է Թուրքիայում քանդակագործության արվեստի հիմնադիրը։
Թուրքիայում են ապրել և ստեղծագործել հայ գրականության բազմաթիվ նշանավոր դեմքեր՝ [[Մկրտիչ Պեշիկթաշլյան]]ը, [[Պետրոս Դուրյան]]ը, [[Միսաք Մեծարենց]]ը, [[Հակոբ Պարոնյան]]ը, [[Երվանդ Օտյան]]ը, [[Գրիգոր Զոհրապ]]ը, [[Սիամանթո]]ն, [[Դանիել Վարուժան]]ը, [[Ռուբեն Սևակ]]ը և ուրիշներ. նրանցից շատերը [[Մեծ եղեռն]]ի զոհ դարձան։ Թուրքիայում առաջին հայալեզու պարբերականը՝ «Լրո գիրը», լույս է տեսել [[1832|1832 թվականին]]։ Ներկայումս հրատարակվում են «Ժամանակ», «Մարմարա» օրաթերթերը, «Սուրբ Փրկիչ», «Լրաբեր», «Ակոս» և այլ պարբերականներ։ Թուրքիան մերժում է հայերի ցեղասպանության փաստը, սակայն արդեն այն ճանաչվել և դատապարտվել է աշխարհի բազմաթիվ պետությունների ու միջազգային կազմակերպությունների կողմից։

=== Լեզու ===
{{Main|Թուրքիայի լեզուներ}}
[[պատկեր:Mother language in 1965 Turkey census - Turkish.png|thumb|Թուրքիայի [[թուրքերեն|թուրքախոս]] բնակչությունը համաձայն 1965 թվականի մարդահամարի տվյալների<ref>Ahmet Buran & Berna Yüksel Çak, [http://www.kitapyurdu.com/kitap/turkiyede-diller-ve-etnik-gruplar/269680.html ''Türkiye'de Diller ve Etnik Gruplar''], Akçağ Yayınları, Ankara, 2012, p. 318. {{ISBN|978-6055413545}}</ref>:]]
Երկրի պաշտոնական լեզուն [[թուրքերեն]]ն է, որը բնակչության 85.54 %-ի առաջին լեզուն է<ref name=milliyet-languages>{{Cite web |title=Türkiye'nin yüzde 85'i 'anadilim Türkçe' diyor |url=http://www.milliyet.com.tr/2007/03/22/guncel/agun.html |access-date=2012 թ․ նոյեմբերի 4 |publisher=Milliyet.com.tr}}</ref>։ Բնակչության 11.97 %-ը խոսում է [[քրդերեն]]ի [[քուրմանջի]] լեզվով<ref name="milliyet-languages" />։ [[Արաբերեն]]ը և [[զազա]]յերենը բնակչության 2.39 %-ի մայր լեզուներն են<ref name="milliyet-languages" />։ Թուրքիայում վտանգված լեզուների շարքում ներառված են [[աբազերեն]]ը, [[աբխազերեն]]ը, [[ադըղեերեն]]ը, [[հունարենի կապադովկյան բարբառ]]ը, [[գագաուզերեն]]ը, [[հյուսիսբոխտերեն]]ը, [[համշենի բարբառ]]ը, [[կաբարդա-չերքեզերեն]]ը, [[սեֆարդերեն]]ը, [[լազերեն]]ը, [[մլահսո]]ն, [[պոնտերեն]]ը, [[գնչուերեն]]ը, [[ասորաարամերեն]]ը, [[տուրոյո]]ն, [[ուբիխերեն]]ը և [[արևմտահայերեն]]ը<ref name="www.unesco.org index">{{Cite web |title=Interactive Atlas of the World's Languages in Danger |url=http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/index.php |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |publisher=UNESCO}}</ref>։

=== Կրոն ===
{{Main|Կրոնը Թուրքիայում}}
{{See also|Աշխարհիկությունը Թուրքիայում}}
{{Pie chart
|thumb = right
|caption = Կրոնը Թուրքիայում (2016)<ref name="ipsos2017">{{Cite web |date=2017 |title=Religion, Ipsos Global Trends |url=https://www.ipsosglobaltrends.com/wp-content/uploads/2017/04/Slide13-6.jpg |archive-url=https://web.archive.org/web/20170905105138/https://www.ipsosglobaltrends.com/wp-content/uploads/2017/04/Slide13-6.jpg |archive-date=2017 թ․ սեպտեմբերի 5 |publisher=[[Ipsos]]}}</ref>
|label1 = [[Սուննի իսլամ]]
|value1 = 65
|color1 = DarkGreen
|label2 = [[Շիա իսլամ]]
|value2 = 4
|color2 = ForestGreen
|label3 = Իսլամի որևէ ճյուղին չպատկանող մուսուլմաններ
|value3 = 14
|color3 = MediumSeaGreen
|label4 = [[Քրիստոնեություն]]
|value4 = 2
|color4 = DodgerBlue
|label5 = [[Անկրոնություն]]
|value5 = 7
|color5 = Black
|label6 = Հոգևոր, բայց ոչ կրոնական
|value6 = 6
|color6 = Honeydew
|label7 = Այլ կրոններ
|value7 = 2
|color7 = Chartreuse
}}
Թուրքիան [[աշխարհիկություն|աշխարհիկ]] պետություն է և չունի պաշտոնական կրոն։ [[Թուրքիայի սահմանադրություն]]ը երաշխավորում է [[կրոնի ազատություն]]ը և խղճի ազատությունը<ref>{{Cite web |author=Axel Tschentscher |title=International Constitutional Law: Turkey Constitution |url=http://servat.unibe.ch/icl/tu00000_.html |access-date=2010 թ․ նոյեմբերի 1 |publisher=Servat.unibe.ch}}</ref><ref>{{Cite web |title=Turkey: Islam and Laicism Between the Interests of State, Politics, and Society |url=http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081028211305/http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |archivedate=2008 թ․ հոկտեմբերի 28 |access-date=2008 թ․ հոկտեմբերի 19 |publisher=Peace Research Institute Frankfurt |format=PDF |df=dmy}}</ref>։

Համաձայն [[Ipsos]]-ի<ref name="ipsos2017"/>, 2016 թվականի տվյալներով իսլամը եղել է Թուրքիայի խոշորագույն կրոնը, որի հետևորդ են բնակչության 82 %-ը։ Բնակչության 13 %-ը չի հարում որևէ կրոնական հոսանքի, իսկ 2 %-ը քրիստոնյաներ են։

Իսլամիստական կուսակցությունների ստեղծման պահից սկսած կրոնի ունեցած դերը հանրային կյանքում երկարատև քննարկումների պատճառ է դարձել<ref>{{Cite book |last1=Steunebrink |first1=Gerrit |url={{Google books |plainurl=yes |id=KSbiKEhsxT0C |page=175 }} |title=Civil Society, Religion, and the Nation: Modernization in Intercultural Context : Russia, Japan, Turkey |last2=van der Zweerde |first2=Evert |publisher=Rodopi |year=2004 |isbn=978-90-420-1665-1 |pages=175–184 |access-date=2013 թ․ հունիսի 5}}</ref>։ Մի քանի տասնամյակ, [[հիջաբ]]ի կրումը դպրոցներում և կառավարական հաստատություններում արգելված է եղել, որովհետև այն դիտարկվել է որպես [[քաղաքական իսլամ]]ի սիմվոլ։ Այդուհանդերձ, համալսարաններում հիջաբի կրման արգելքը հանվել է 2011 թվականին, իսկ 2013 թվականին այն թույլատրվել է նաև կառավարական հաստատություններում<ref>{{Cite news |date=2013 թ․ հոկտեմբերի 8 |title=Turkey Lifts Longtime Ban on Head Scarves in State Offices |url=https://www.nytimes.com/2013/10/09/world/europe/turkey-lifts-ban-on-head-scarves-in-state-offices.html?_r=0 |access-date=2014 թ․ փետրվարի 1 |publisher=NY Times}}</ref>, իսկ դպրոցներում՝ 2014 թվականին<ref name=news24.com>{{Cite web |title=Turkey-lifts-ban-on-headscarves-at-high-schools |url=http://www.news24.com/World/News/Turkey-lifts-ban-on-headscarves-at-high-schools-20140923 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516215849/https://www.news24.com/World/News/Turkey-lifts-ban-on-headscarves-at-high-schools-20140923 |archive-date=2020 թ․ մայիսի 16 |access-date=2014 թ․ նոյեմբերի 3 |website=news24.com/}}</ref>։ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հրամանով 2017 թվականին հիջաբի կրման արգելքը հանվել է նաև զինված ուժերից<ref>{{Cite web |date=2017 թ․ փետրվարի 22 |title=Turkey reverses female army officers' headscarf ban |url=http://www.bbc.com/news/world-europe-39053064 |publisher=[[BBC]]}}</ref>։ Թայիփ Էրդողանի կառավարությունը և [[Արդարություն և զարգացում կուսակցություն (Թուրքիա)|ԱԶԿ]]-ն ձևավորել են «կրթության իսլամացման» քաղաքական հստակ օրակարգ, որի նպատակը «հոգևոր սերնդի դաստիարակության ապահովումն էր ընդդեմ աշխարհիկ դիմադրության»<ref>{{Cite web |author=Sukru Kucuksahin |date=2016 թ․ հունիսի 20 |title=Turkish students up in arms over Islamization of education |url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/06/turkey-high-schools-student-stand-up-against-islamism.html |publisher=Al-Monitor}}</ref><ref>{{Cite web |author=Zülfikar Doğan |date=2016 թ․ հունիսի 29 |title=Erdogan pens education plan for Turkey's 'devout generation' |url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/06/turkey-education-erdogan-devout-generation-plan.html |publisher=Al-Monitor}}</ref>։ Արդյունքում, դպրոցներում աշխատանքից ազատվեցին Թուրքիայի որևէ կրոնին չպատկանող քաղաքացիները<ref>{{Cite web |author=Sibel Hurtas |date=2016 թ․ հոկտեմբերի 13 |title=Turkey’s 'devout generation' project means lost jobs, schools for many |url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/10/turkey-post-putsch-crackdown-transform-education.html |publisher=Al-Monitor}}</ref>։
==== Իսլամ ====
{{Main|Իսլամը Թուրքիայում}}
[[պատկեր:Exterior_of_Sultan_Ahmed_I_Mosque,_(old_name_P1020390.jpg).jpg|thumb|[[Ստամբուլ]]ի [[Կապույտ մզկիթ (Ստամբուլ)|Սուլթանահմեդ մզկիթը]], որը հայտնի է նաև Կապույտ մզկիթ անվամբ, հայտնի է իր կապույտ իզնիքյան սալերով<ref name=bluemosque>{{Cite web |title=Blue Mosque |url=http://www.bluemosque.co/ |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=bluemosque.co}}</ref>]]
Թուրքիայում մարդկանց կրոնական հավատալիքների պետական հստակ վիճակագրություն գոյություն չունի, ոչ էլ առկա է մարդահամարի մեջ։ Համաձայն կառավարության, բնակչության 99.8 %-ը իսլամադավան են<ref name="cia2">{{Cite web |title=Turkey |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkey/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20210110073821/https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkey/ |archive-date=2021 թ․ հունվարի 10 |access-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 13 |work=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency]]}}</ref><ref>{{Cite web |title=TURKEY |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkey.pdf |access-date=2010 թ․ նոյեմբերի 1 |publisher=Library of Congress: Federal Research Division |format=PDF}}</ref>։ Աղբյուրներից մեկի համաձայն բնակչության, միայն, 96.4 %-ն է իսլամադավան<ref name=joshua>{{Cite web |title=Country – Turkey |url=http://joshuaproject.net/countries/TU?page=1 |access-date=2014 թ․ ապրիլի 27 |work=Joshua Project}}</ref>, իսկ մեկ այլ աղբյուրում նշված է 82 %<ref name="ipsos2017"/>։ Թուրքերը [[սուննի իսլամ]]ի հետևորդներ են։ Ամենատարածված աղանդը [[Հանաֆիական մազհաբ]]ն է։ Երկրում բնակվում են նաև [[Սուֆիզմ|սուֆի]] մուսուլմաններ<ref>{{Cite web |date=2006 թ․ նոյեմբերի 20 |title=Sufism |url=http://www.allaboutturkey.com/sufi.htm |access-date=2010 թ․ նոյեմբերի 1 |publisher=All about Turkey}}</ref>։ Իսլամի որևէ ճյուղին չպատկանող մուսուլմանների թիվը կազմում է բնակչության 2<ref name=pewforum.org>{{Cite web |title=Pew Forum on Religious & Public life |url=http://www.pewforum.org/2012/08/09/the-worlds-muslims-unity-and-diversity-1-religious-affiliation/#identity |access-date=2013 թ․ հոկտեմբերի 29 |website=pewforum.org/}}</ref>- 14 %-ը<ref name="ipsos2017"/>։

Իսլամական կրոնական բարձրագույն մարմինը համարվում է [[Կրոնական գործերի վարչություն]]ը ({{lang-tr|Diyanet İşleri Başkanlığı}}): Այն կազմակերպում է իրավունքի Հանաֆի դպրոցի աշխատանքները և պատասխանատվություն կրում երկրում գործող 80 000 մզկիթների գործունեության կազմակերպման և տեղական ու համայնքային իմամների կադրային ապահովման գործընթացը կազմակերպելու համար<ref name=religiousfreedomreport>{{Cite web |title=Bureau of Democracy, Human rights and Labor: International Religious Freedom Report 2007 – Turkey |url=https://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90204.htm |access-date=2010 թ․ նոյեմբերի 1 |publisher=State.gov}}</ref>։ Շատերը պնդում են, որ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի և ԱԶԿ-ի իսլամիստական կառավարության կառավարման ժամանակ Կրոնական գործերի վարչության հին գործառույթներին, որոնց միջոցով մարմինը կարգավորում թուրքական իսլամի կրոնական հատվածը, ավելացան նորերը և փաստացի կառույցը կառավարում է երկրի կրոնական կյանքը<ref name="Lepeska-2015">{{Cite journal |last1=Lepeska |first1=David |date=2015 թ․ մայիսի 17 |title=Turkey Casts the Diyanet |url=https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2015-05-17/turkey-casts-diyanet |journal=Foreign Affairs |access-date=2016 թ․ հուլիսի 27}}</ref>։ Ներկայումս, Կրոնական վարչությունը այնքան է հզորացել, որ նպաստում է պահպանողական իսլամի (հանաֆի իսլամ) տարածմանը Թուրքիայի ներսում։ Վարչության նպատակներից մեկը [[ֆեթվա]]յի տարածումն է, որը արգելում է այնպիսի գործողություններ, ինչպիսիք են շանը տանը կերակրելը, Արևմտյան ամանորի տոնակատարությունները, խաղարկությունների անցկացումը և դաջվածքների դաջումը<ref name=rise>{{Cite web |last1=Cornell |first1=Svante |date=2015 թ․ հոկտեմբերի 9 |title=The Rise of Diyanet: the Politicization of Turkey's Directorate of Religious Affairs |url=http://www.turkeyanalyst.org/publications/turkey-analyst-articles/item/463-the-rise-of-diyanet-the-politicization-of-turkey%E2%80%99s-directorate-of-religious-affairs.html |access-date=2016 թ․ հուլիսի 27 |publisher=turkeyanalyst.org}}</ref>
, ինչպես նաև խրախուսում էր «թուրքական իսլամի» մոդելի տարածումը աշխարհում<ref name="Lepeska-2015" /><ref name="al-monitor-29-4-16">{{Cite news |last1=Tremblay |first1=Pinar |date=2015 թ․ ապրիլի 29 |title=Is Erdogan signaling end of secularism in Turkey? |url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/04/turkey-is-erdogan-signaling-end-of-secularism.html |access-date=2016 թ․ հուլիսի 25 |agency=Al Monitor}}</ref>։

Ակադեմիկոսների կարծիքով Թուրքիայում [[Ալավիներ|ալևիների]] թիվը հասնում է 15-20 միլիոնի, մինչդեռ Ալևի-Բեքթաշի ֆեդերացիայի պնդմամբ ալևիների թիվը հասնում է 25 միլիոնի<ref name=usstate>{{Cite web |title=Turkey: International Religious Freedom Report 2007 |url=https://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90204.htm |access-date=2011 թ․ օգոստոսի 9 |publisher=State.gov}}</ref><ref name=refworld.org1>{{Cite web |title=World Directory of Minorities and Indigenous Peoples – Turkey : Alevis |url=http://www.refworld.org/docid/49749c9950.html |access-date=2015 թ․ ապրիլի 22 |website=refworld.org}}</ref>։ [[Aksiyon]] ամսագրի տվյալներով, [[շիա իսլամ|շիա]] [[տասներկուականներ]] (բացի ալևիներից) թիվը կազմում է 3 միլիոն (Թուրքիայի բնակչության 4.2 %-ը)<ref name="caferi">{{Cite web |date=2004 թ․ հոկտեմբերի 11 |title=Caferi İmamlar |url=http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-15046-34-caferi-imamlar.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110317032746/http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-15046-34-caferi-imamlar.html |archivedate=2011 թ․ մարտի 17 |access-date=2010 թ․ սեպտեմբերի 4 |publisher=Aksiyon.com.tr |language=Turkish |df=dmy-all}}</ref>։ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի և ԱԶԿ-ի սուննի իսլամիստական կառավարության ժամանակ ալևի փոքրամասնության նկատմամբ սկսել են իրականացվել բռնաճնշումներ, որի արդյունքում էլ մեծացել է ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ խտրականությունը<ref>{{Cite web |author=Stephen Schwartz |date=2012 թ․ մարտի 29 |title=Erdogan, Iran, Syrian Alawites, and Turkish Alevis |url=http://www.weeklystandard.com/erdogan-iran-syrian-alawites-and-turkish-alevis/article/634834 |publisher=The Weekly Standard |access-date=2018-02-23 |archive-date=2018-08-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180807063437/https://www.weeklystandard.com/erdogan-iran-syrian-alawites-and-turkish-alevis/article/634834 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |author=Daniel Dombey |date=2014 թ․ հուլիսի 27 |title=Turkey’s Alevi minority fear future under Erdogan presidency |url=https://www.ft.com/content/4834f8fc-134e-11e4-84b7-00144feabdc0 |publisher=Financial Times}}</ref><ref>{{Cite web |author=Marc Champion |date=2016 թ․ հուլիսի 19 |title=Sectarian Tension Builds in Turkey as Erdogan Crackdown Widens |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-07-19/sectarian-tension-builds-in-turkey-as-erdogan-crackdown-widens |publisher=Bloomberg L.P.}}</ref>։

Համաձայն «WIN-Gallup-ի կրոնականության և աթեիզմի գլոբալ ինդեքսի»<ref>{{Cite web |title=GLOBAL INDEX OF RELIGIOSITY AND ATHEISM |url=http://www.wingia.com/web/files/news/14/file/14.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131021065544/http://www.wingia.com/web/files/news/14/file/14.pdf |archive-date=2013 թ․ հոկտեմբերի 21 |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 23}}</ref> Թուրքիայում գործում են ամենաշատ թվաքանակով իսլամական աղանդներն աշխարհում, որոնց հարում են իսլամադավան բնակչության 73 %-ը։ Համաձայն PEW համաշխարհային ուսումնասիրության, Թուրքիայի մուսուլման բնակչության միայն 15 %-ն է, որ օրական հինգ անգամ աղոթում է տանը կամ մզկիթում<ref>{{Cite web |date=2012 թ․ օգոստոսի 9 |title=Chapter 2: Religious Commitment |url=http://www.pewforum.org/2012/08/09/the-worlds-muslims-unity-and-diversity-2-religious-commitment/ |work=pewforum.org}}</ref>։ PEW մեկ այլ զեկույցի համաձայն, թուրքերի միայն 7-13 %-ն է կարծում, որ կրոնը ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն պետք է ազդեցություն ունենա իրավունքի և դատական համակարգի վրա<ref>{{Cite news |date=2016 թ․ օգոստոսի 9 |title=Is Turkey an Islamic or Secular Country? |url=http://www.seeker.com/is-turkey-an-islamic-or-secular-country-1965345281.html |access-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 5 |publisher=Seeker Daily}}</ref>։

==== Քրիստոնեություն ====
{{Main|Քրիստոնեությունը Թուրքիայում}}
[[պատկեր:İstanbul 6019.jpg|thumb|left|Ստամբուլի [[Ֆաթիհ]] թաղամասի [[Ստամբուլի սուրբ Ստեփանի բուլղարական եկեղեցի|Սուրբ Ստեփանի բուլղարական եկեղեցի]]ն հայտի է իր նեոգոթական ճարտարապետական ոճին բնորոշ տարրերով:]]
Առաջին [[Քրիստոնեություն|քրիստոնյաներ]]ը ժամանակակից Թուրքիայի տարածքում հայտնվել են դեռ մ.թ. I դարում։ Բացի այդ, Թուրքիայի տարածքում են ծնվել քրիստոնեական առաքյալներից և սրբերից մի քանիսը, ինչպես օրինակ, [[Տարսոս]] քաղաքից [[Պողոս առաքյալ]]ը, [[Տիմոթեոս]]ը, [[Սուրբ Նիկողայոս Զմյուռնացի]]ն,
ով ծնվել է [[Միրա (քաղաք)|Միրա]] քաղաքում, [[Պողիկարպոս Զմյուռնիացի]]ն և ուրիշներ։ [[Պետրոս առաքյալ]]ը [[Անտիոք]]ում (ժամանակակից [[Անթաքիա]]) հիմնադրել է [[Սուրբ Պետրոսի տաճար|քրիստոնեական առաջին եկեղեցիներից]] մեկը։ Ըստ ավանդության, այստեղ առաջին անգամ Պետրոսը քարոզել է [[Ավետարան]]ը և այստեղ են պատմության մեջ առաջին անգամ [[Հիսուս Քրիստոս]]ի հետևորդները կոչվել ''քրիստոնյաներ''։ [[Կույս Մարիամի տուն (Եփեսոս)|Տունը]], որտեղ [[Մարիամ Աստվածածին]]ը բնակվել է իր կյանքի վերջին տարիներին, մինչ [[Աստվածածնի վերափոխման տոն|համբարձվելը]] (համաձայն կաթոլիկ դոկտրինի) կամ վերափոխվելը (ըստ ուղղափառ եկեղեցու դոկտրինի)<ref>''The Catholic Encyclopedia'', Volume XIV, Copyright © 1912 by Robert Appleton Company, Online Edition Copyright © 2003 by K. Knight [http://www.newadvent.org/cathen/14774a.htm]</ref><ref>''Home of the Assumption: Reconstructing Mary's Life in Ephesus'' by V. Antony John Alaharasan 2006 {{ISBN|1-929039-38-7}} page 38</ref> և [[Հովհաննես առաքյալ]]ի գերեզմանը, ով [[Խաչելություն (քրիստոնեական)|Քրիստոսի խաչելությունից]] հետո ուղեկցել է Աստվածածնին՝ Անատոլիա կատարած ճանապարհորդության ժամանակ, նույնպես գտնվում են [[Եփեսոս]]ում։ Կապադովկիայի քարանձավային եկեղեցիները վաղ քրիստոնեության ժամանակաշրջանում եղել են ապաստարաններ Հռոմեական կայսրությունում հալածվող առաջին քրիստոնյաների համար։ Մեր թվարկության 381 թվականից սկսած՝ [[Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողով|Կոստանդնուպոլսի I տիեզերական ժողով]]ից հետո, [[Ուղղափառ եկեղեցի|Ուղղափառ եկեղեցու]] կենտրոնը տեղակայված է եղել [[Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքություն|Կոստանդնուպոլսում (Ստամբուլ)]]<ref name="Rusch2013">{{Cite book |author=William G. Rusch |url={{Google books |plainurl=yes |id=ZMgC0VsRee0C |page=31 }} |title=The Witness of Bartholomew I, Ecumenical Patriarch |publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing |year=2013 |isbn=978-0-8028-6717-9 |page=31 |quote=Constantinople has been the seat of an archiepiscopal see since the fourth century; its ruling hierarch has had the title of"Ecumenical Patriarch"&nbsp;...}}</ref><ref name="FahlbuschBromiley2001">{{Cite book |author1=Erwin Fahlbusch |url={{Google books |plainurl=yes |id=yaecVMhMWaEC |page=40 }} |title=The Encyclopedia of Christianity |author2=Geoffrey William Bromiley |publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing |year=2001 |isbn=978-90-04-11695-5 |page=40 |quote=The Ecumenical Patriarchate of Constantinople is the ranking church within the communion of&nbsp;... Between the 4th and 15th centuries, the activities of the patriarchate took place within the context of an empire that not only was&nbsp;...}}</ref>։ Պենտարխիայի հինգ խոշոր եպիսկոպոսական աթոռներից երկուսը ([[Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքություն|Կոստանդնուպոլսի]] և [[Անտիոքի հույն ուղղափառ եկեղեցի|Անտիոքի]]) 531 թվականին հիմնադրվել են [[Հուստինիանոս Ա|Հուստինիանոս I]]-ի կողմից<ref>The Oxford Dictionary of the Christian Church, s.v. ''patriarch (ecclesiastical)'', also calls it "a title dating from the 6th century, for the bishops of the five great sees of Christendom". And [https://books.google.am/books?id=ZP_f9icf2roC&printsec=frontcover#PPA845,M1 Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions] says: "Five patriarchates, collectively called the pentarchy, were the first to be recognized by the legislation of the emperor Justinian (reigned 527–565)"</ref>։ Բյուզանդական ժամանակաշրջանի այս երկու եպիսկոպոսական աթոռներն էլ ներկայումս գտնվում են Թուրքիայի տարածքում<ref>[http://www.britannica.com/eb/article-9059117/pentarchy "Pentarchy"]. ''Encyclopædia Britannica''. Retrieved February 14, 2010. "The proposed government of universal Christendom by five patriarchal sees under the auspices of a single universal empire. Formulated in the legislation of the emperor Justinian I (527–65), especially in his Novella 131, the theory received formal ecclesiastical sanction at the Council in Trullo (692), which ranked the five sees as Rome, Constantinople, Alexandria, Antioch, and Jerusalem"</ref>։

Թուրքիայում քրիստոնյաների թիվը հասնում է մինչև 17.5 %-ի (ոչ իսլամադավան բնակչության թիվը հասնում է 19 %-ի)։ Այսինքն, ոչ իսլամադավանները Թուրքիայում կազմում են 16 միլիոն։ Ամենաբարձր ցուցանիշը գրանցվել է 1914 թվականին (բնակչության 25 %-ը), իսկ 1927 թվականին՝ 2.5 %<ref>{{Cite journal |last=Içduygu |first=Ahmet |author2=Toktas, Şule; Ali Soner, B. |date=2008 թ․ փետրվարի 1 |title=The politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from Turkey |url=https://www.academia.edu/761694/The_Politics_of_Population_in_a_Nation_Building_Process_Emigration_of_Non-Muslims_from_Turkey |journal=Ethnic and Racial Studies |volume=31 |issue=2 |pages=358–389 |doi=10.1080/01419870701491937}}</ref>: Պատճառը [[Օսմանյան կայսրություն]]ում և Հանրապետական Թուրքիայում տեղի ունեցած իրադարձություններն են, որոնք մեծ ազդեցություն են ունեցել երկրի ժողովրդագրական պատկերի վրա, ինչպես օրինակ, [[Հայոց ցեղասպանություն]]ը, [[Հույն-թուրքական բնակչության փոխանակություն]]ը<ref>{{Citation |title=Chapter ''The refugees question in Greece (1821–1930)'' in "''Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας''", ΟΕΔΒ (''"Topics from Modern Greek History"''). 8th edition (PDF) |year=2008 |publisher=Nikolaos Andriotis}}</ref>, ինչպես նաև քրիստոնյաների արտագաղթը, որը սկսվել էր 19-րդ դարի վերջին և շարունակվել 20-րդ դարի առաջին քառորդին<ref>{{Cite web |year=2001 |title='Editors' Introduction: Why a Special Issue?: Disappearing Christians of the Middle East |url=http://www.meforum.org/487/editors-introduction-why-a-special-issue |access-date=2013 թ․ հունիսի 11 |publisher=Editors' Introduction |format=PDF}}</ref>։ 1942 թվականին ոչ մուսուլման բնակչության համար սահմանված [[ունևորութեան տուրք|ունևորության տուրք]]ը, 1948 թվականին դեպի Իսրայել հրեաների զանգվածային արտագաղթը, ինչպես նաև շարունակվող [[Կիպրոսի հիմնախնդիր]]ը, որի արդյունքում ավելի են սրվել հույն- թուրքական հարաբերությունները (լարվածության գագաթնակետին [[Ստամբուլի ջարդեր|են հասել]] 1955 թվականի սեպտեմբերի 6-7), կարևոր իրադարձություններ էին, որոնք պատճառ հանդիսացան Թուրքիայում ոչ մուսուլման բնակչության թվաքանակի կրճատման համար։ Թուրքական պաշտոնական վիճակագրության մեջ տվյալների զանազանությունը մշտապես առկա է եղել։ Պաշտոնական տվյալներով ինչ-որ մի ազգի տոկոսային հարաբերությունը կարող է լինել 7.5 %, սակայն իրական ցուցանիշը լինի 17-25 %։ Այսպես, 1.8 միլիոն հայերը թուրքական պաշտոնական վիճակագրության մեջ նշված է եղել 1.25 միլիոն (Էնվեր փաշան նշում է ցեղասպանության տարիներին Թուրքիայի տարածքից արտաքսվել են 500 000 - 1.1 միլիոն հայ), 2.250 միլիոն հույների փոխարեն նշվել է 1.75 միլիոն (միայն Թրակիայից և Կոստանդնուպոլսից արտաքսվել են 650 000 հույներ, 550 000 պոնտոսցի հույներ, 980 000 անատոլիացի հույներ, 60 000 կապադովկիացի հույներ, 350 000 հույներ էլ կոտորվել են)։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի և Բալկանյան I պատերազմի ժամանակ Թուրքիայում բնակվող 375 000 ասորի քրիստոնյաներից 275 000 կոտորվել են։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, ընդհանուր առմամբ, 16 միլիոնից քրիստոնյաների թիվը հասել է 4.4 միլիոնի։ Ներկայումս, թաքնված հույների թիվը հասնում է 550 000- 900 000-ի։

Այսօր, Թուրքիայում բնակվում են շուրջ 120 000 բացահայտ քրիստոնյաներ, ովքեր կազմում են Թուրքիայի բնակչության 0.2 %-ը<ref name="cia-rel">{{Cite web |title=Religions |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html#tu |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20181224211645/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html%20#tu |archive-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 24 |access-date=2013 թ․ փետրվարի 9 |publisher=Central Intelligence Agency}}</ref>,, որոնցից 80 000 ուղղափառ քրիստոնյա են, 35,000-ը՝ կաթոլիկ եկեղեցու հետևորդ<ref name=catho>{{Cite web |title=Statistics by Country |url=http://www.catholic-hierarchy.org/country/sc1.html |access-date=2015 թ․ փետրվարի 18 |website=catholic-hierarchy.org}}</ref> 18,000՝ անտիոքի հույն եկեղեցու հետևորդ<ref>{{Cite web |year=2008 |title=Christen in der islamischen Welt – Aus Politik und Zeitgeschichte |url=http://www.bpb.de/publikationen/R1HJSB,2,0,Christen_in_der_islamischen_Welt.html |access-date=2013 թ․ հունիսի 11 |format=PDF}}</ref>, 5,000 հույն ուղղափառ եկեղեցու հետևորդ։ Քիչ քանակությամբ բնակվում են նաև բողոքականներ<ref name=christiancentury.org>{{Cite web |title=Turkish Protestants still face "long path" to religious freedom |url=http://www.christiancentury.org/article/2011-03/turkish-protestants-still-face-long-path-religious-freedom |access-date=2014 թ․ նոյեմբերի 3 |website=christiancentury.org}}</ref>։ Ներկայումս, Թուրքիայում գործում են մոտ 236 եկեղեցիներ<ref>{{Cite web |date=2009 թ․ ապրիլի 15 |title=Life, Culture, Religion |url=http://www.goturkey.com/Life--Culture-Religion--51538-c-en.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090415000147/http://www.goturkey.com/Life--Culture-Religion--51538-c-en.html |archivedate=2009 թ․ ապրիլի 15 |access-date=2013 թ․ փետրվարի 9 |publisher=Official Tourism Portal of Turkey}}</ref>։

==== Հուդայականություն ====
{{Main|Հուդայականությունը Թուրքիայում}}
[[պատկեր:GrandSynagogueEdirne (2).JPG|thumb|[[Էդիրնե]]ի [[Էդիրնեի մեծ սինագոգ|մեծ սինագոգը]]]]

Թուրքիայում հուդայականության պատմությունը հասնում է մինչև ռոմանիոտ հրեաների Անատոլիա գաղթելու ժամանակաշրջանը, ովքեր Անատոլիայում առաջին անգամ հայտնվել են  մ.թ.ա. 5-րդ դարում։ Անատոլիայում նրանք կառուցել են սրբատեղիներ, ինչպես օրինակ, [[Սարդիս սինագոգ]]ը [[Լիդիա]]յում և [[Պրիենեի սինագոգ]]ը [[Հոնիա]]յում։ [[Սեֆարդներ|Սեֆարդյան հրեաներ]]ը, ովքեր տեղափոխվել էին Իբերիա թերակղզուց դեպի հարավային Իտալիա, բնակություն հաստատեցին Օսմանյան կայսրությունում 15-րդ դարի վերջին և 16-րդ դարի կեսերին։ 1948 թվականից հետո, դեպի Իսրայել տեղի ունեցած արտագաղթի արդյունքում, Թուրքիայում հրեական բնակչության թվաքանակը էականորեն կրճատվել է<ref name=science.co.il>{{Cite web |title=Turkish Jews – Brief History |url=https://www.science.co.il/hi/turkish/}}</ref>։ Ներկայումս, Թուրքիայում բնակվում են շուրջ 26 000 հրեաներ, որոնց մեծ մասը սեֆարդներ են<ref>{{Cite web |year=2006 |title=An Overview of the History of the Jews in Turkey |url=http://www.americansephardifederation.org/PDF/exhibitions/Jewish_Costumes_Early_History_Jews_in_Turkey.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131006160804/http://www.americansephardifederation.org/PDF/exhibitions/Jewish_Costumes_Early_History_Jews_in_Turkey.pdf |archivedate=2013 թ․ հոկտեմբերի 6 |access-date=2013 թ․ հունիսի 11 |publisher=American Sephardi Federation |format=PDF |df=dmy}}</ref>։

==== Ագնոստիցիզմ և աթեիզմ ====
Համաձայն Եվրոբարոմետրի 2010 թվականի հարցումների, թուրքերի 94 %-ը հավատում են Ալլահին և միայն 1 %-ն է, որ չի հավատում Աստծուն։ Բնակչության 5 %-ը [[ագնոստիցիզմ|ագնոստիկ]] է, իսկ 1 %-ն էլ՝ աթեիստ<ref>{{Cite news |date=2015 թ․ նոյեմբերի 9 |title=Independent |url=https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/turkish-atheist-organisation-launches-petition-calling-for-babies-to-no-longer-be-automatically-a6727866.html |access-date=2016 թ․ հունիսի 4 |website=Turkish atheist organisation launches petition calling for babies to no longer be automatically registered as Muslim. |publisher=The Independent}}</ref>։ Այդուհանդերձ, համաձայն մեկ այլ հարցման, որը կազմակերպել էր KONDA ընկերությունը, երկրում աթեիստների թիվը կազմում է 2.9%<ref name="human.nl">{{Cite web |author=Ekin Karaca |date=2016 թ․ մարտի 3 |title=Being an Atheist in Turkey |url=http://www.human.nl/among-nonbelievers/read-more/being-an-atheist-in-turkey.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160701073123/http://www.human.nl/among-nonbelievers/read-more/being-an-atheist-in-turkey.html |archive-date=2016 թ․ հուլիսի 1 |access-date=2016 թ․ հունիսի 24 |website=www.human.nl}}</ref>: Բալկաններում, Մերձավոր Արևելքում և Կովկասում առաջին աթեիստական կազմակերպությունը՝ Թուրքիայի աթեիզմի ասոցիացիան, հիմնադրվել է 2014 թվականին<ref name="blogs.lse.ac.uk1">{{Cite web |title=Beyond the Straight Path: Obstacles and Progress for Atheism in Turkey |url=http://blogs.lse.ac.uk/humanrights/2015/11/24/beyond-the-straight-path-obstacles-and-progress-for-atheism-in-turkey/ |access-date=2017 թ․ ապրիլի 2 |website=blogs.lse.ac.uk}}</ref><ref name="turkishatheist.net1">{{Cite web |title=The first Atheist Association in Turkey is founded |url=http://turkishatheist.net/?p=40 |access-date=2017 թ․ ապրիլի 2 |website=turkishatheist.net}}</ref>։

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ 2013 թվականին 4.5 միլիոն մարդ Թուրքիայում չեն եղել որևէ կրոնի հետևորդ։ Նույն հետազոտության համաձայն, որևէ կրոնի հետևորդ չհանդիսացող քաղաքացիների 85 %-ը 35 տարեկանից ցածր տարիք ունեն<ref>{{Cite news |title=Atheists raising their voice in Turkey amid polarized reactions |url=http://www.hurriyetdailynews.com/atheists-raising-their-voice-in-turkey-amid-polarized-reactions.aspx?PageID=238&NID=87604&NewsCatID=339 |access-date=2015 թ․ նոյեմբերի 12 |publisher=[[Hürriyet Daily News|Daily News]]}}</ref>։

== Կրթություն ==
{{Main|Կրթությունը Թուրքիայում}}
{{See also|Թուրքիայի համալսարանների ցանկ}}
[[պատկեր:Istanbul University campus March 2008b.JPG|thumb|left|[[Ստամբուլի համալսարան]]ը հիմնադրվել է 1453 թվականին՝ ''Դարյուլֆունուն'' անվամբ։ 1933 թվականի օգոստոսի 1-ին համալսարանը ճանաչել և դարձել է Հանրապետության առաջին համալսարանը<ref name=istanbuluniversity>{{Cite web |title=History |url=http://www.istanbul.edu.tr/english/?p=68 |access-date=2014 թ․ հունիսի 12 |website=istanbul.edu.tr}}</ref>:]]

Թուրքիայի ազգային կրթության նախարարությունը պատասխանատու է եռամակարդակ դպրոցական կրթական համակարգի համար<ref name=wesed>{{Cite web |title=Education in Turkey |url=http://www.wes.org/ewenr/12sept/feature.htm |access-date=2013 թ․ հունիսի 12 |publisher=World Education Services}}</ref>։ Այն պարտադիր է և տևում է 12 տարի։ Թուրք աշակերտները չորսական տարի սովորում են տարրական, միջնակարգ և ավագ դպրոցներում<ref name=nyt-peg>{{Cite web |title=Turkey's Education Reform Bill Is About Playing Politics With Pedagogy |url=http://latitude.blogs.nytimes.com/2012/03/23/turkeys-education-reform-bill-is-about-playing-politics-with-pedagogy/ |access-date=2013 թ․ հունիսի 12 |work=The New York Times}}</ref>։ Թուրքիայի 25-34 տարեկան բնակչության կեսից քիչը ունի, առնվազն, լիարժեք դպրոցական կրթություն։ [[ՏՀԶԿ]] անդամ մյուս երկրների համեմատությամբ, Թուրքիայում գրագիտության մակարդակը 80 %-ից անցնում է<ref name=oecdind>{{Cite web |title=Education at a Glance: OECD Indicators 2012 |url=http://www.oecd.org/edu/EAG2012%20-%20Key%20Facts%20-%20Turkey.pdf |access-date=2013 թ․ հունիսի 12 |publisher=OECD}}</ref>։ Թուրքիայում հիմնական կրթությունը, ի տարբերություն ՏՀԶԿ անդամ մյուս երկրների, վատորակ է։ Ընդորում, տարբերությունները արտահայտվում են ոչ միայն բարձրագույն, այլև միջնակարգ կրթության համակարգում<ref name=WBedu />։ Համաձայն ՏՀԶԿ «Աշակերտների կրթական ձեռքբերումների միջազգային ծրագրի» գնահատման, Թուրքիան անդամ 34 պետությունների շարքում զբաղեցնում է 32-րդ հորիզոնականը<ref name=nyt-peg />։ Ավագ դպրոց և համալսարան ընդունվելու համար, համապատասխանաբար, անհրաժեշտ է հաջողությամբ հանձնել միջնակարգ և ավագ դպրոցների ավարտական քննությունները։ Որոշ աշակերտներ սկսում են կրկնուսույցների ծառայություններին դիմել 10 տարեկանից սկսած<ref name=WBedu>{{Cite web |date=2011 թ․ հունիսի 30 |title=Improving The Quality And Equity of Basic Education in Turkey Challenges And Options |url=http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2013/02/20/000333037_20130220112531/Rendered/PDF/541310SR0P107700Quality0Report02011.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131016062736/http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2013/02/20/000333037_20130220112531/Rendered/PDF/541310SR0P107700Quality0Report02011.pdf |archivedate=2013 թ․ հոկտեմբերի 16 |access-date=2013 թ․ հունիսի 12 |publisher=World Bank |page=viii |df=dmy}}</ref>։ 2011 թվականին մեծահասակների շրջանում գրագիտության մակարդակը կազմել է 94.1 տոկոս։ Գրագետ է տղամարդկանց 97.9 %-ը, իսկ կանանց՝ 90.3 %-ը<ref name=unescolit>{{Cite web |title=National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+) |url=http://stats.uis.unesco.org/unesco/TableViewer/tableView.aspx?ReportId=210 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131029183908/http://stats.uis.unesco.org/unesco/TableViewer/tableView.aspx?ReportId=210 |archive-date=2013 թ․ հոկտեմբերի 29 |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 27 |publisher=UNESCO Institute for Statistics}}</ref>։

2017 թվականի դրությամբ, Թուրքիայում գործում են 190 համալսարաններ<ref>{{Cite web |title=Higher Education System in Turkey |url=http://www.yok.gov.tr/documents/10348274/10733291/TR%27de+Y%C3%BCksek%C3%B6%C4%9Fretim+Sistemi2.pdf/9027552a-962f-4b03-8450-3d1ff8d56ccc |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180515222606/http://www.yok.gov.tr/documents/10348274/10733291/TR%27de+Y%C3%BCksek%C3%B6%C4%9Fretim+Sistemi2.pdf/9027552a-962f-4b03-8450-3d1ff8d56ccc |archive-date=2018 թ․ մայիսի 15 |access-date=2017 թ․ ապրիլի 10}}</ref>։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատություն ընդունվելու համար աշակերտները մասնակցում են [[Ուսանողների ընտրության և տեղավորման համակարգ|Ուսանողների ընտրության քննություններին]] (ÖSYS): 2008 թվականին, Թուրքիայի համալսարաններում ուսանել են, ավելի քան, 600 000 ուսանողներ։ 2007 թվականին բուհ ընդունվելու համար քննություններին մասնա��ցել է 1 700 000 մարդ<ref name="Group2009">{{Cite book |author=Oxford Business Group |url={{Google books |plainurl=yes |id=c1uXr3Rr7koC |page=203 }} |title=The Report: Turkey 2009 |publisher=Oxford Business Group |year=2009 |isbn=978-1-902339-13-9 |page=203 |access-date=2013 թ․ հունիսի 12}}</ref>:Բացի [[Անատոլիական համալսարան|Անատոլիական]], [[Ստամբուլի համալսարան|Ստամբուլի]] և [[Աթաթուրքի համալսարան]]ների Բաց կրթության ֆակուլտետների, բուհերի ընդունելության վերահսկողությունն իրականացվում է ÖSYS ծառայության միասնական քննությունների միջոցով, որի արդյունքներից ելնելով էլ դիմորդները ընդունվում են այս կամ այն համալսարան<ref>{{Cite web |title=Guide for Foreign Students planning Education in Turkey |url=http://www.educationinturkey.net/index.php?option=com_content&view=article&id=69&Itemid=75 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151015214513/http://www.educationinturkey.net/index.php?option=com_content&view=article&id=69&Itemid=75 |archivedate=2015 թ․ հոկտեմբերի 15 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |df=dmy-all}}</ref>։ Համաձայն Թայմս ամսագրի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների 2012-2013 միջազգային վարկանիշի, Թուրքիայի ամենահեղինակավոր համալսարանը համարվում է [[Մերձավորարևելյան տեխնիկական համալսարան]]ն է (գտնվում է 201–225 միջակայքում)։ Նրան հաջորդում են [[Բիլքենթ համալսարան|Բիլքենթ]] և [[Քոչ համալսարան]]ները (երկուսն էլ գտնվում են 226–250 միջակայքում), [[Ստամբուլի տեխնիկական համալսարան]]ը և [[Բոսֆորի համալսարան]]ը (276–300 միջակայքում)<ref name=therank>{{Cite web |title=World University Rankings 2012–2013 |url=http://www.timeshighereducation.co.uk/world-university-rankings/2012-13/world-ranking |access-date=2013 թ․ հունիսի 16 |work=Times Higher Education}}</ref>։ Պետական և մասնավոր բոլոր համալսարանները գտնվում են Թուրքիայի բարձրագույն կրթության խորհրդի (YÖK) ենթակայության տակ, որի նախագահին նշանակում է Թուրքիայի նախագահը։ 2016 թվականի հոկտեմբերին 676 գործադիր որոշմամբ ստեղծվել է համակարգ, որի համաձայն նախագահն է ուղղակիորեն նշանակում պետական և մասնավոր բուհերի բոլոր ռեկտորներին<ref>{{Cite web |author=Mustafa Akyol |date=2016 թ․ նոյեմբերի 7 |title=Turkish universities latest domino in Erdogan's path |url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/11/turkey-erdogan-took-full-control-of-universities.html |publisher=Al-Monitor}}</ref>։ Թուրքիան [[Բարձրագույն կրթության եվրոպական տարածաշրջան]]ի անդամ է և ակտիվորեն մասնակցում է [[Բոլոնյան հռչակագիր|Բոլոնյան ��ործընթացի]] աշխատանքներին<ref>{{Cite web |date=2017 թ․ ապրիլի 10 |title=Members: Turkey |url=http://www.ehea.info/pid34250-cid101609/turkey.html}}</ref>։

2016 թվականին իրականացված «Գիտելիքի հմտություններ» ուսումնասիրության համաձայն, Թուրքիան չափահաս բնակչության գրագիտության ցուցանիշներով ՏՀԶԿ անդամ 33 պետությունների շարքում զբաղեցնում է 30-րդ հորիզոնականը<ref>{{Cite book |url=https://dx.doi.org/10.1787/9789264258051-en |title=Skills Matter FURTHER RESULTS FROM THE SURVEY OF ADULT SKILLS |date=2015 |publisher=OECD |isbn=978-92-64-25805-1 |page=46,49 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 20}}</ref>։

2017 թվականին թուրքական դասագրքերից հանվեց [[էվոլյուցիա|էվոլյուցիայի տեսությունը]]։ Փոխարենը դպրոցներում սկսեցին ուսումնասիրել [[ջիհադ]]ի հայեցակարգը<ref>{{Cite news |date=2017 թ․ հուլիսի 19 |title=Turkey drops evolution and starts teaching jihad instead |url=https://www.independent.co.uk/news/world/europe/turkey-school-curriculum-teach-jihad-concept-drop-evolution-science-muslim-islam-a7848176.html |access-date=2017 թ․ հուլիսի 20 |work=The Independent |language=en-GB}}</ref>։

== Առողջապահություն ==
{{Հիմնական|Առողջապահությունը Թուրքիայում}}
{{See also|Թուրքիայի հիվանդանոցների ցանկ}}
[[պատկեր:Haydarpasa campus general.jpg|thumb|300px|Բժշկության կայսերական նախկին քոլեջը, որտեղ ներկայումս տեղակայված է [[Մարմարա համալսարան]]ի Հայդարփաշա մասնաճյուղը]]

Թուրքիայում առողջապահությունը վերահսկվում է Թուրքիայի առողջպահության նախարարության կենտրոնացված պետական համակարգի կողմից։ 2003 թվականին կառավարությունը ներկայացրեց առողջապահության ոլորտի բարեփոխումների ամբողջական ծրագիր, որի նպատակը հանրային և մասնավոր բժշկական ընկերությունների միջև համամասնության պահպանումն է։ Ծրագրի նպատակներից մեկն էլ հանրային առողջապահության հասանելի և մատչելի դարձնելը՝ հասարակության լայն շերտերի համար։ Թուրքական վիճակագրական ինստիտուտի տվյալներով, 2012 թվականին առողջապահական ոլորտի վրա ծախսվել է 76.3 միլիարդ թուրքական լիրա։ Գումարի 79.6 տոկոսը վճարվել է Սոցիալական անվտանգության ինստիտուտի կողմից, իսկ 15.4 տոկոսը՝ հենց պացիենտների կողմից<ref>{{Cite web |title=Hürriyet: "Sağlığa 76,3 milyar lira harcandı" |url=http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/24892271.asp |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9}}</ref>։ 2012 թվականի տվյալներով, Թուրքիայում գործում են 29, 960 բժշկական հաստատություններ<ref name=TUIKmedical>{{Cite web |title=Turkish Statistical Institute: Number of medical institutions in Turkey |url=http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1613 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203084646/http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1613 |archive-date=2020 թ․ փետրվարի 3 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9}}</ref> և յուրաքանչյուր բժշկի բաժին է ընկնում 583 մարդ<ref>{{Cite web |title=Turkish Statistical Institute: Number of citizens per healthcare personnel in Turkey |url=http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=255 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200426204823/http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=255 |archive-date=2020 թ․ ապրիլի 26 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9}}</ref> and 2.65 beds per 1000 people.<ref name=TUIKmedical />:

2015 թվականին, տղամարդկանց մոտ կյանքի միջին տևողությունը եղել է 72.6 տարի, իսկ կանանց մոտ կյանքի միջին տևողությունը կազմել է 75.8 տարի<ref>{{Cite web |date=2016 |title=World Healt Statistics 2016: Monitoring health for the SDGs Annex B: tables of health statistics by country, WHO region and globally |url=http://www.who.int/gho/publications/world_health_statistics/2016/Annex_B/en/ |access-date=2016 թ․ հունիսի 27 |publisher=World Health Organization}}</ref>։

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության տվյալներով Թուրքիայում ծնելիությունը 1000 բնակչի թվաքանակով կազմում է 16, 33<ref name="Թուրքիայի Առողջապահություն">{{Cite web |title=Թուրքիայի Առողջապահություն |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170702111626/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |archive-date=2017 թ․ հուլիսի 2 |accessdate=2015 թ․ սեպտեմբերի 1}}</ref>, իսկ մահացությունը՝ 5, 88 մարդ<ref name="Թուրքիայի Առողջապահություն"/> ([[2015]])։ Մահացության հիմնական պատճառները սիրտ-անոթային համակարգի հիվանդությունները և չարորակ նորագոյացություններն են։

== Մշակույթ ==
{{Հիմնական|Թուրքիայի մշակույթ}}
[[պատկեր:Whirlingdervishes.JPG|thumb|[[Սուֆիզմ|Սուֆիստական]] Մևլևի համայնքի պարող [[դերվիշ]]ները։ Համայնքը հիմնադրվել է 13-րդ դարում [[Կոնիա]]յում Սուֆի միստիկ և բանաստեղծ [[Ռումի]] հետնորդների կողմից՝ Սամայի ծեսի ժամանակ։ Ծեսը Թուրքիայի կողմից [[ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ոչ նյութական արժեքներ]]ի ցանկում ներառված 11 արժեքներից մեկն է<ref name=unesco1>{{Cite web |title=UNESCO Intangible Cultural Heritage Lists |url=http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00011&multinational=3&display1=inscriptionID&display=maps#tabs |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140715114119/http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00011&multinational=3&display1=inscriptionID&display=maps |archivedate=2014 թ․ հուլիսի 15 |access-date=2014 թ․ հուլիսի 3 |website=unesco.org |df=dmy}}</ref>:]]

Թուրքիան ունի խայտաբղետ, շատ հաճախ միմյանց խիստ հակասական մշակույթ։ [[Թուրքիայի մշակույթ|Թուրքական մշակույթ]]ը հանդիսանում է թյուրքական, անատոլիական և օսմանյան մշակույթների խառնուրդ։ Վերջինս, իր հերթին կազմված է հունա-հռոմեական, իսլամական և արևմտյան արժեքների և ավանդույթների ամբողջություն։ Ժամանակակից թուրքական մշակույթում գերակշիռ է հետթանզիմաթյան ժամանակաշրջանի մշակույթը, որի ժամանակ սկսվեց Օսմանյան կայսրության արևմտականացումը։ Չնայած որ գործող իշխանությունները ակտիվորեն քարոզում են իսլամիզմը և իսլամական արժեքները, Արևմտյան Թուրքիայի բնակչության գերակշիռ մասը եվրոպական արժեքների և ավանդույթների կրողներ են։ Թուրքական մշակույթի բազմաբևեռ լինելը պայմանավորված է կայսրության տարածքում բնակվող ժողովուրդների մշակույթների բազմազանությամբ, որոնց մեծ մասը եղել են մուսուլմաններ։ Այդուհանդերձ, ժամանակակից Թուրքիայի մշակույթի վրա, հատկապես ճարտարապետության և գրականության վրա, մեծ ազդեցություն են ունեցել քրիստոնեական երկրների ճարտարապետությունը և գրականությունը<ref name="TR_culture" /><ref>{{Cite web |author=Royal Academy of Arts |authorlink=Royal Academy of Arts |year=2005 |title=Turks – A Journey of a Thousand Years: 600–1600 |url=http://www.turks.org.uk/index.php?pid=8 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070218095819/http://www.turks.org.uk/index.php?pid=8 |archivedate=2007 թ․ փետրվարի 18 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 12 |publisher=Royal Academy of Arts}}</ref>։ Թուրքական ժամանակակից մշակույթը ձգտում է դառնալ արևմտյան ժամանակակից մշակույթի մի մաս, չնայած որ իր վրա կրում է պատմական և կրոնական արժեքների ազդեցությունը<ref name="TR_culture">{{Cite book |author=Ibrahim Kaya |url={{Google books |plainurl=yes |id=0Iy7pJBRgjYC |page=57 }} |title=Social Theory and Later Modernities: The Turkish Experience |publisher=Liverpool University Press |year=2004 |isbn=978-0-85323-898-0 |pages=57–58 |access-date=2013 թ․ հունիսի 12}}</ref>։
=== Կերպարվեստ ===
''Տես նաև''՝ [[Իզնիքի խեցեգործություն]], [[Թուրքական կարպետ]], [[Թուրքական մանրանկարչություն]]
{{Բազմապատիկ պատկերներ
 | նկարագրություն = [[Օսման Համդի Բեյ]]ի երկու հայտնի ստեղծագործությունները՝ «Երկու երաժիշտ կանայք» և «[[Կրիաներ վարժեցնողը (կտավ)|Կրիաներ վարժեցնողը]]» [[Պերա թանգարան]]ում։
 | լայնություն = 200
 | պատկեր1 = Osman Hamdi Bey - Two Musician Girls - Google Art Project.jpg
 | պատկեր2 = Osman Hamdi Bey - The Tortoise Trainer - Google Art Project.jpg
}}

Թուրքական կերպարվեստը, որն իր վրա արդեն իսկ կրում էր արևմտյան ազդեցությունը, սկսել է ակտիվորեն զարգանալ 19-րդ դարի կեսերին։ Նկարչության առաջին դասերը կազմակերպվել են 1793 թվականին [[Ստամբուլի տեխնիկական համալսարան]]ի տեղում (այն ժամանակ կոչվել է Ռազմական ինժեներիայի կայսերական դպրոց)՝ հիմնականում տեխնիկական նպատակներով<ref name="HarriOhta1999">{{Cite book |author1=Antoinette Harri |url={{Google books |plainurl=yes |id=1CxNAAAAYAAJ }} |title=10th International Congress of Turkish Art |author2=Allison Ohta |publisher=Fondation Max Van Berchem |year=1999 |isbn=978-2-05-101763-3 |quote=The first military training institutions were the Imperial Army Engineering School (Mühendishane-i Berr-i Hümâyun, 1793) and the Imperial School of Military Sciences (Mekteb-i Ulûm-ı Harbiye-i Şahane, 1834). Both schools taught painting to enable cadets to produce topographic layouts and technical drawings to illustrate landscapes&nbsp;...}}</ref>։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին, արևմտյան մշակույթից թուրքական մշակույթ է փոխանցվել կերպարվեստի մարդակենտրոն ոճը։ Այն առավել շատ արտահայտվել է [[Օսման Համդի Բեյ]]ի պատկերներում։ [[Իմպրեսիոնիզմ]]ը, ի տարբերություն արվեստի մյուս ուղղությունների, թուրքական կերպարվեստում հայտնվել են ավելի ուշ՝ [[Հալիլ փաշա (նկարիչ)|Հալիլ Փաշայի]] կտավներում։ Երիտասարդ թուրք նկարիչները, ովքեր 1926 թվականին ուղարկվել էին Եվրոպա, հետ էին վերադարձել [[ֆովիզմ]]ի, [[կուբիզմ]]ի և անգամ [[էքսպրեսիոնիզմ]]ի ազդեցության տակ։ Վերջիններս ներկայումս շարունակում են տարածված լինել Եվրոպայում։ Ավելի ուշ "D խումբը", որին հարում էին [[Աբիդին Դինո]]ն, [[Ջեմալ Թոլլու]]ն, [[Ֆիքրեթ Մուալլա]]ն, [[Ֆահրոնիսա Զեյդ]]ը, [[Բեդրի Ռահմի Էյուբօղլու]]ն, [[Ադնան Չոքեր]]ը և [[Բուրհան Դողանչայ]]ը, Թուրքիայում տարածել են արվեստի այնպիսի ուղղություններ, որոնք արդեն մի քանի տասնամյակ այլևս տարածված չէին Եվրոպայում։ Թուրքական կերպարվեստի մյուս հոսանքներից են «Նորեկների խումբը» ({{lang-tr|Yeniler Grubu}}), որոնք առավել հայտնի էին 1930-ականներին, «10-ի խումբը» ({{lang-tr|On'lar Grub}}), ովքեր առավել հայտնի էին 1940-ականներին, «Նոր ճյուղ խումբը» ({{lang-tr|Yeni Dal Grubu}}), ովքեր հայտնի էին 1950-ականներին և «Սև գրչի խումբը» ({{lang-tr|Siyah Kalem Grubu}}), որոնք առավել հայտնի էին 1960-ականներին<ref name=turkresmi.com>{{Cite web |title="10’LAR’ GRUBU", "YENİ DAL GRUBU", "SİYAH KALEM GRUBU" |url=http://www.turkresmi.com/klasorler/10lar_yenidal_siyahkalem/index.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160312004711/http://turkresmi.com/klasorler/10lar_yenidal_siyahkalem/index.htm |archive-date=2016 թ․ մարտի 12 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 11 |website=turkresmi.com}}</ref>։

[[պատկեր:Seljuk Carpet Fragment 13th Century..png|thumb|upright|13-րդ դարի թուրքական կարպետ, որը պատրաստվել է [[Իկոնիայի սուլթանություն]]ում Կոնիայի Ալ ադ Դինի մզկիթում<ref>{{Cite book |last1=Erdmann |first1=Kurt |title=Siebenhundert Jahre Orientteppich |date=166 |publisher=Bussesche Verlagshandlung |edition=1st |location=Herford |page=149}}</ref>:]]

Կարպետագործությունը ժամանակակից Թուրքիայի տարածքում բավականին տարածված է եղել և կարպետագործության վերաբերյալ առաջին տեղեկությունները թվագրվում են նախաիսլամական ժամանակաշրջանին։ Իր երկարատև պատմության ընթացքում, կարպետագործությունը ներթափանցել է տարածաշրջանի մյուս ժողովուրդների մշակույթների մեջ։ Թուրքական կարպետագործության մեջ բավականին մեծ է բյուզանդական հետքը, որը տարածված է եղել տարածաշրջանում, մինչև [[Կենտրոնական Ասիա]]յից թյուրքական ցեղերի ներթափանցումը [[Փոքր Ասիա]]։ Բացի այդ, թուրքական կարպետագործության վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել նաև հայկական, կովկասյան և քրդական կարպետագործական ոճերը, որոնք թուրքական կարպետագործության մեջ ներառել են առանձին ազգերի կարպետներին բնորոշ տարրերը։ Իսլամի ընդունումը և իսլամական արվեստի զարգացումը նույնպես մեծ ազդեցություն են ունեցել թուրքական կարպետների դիզայնի վրա։ Նրա դիզայնի պատմությունը, մոտիվները և նախշերը արտահայտում են Փոքր Ասիայի քաղաքական և էթնիկ պատմության բազմազանությունը։ Այդուհանդերձ, գիտական ուսումնասիրությունները դեռևս չեն կարողացել բացատրել էթնիկական, տարածաշրջանային և գյուղական որոշակի նախշերի ծագումնաբանությունը<ref>{{Cite book |last1=Brueggemann |first1=Werner |title=Teppiche der Bauern und Nomaden in Anatolien = Carpets of the Peasants and Nomads in Anatolia |last2=Boehmer |first2=Harald |date=1982 |publisher=Verlag Kunst und Antiquitäten |isbn=3-921 811-20-1 |edition=1st |location=Munich |pages=34–39}}</ref>։

[[Թուրքական մանրանկարչություն]]ը արվեստի ձև է, որն իր վրա մեծապես կրել է ոչ միայն պարսկական մանրանկարչության ազդեցությունը, այլև չինական գեղարվեստական ներազդեցությունը։ Թաշվիր կամ նախիշ (համարժեք է հայերեն նախշ բառին) բառերով օսմանյան թուրքերենում մեկնաբանվել է մանրանկարչության արվեստը։ Հաստատությունները, որտեղ աշխատում էին մանրանկարիչները կոչվում էին Նախաշանես<ref name="miniature1">{{Cite book |last1=Barry |first1=Michael |url=https://books.google.am/books/about/Figurative_art_in_medieval_Islam_and_the.html?id=vBIVAQAAIAAJ&redir_esc=y |title=Figurative art in medieval Islam and the riddle of Bihzâd of Herât (1465–1535) |isbn=2080304216 |pages=27 |access-date=2017 թ․ փետրվարի 11}}</ref>։ Մանրանկարչական կտավները սովորաբար չէին ստորագրվում, հենց միայն այն պատճառով, որ մերժվում էր ինդիվիդուալիզմը։ Բացի այդ, պատկերները ամբողջությամբ չէին ստեղծվում միայն մեկ մարդու կողմից։ Գլխավոր մանրանկարիչը ձևավորում էր ընդհանուր տեսարանը, իսկ նրա աշակերտները  սև կամ գունավոր թանաքով նկարում էին ուրվագծերը (որոնք կոչվում էին թահրիր), այնուհետև նկարում մանրանկարը՝ առանց ստեղծելու երրորդ գծի պատրանք։ Գլխավոր մանրանկարչի, հաճախ նաև գրչի, անվանումները որոշ մանրանկարների վրա, այդուհանդերձ, գրվել են։ Թուրքական մանրանկարչության մոտիվները էականորեն տարբերվել են եվրոպական վերածննդի ժամանակ ընդունված ավանդույթներից, և միևնույն նկարիչ մեջ կարող էին պատկերված լինել ժամանակագրական և պատմական տարբեր իրադարձություններ։ Մանրանկարները նկարվում էին առանձին գրքերի բովանդակությանը համապատասխան և ներառվում այդ գրքերում։ Այդ պատկերները ավելի շատ ծառայում էին որպես առանձին ձեռագրերի նկարազարդումներ, այլ ոչ թե արվեստի առանձին գործեր<ref name="turkishculture.org2">{{Cite web |title=TURKISH MINIATURES |url=http://www.turkishculture.org/traditional-arts/miniatures-563.htm |access-date=2017 թ․ փետրվարի 11 |website=www.turkishculture.org}}</ref>։

Թուրքական մարմարազարդման տեխնիկայի առաջին նմուշները, թերևս, օգտագործվել են բանաստեղծ Արիֆիի «Հալնամե» աշխատությունում։ Ձեռագրի տեքստը ներկայացված է առանձին թղթի վրա։ Վերջինիս ձևավորումն ավարտվել է 1540 թվականին ծաղկող Մեհմեդ բին Գազանֆերի կողմից։ Ձեռագիրն ունի մարմարե և թղթե եզրագծեր։ Մեկ այլ վարպես-ծաղկող, որի անունն է Շեբեք, հիշատակվում է վաղ շրջանի Օսմանյան ձեռագրերում` «Թերթիբ ի Ռիսալե ի Էբրիում»։ Վերջինս, թվագրվում է 1615 թվականից հետո տեղի ունեցած իրադարձությունների ժամանակաշրջանին։ Տեքստում առկա մի քանի բաղադրատոմսեր (հնարքներ) վերագրվում են այս վարպետին։ 18-րդ դարի մեկ այլ հայտնի վարպետ՝ Հաթիփ Մեհմեդ էֆենդի անվամբ (մահացել է 1773 թվականին), համարվում է ձեռագրերում ծաղկարվեստի մոտիվների և դիզայնի զարգացնողներից մեկն է։ Թուրքական մարմարազարդման տեխնիկայի վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել հնդկական մարմարազարդման տեխնիկական և նրան բնորոշ մոտիվները։ Այդուհանդերձ, Թուրքիայում այսօր մարմարե մոտիվները կոչվում են «Հաթիփի»<ref name="turkishculture.org3">{{Cite web |title=THE TURKISH ART OF MARBLING (EBRU) |url=http://www.turkishculture.org/traditional-arts/marbling-113.htm |access-date=2017 թ․ փետրվարի 11 |website=turkishculture.org}}</ref>։

=== Գրականություն և թատրոն ===
{{Main|Թուրքական գրականություն|Թատրոնը Թուրքիայում}}
[[պատկեր:Tevfik Fikret.jpg|thumb|left|175px|[[Թևֆիք Ֆիքրեթ]]ը համարվում է ժամանակակից թուրքական գրական դպրոցի հիմնադիրը<ref>"Tevfik Fikret", ''The New Encyclopædia Britannica'', Volume 11, Encyclopædia Britannica, 1994, {{ISBN|978-0-85229-591-5}}, [https://books.google.am/books?id=RshWAAAAMAAJ&q=%22+who+is+considered+the+founder+of+the+modern+school+of+Turkish+poetry.%22&dq=%22+who+is+considered+the+founder+of+the+modern+school+of+Turkish+poetry.%22&hl=en&ei=VX0WTu-zH833mAXv4vgt&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CC0Q6AEwAQ p. 662.]</ref>:]]
[[Թուրքական գրականություն]]ը մշակութային ազդեցությունների խառնուրդ է։ Մի կողմից լինելով Օսմանյան կայսրության և իսլամական աշխարհի ժառանգորդ, իսկ մյուս կողմից հարևան լինելով եվրոպական արժեքների և ազդեցության կրող, ժամանակակից թուրքական երաժշտությունը և գրականությունը կրում են այդ մշակույթների ուղղակի ազդեցությունը<ref name=ottomus>{{Cite web |title=OTTOMAN MUSIC |url=http://www.turkishculture.org/music/classical/ottoman-music-474.htm?type=1 |access-date=2015 թ․ փետրվարի 18 |website=turkishculture.org}}</ref>։ Թուրքական գրականության վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել [[պարսկական գրականություն|պարսկական]] և [[արաբական գրականություն]]ները, որոնց ազդեցությունը ավելի մեծ է եղել Օսմանյան կայսրության ժամանակաշրջանում։ Գրավոր գրականության առաջին գործերը ստեղծվել են XIII դարում՝ [[արաբերեն]]ով և [[պարսկերեն]]ով։ [[Թուրքերեն]]ով առաջին բանաստեղծությունները թվագրվում են XIV դարում։ Ժողովրդական բանավոր գրականությանը զուգընթաց մինչև XIX դարում գոյություն Է ունեցել արաբա-պարսկական «արուզ» տաղաչափությամբ պալատական պոեզիա։ [[Թանզիմաթ]]ի բարեփոխումների արդյունքում թուրք հասարակությունը ծանոթացավ արևմտյան գրական ուղղությունների և արժեքների հետ՝ հատկապես վեպերի և պատմվածքների հետ։ Թանզիմաթի ժամանակաշրջանի տարբեր գրողներ ստեղծագործել են միանգամից մի քանի ժանրերում։ Օրինակ, բանաստեղծ [[Նամըք Քեմալ]]ը 1876 թվականին գրել է ''Արթնացում'' ({{lang-ota|İntibâh}}) վեպը, այնինչ լրագրող [[Իբրահիմ Շինասի]]ն 1860 թվականին գրել է առաջին թուրքական պիեսը՝ "''Բանաստեղծի ամուսնությունը''"({{lang-tr|Şair Evlenmesi}}) մեկ գործողությամբ կատակերգությունը։ Նորավեպի ժանրի հիմնադիրը համարվում է [[Ահմեդ Միդհատ]]ը ([[1844]]-[[1913]]) Ժամանակակից թուրքական գրականության հիմքերը դրվել են 1896- 1923 թվականների միջակայքում։ Ընդհանուր առմամբ, այս ժամանակաշրջանում գրական երեք հիմնական շարժումներ են եղել։ Առաջինը «Նոր գրականություն» շարժումն էր ({{lang-ota|Edebiyat-ı Cedîde}}), երկրորդը՝ «Ապագայի լուսաբաց» ({{lang-ota|Fecr-i Âtî}}), իսկ երրորդը՝ «Ազգային գրականություն» շարժումը ({{lang-ota|Millî Edebiyat}}): 20-րդ դարում թուրքական գրականության մեջ առաջին արմատական նորամուծությունը իրականացրել է թուրք գրող [[Նազըմ Հիքմեթ]]ը։ Վերջինս թուրքական գրականության մեջ մտցրեց [[ազատ ոտանավոր]]ների ոճը։ Մեկ այլ հեղափոխական նորամուծություն տեղի ունեցավ 1941 թվականին, երբ ի հայտ եկավ «[[Գարիփ]]» գրական շարժումը, որի մեջ մտնում էին [[Օրհան Վելի Քանըք]]ը, [[Օքթայ Ռիֆաթ]]ը և [[Մելիխ Ջևդեթ Անդայ]]ը։ Թուրքիայում մշակութային ազդեցությունների խառնուրդը դրամատիզացված է։ Օրինակ, «տարբեր մշակույթների բախումը և միաձուլումը» արտացոլվում է [[Օրհան Փամուք]]ի ստեղծագործություններում, ով 2006 թվականին արժանացել է [[Գրականության Նոբելյան մրցանակ]]ի<ref>{{Cite news |date=2006 թ․ հոկտեմբերի 12 |title=Pamuk wins Nobel Literature prize |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6044192.stm |access-date=2018 թ․ մարտի 11 |language=en-GB}}</ref>։

[[պատկեր:IOM Ikıncı Abdulhamit Donemi.jpg|thumb|150px|[[Քարագյոզ]]ի կերպարները]]

Թուրքական թատրոնի հիմքերը դրվել են հարյուրավոր տարիներ առաջ՝ հնագույն հեթանոսական ծիսակատարությունների ժամանակ։ Պարերը, երգերը և երաժշտությունը, որոնք տարածված էին պատմական Անատոլիայում հազարամյակներ առաջ, դարձան այն տարրերը, որի վրա էլ ձևավորվեց թատերական արվեստը։ Այդ հնագույն ծիսակատարությունները հետագայում դարձան թատերական ներկայացումներ։ 10-րդ դարում իր միախառնվեցին սելջուկյան թուրքերի և Անատոլիայի տեղաբնակների ավանդույթները։ Ձևավորված նոր բազմաշերտ հասարակության մեջ ստեղծվեցին նոր ավանդույթներ և ներկայացումներ։ Թանզիմաթի բարեփոխումների ժամանակաշրջանից հետո, թուրքական թատրոնի կերպարները մոդեռնիզացվեցին և սկսեցին խաղալ եվրոպականացված բեմերում, իսկ դերասաններ�� սկսեցին կրել եվրոպական հագուստներ։ 1908 թվականին Կայսերական երկրորդ սահմանադրության ընդունումից հետո, թատերական գործունեությունը սկսեց էլ ավելի տարածվել։ Թատերական ներկայացումներում պատմական իրադարձություններից զատ, սկսեցին ներկայացվել նաև հասարակությանը հուզող սոցիալական հիմնախնդիրները։ Թատերական կոնսերվատորիան՝ «Դարյուլբեդայի ի Օսմանին» ({{lang-ota|Darülbedayi-i Osmani}}), հիմնադրվել է Ստամբուլում 1914 թվականին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին, կոնսերվատորիան շարունակեց իր գործունեությունը և դարձավ գրավիչ երիտասարդ սերնդի համար։ Ի հայտ եկան թուրք դրամատուրգներ։ Որոշ դրամատուրգներ ստեղծագործում էին ռոմանտիկ սիրային թեմաներով, մյուսները հետաքրքրված էին սոցիալական խնդիրներով, իսկ որոշ դրամատուրգների էլ գրավիչ էր ազգայնական թեման։ Դրամատուրգների շրջանում քիչ չէին մյուզիքլ գրողները։ Այդ ժամանակ էլ, թուրք կանայք սկսեցին հայտնվել բեմի վրա։ Վերջինս ոլորտի համար հեղափոխական իրադարձություն էր, քանի որ նախկինում թատրոնում խաղում էին միայն այն կանայք, ովքեր Թուրքիայի էթնիկ փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ էին։ Այսօր, թատերական ներկայացումներ բեմադրվում են բազմաթիվ մասնավոր թատերական ընկերությունների և պետական բյուջեից սուբսիդավորվող ընկերությունների կողմից, ինչպես օրինակ, թուրքական պետական կամ ազգային թատրոններն են<ref name="turkishculture.org4">{{Cite web |title=TRADITIONAL THEATRE |url=http://www.turkishculture.org/performing-arts/theatre-36.htm |access-date=2017 թ․ փետրվարի 11 |website=turkishculture.org}}</ref>։

=== Երաժշտություն և պար ===
{{Main|Թուրքական պարեր|Թուրքական երաժշտություն}}
[[պատկեր:Turkish Baglama - bağlama (3141802804).jpg|thumb|100px|left|''[[Սազ]]''՝ ազգային լարային կսմիթավոր նվագարան:]]
Թուրքական երաժշտությունը հիմնականում ներառում է թյուրքական տարրեր։ Այն հանդիսանում է Փոքր Ասիայի ազգային երաժշտության, արաբական, հունական օսմանյան, պարսկական և բալկանյան երաժշտության խառնուրդ։ Ժամանակակից թուրքական երաժշտության վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել նաև եվրոպական և ամերիկյան փոփ երաժշտությունը։ Թուրքիայում ազգային երաժշտության արմատները դրվել են մի քանի հարյուրամյակ առաջ, երբ 11-րդ դարում սելջուկյան թուրքերը ներգաղթեցին [[Անատոլիա]] և [[Պարսկաստան]]։ Սելջուկյան ժամանակաշրջանի երաժշտության վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել ոչ միայն թյուրքական, այլև մինչ-թյուրքական ժամանակաշրջանի երաժշտությունը։ Ժամանակակից թուրքական երաժշտության սկիզբը համարվում է 1930-ական թվականների սկիզբը, երբ երկրում արագ տեմպերով սկսեց շարունակվել արևմտականացումը<ref name="soundsofanatolia">{{Cite book |author=Stokes, Martin |title=Sounds of Anatolia |publisher=Penguin Books |year=2000 |isbn=1-85828-636-0}}, pp 396–410.</ref>։
[[պատկեր:Sezen Aksu (Minik Serçe).jpg|thumb|150px|Թուրքական փոփ երաժշտության դիվան՝ [[Սեզեն Աքսու]]ն։ Նա համարվում է թուրքական փոփ երաժշտության թագուհին:]]
Երկրում էթնիկ փոքրամասնությունների ասիմիլյացիայի արդյունքում Թուրքիայում երաժշտական ոճերը և գործիքները սկսեցին էլ ավելի տարածվել և զարգանալ։ Թուրքիայում ձայնագրվել են թուրքական ազգային երգարվեստի հիմնական ստեղծագործությունները, որոնց մի մասն ունի հունական, հայկական, ալբանական, լեհական և հրեական ծագումնաբանություն<ref name="lesartsturcs">{{Cite web |date=1999 թ․ մայիսի 1 |title=History of music in Turkey |url=http://www.lesartsturcs.com/ |work=Les Arts Turcs}}</ref>։ Ընդունված նվագարաններ են՝ քամանչան, ռեբաբը, ուդը, թամբուրը, զուռնան, դսռին ու դհոլը։ Թուրքական երաժշտության զարգացման մեջ մեծ ավանդ ունեն՝ հանրագիտակ Դ. Կանտեմիրը (XVII-XVIII դարեր), որի ավանդական ոճով հորինված ստեղծագործությունները մինչև XIX դարի վերջը լայն ժողովրդականություն են վայելել, հայ երաժիշտ-տեսաբան, կոմպոզիտոր և մանկավարժ [[Համբարձում Լիմոնջյան|Համբարձում Լիմոնճյան]]ը, որի նոտագրական համակարգը լայնորեն օգտագործել են թուրք երաժիշտները։ Օսմանյան կայսրությունում հայտնի են եղել նաև [[Տիգրան Չուխաջյան]]ը, ով համարվում է թուրքական օպերետի հիմնադիրը և [[Կոմիտաս]]ը, որի ստեղծագործությունները թուրքական երաժշտության մեջ ժողովրդական հիմքով պրոֆեսիոնալ երաժշտական արվեստի գոյացման օրինակ են հանդիսացել։

Թուրքական բազմաթիվ քաղաքներ և գյուղեր ունեն վառ երաժշտական տեսարաններ, որոնք արտացոլում են տվյալ տարածաշրջանի պատկերը։ Այդուհանդերձ, նախորդ դարի 70-80-ական թվականներին արևմտյան երաժշտական ուղղությունները, ինչպես օրինակ փոփ երաժշտությունը և կանտոն, իրենց տեղը զիջեցին արաբական ոճի երաժշտությանը։ Փոփը և կանտոն նորից հայտնի դարձան 1990-ականների սկզբին, երբ Թուրքիայի տնտեսությունը և հասարակությունը դարձան բաց։ Թուրքական փոփ երաժշտության թագուհի [[Սեզեն Աքսու]]ի շնորհիվ փոփը երկրում դարձավ ամենատարածված երաժշտական ուղղություններից մեկը։ Թուրքական փոփի հայտնի ներկայացուցիչներ են [[Տարկան]]ը և [[Սերթաբ Էրեներ]]ը։ 1990-ականների վերջին ի հայտ եկան երաժշտական այլ ուղղություններ ևս, ինչպես օրինակ թուրքական փոփ ռոքը, էլեկտրոնային երաժշտությունը, հիփ-հոփը, ռեփը և պարային երաժշտությունը, ի հակակշիռ փոփ երաժշտությանը և արաբական մեղեդիներին։ Վերջիններս կորցրել էին իրենց նշանակությունը և ստացել առևտրային բնույթ<ref name="musicscene">{{Cite web |title=Istanbul Music Scene |url=http://tarkandeluxe.blogspot.com/2006/02/istanbul-music-scene.html |access-date=2005 թ․ մայիսի 16 |work=Yildirim, Ali. Tarkan DeLuxe}}</ref>։

Թուրքական մշակույթն ունի պարարվեստի հարուստ պատմություն։ «[[Հորա (պար)|Հորա]]ն» պարում են [[Արևելյան Թրակիա]]յում, «[[Զեյբեք (պար)|Զեյբեքը]]» հայտնի է [[Էգեյան տարածաշրջան|Էգեյան]], [[Մարմարածովյան տարածաշրջան|Մարմարածովյան]] և [[Կենտրոնական Անատոլիա|Կենտրոնաանատոլիա]]կան տարածաշրջաններում, ''Թեքեն''՝ [[Միջերկրածովյան տարածաշրջան (Թուրքիա)|Միջերկրածովյան տարածաշրջանում]], ''Քաշըք Օյունլարըն'' և ''Քարշըլման''՝ [[Կենտրոնական Անատոլիա]]յում, [[Սևծովյան տարածաշրջան|Սևծովյան]], [[Մարմարածովյան տարածաշրջան|Մարմարածովյան]] և [[Միջերկրածովյան տարածաշրջան (Թուրքիա)|Միջերկրածովյան տարածաշրջաններում]], ''Հորոնը''՝ Սևծովյան տարածաշրջանում, ''Հալայը''՝ [[Արևելյան Անատոլիա]]յում և Կենտրոնական Անատոլիայում, իսկ ''Բարը'' և ''[[Լեզգինկա]]ն''՝ Հյուսիսարևելյան Անատոլիայում<ref name=.ncturkishfestival.>{{Cite web |title=TURKISH FOLK DANCES |url=http://www.ncturkishfestival.com/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=19&Itemid=114 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090312043050/http://www.ncturkishfestival.com/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=19&Itemid=114 |archivedate=2009 թ․ մարտի 12 |access-date=2014 թ․ մայիսի 29 |work=ncturkishfestival |df=dmy-all}}</ref>։

=== Ճարտարապետություն ===
{{Main|Թուրքիայի ճարտարապետություն}}
{{Բազմապատիկ պատկերներ
 | նկարագրություն = Ստամբուլի փոստի կենտրոնական մասնաշենքը (1905-1909) և Անկարայի [[Զիրաաթ բանկ]]ի մասնաճյուղի շենքը Թուրքիայի առաջին ազգային ճարտարապետական շարժման օրինակներից են։ Այս ոճը տարածված էր 20-րդ դարի սկզբնամասում։
 | լայնություն = 400
 | պատկեր1 = İstanbul Sirkeci Büyük Postane 1.JPG
 | պատկեր2 = Ziraat Bankası 5.JPG
}}
Սելջուկյան թուրքերի ճարտարապետությունը Կենտրոնական Ասիայի թյուրքական ճարտարապետությանը, արաբական ճարտարապետությանը, պարսկական ճարտարապետությանը, հայկական ճարտարապետությանը և բյուզանդական ճարտարապետությանը բնորոշ տարրերի և ոճերի խառնուրդ էր։ Սելջուկյան ճարտարապետությունից անցումը օսմանյան ճարտարապետությանը տեսանելի է հատկապես [[Բուրսա]]յում։ Վերջինս, 1335-1413 թվականներին եղել է [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] մայրաքաղաքը։ 
[[Պատկեր:DolmabahceMainGate.JPG|մինի|ձախից|200x200px|[[Դոլմաբահչե]] պալատի գլխավոր դարպասները]]
1453 թվականին [[Կոստանդնուպոլսի անկում]]ից հետո, օսմանյան ճարտարապետական ոճի վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել բյուզանդական ճարտարապետական ոճը։ Ստամբուլում գտնվող [[Թոփքափը ամրոց]]ը օսմանյան ճարտարապետության դասական նմուշներից մեկն է։ Այն մոտ 400 տարի եղել է օսմանյան սուլթանների նստավայր-կեցավայրը<ref name=autogenerated2>{{Cite news |last=Simons |first=Marlise |date=1993 թ․ օգոստոսի 22 |title=Center of Ottoman Power |url=https://www.nytimes.com/1993/08/22/travel/center-of-ottoman-power.html |access-date=2009 թ․ հունիսի 4 |work=New York Times}}</ref>։ Հայազգի [[Միմար Սինան]]ը (1489–1588) օսմանյան ճարտարապետության դասական շրջանի ամենահայտնի ճարտարապետն է։ Նա համարվում է ավելի քան 374 կառույցների ճարտարապետ, որոնք կառուցվել էին 16-րդ դարում՝ Օսմանյան կայսրության տարբեր էյալեթներում (գավառներում)<ref>{{Cite web |title=A list of the buildings designed by Mimar Sinan |url=http://cadde.milliyet.com.tr/2013/12/30/HaberDetay/1656832/iSTANBUL_A_iMZASINI_ATTI |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9}}</ref>։
Սկսած 18-րդ դարից, թուրքական ճարտարապետության վրա մեծապես ազդել է եվրոպական ճարտարապետական ոճը։ Այդ ազդեցությունը մասնակիորեն երևում է Թանզիմաթի դարաշրջանի ստամբուլյան կառույցներում։ Այդպիսի կառույցներից էին [[Դոլմաբահչե]], [[Չըրաղան պալատ|Չըրաղան]], [[Ֆերիե]], [[Բեյլերբեյի պալատ|Բեյլերբեյի]], [[Քյուչուքսու պալատ|Քյուչուքսու]], [[Իհլամուր պալատ|Իհլամուր]] և [[Յըլդըզ]] պալատները, որոնք բոլորը նախագծվել էին [[Բալյան ընտանիք]]ի անդամների կողմից<ref>{{Cite book |last=Goodwin |first=Godfrey |title=A History of Ottoman Architecture |publisher=Thames & Hudson |year=2003 |isbn=0-500-27429-0}}</ref>։ Օսմանյան դարաշրջանի մերձջրյա տները՝ յալըները, որոնք գտնվում են Բոսֆորի ափին, նույնպես հանդիսանում են վերոհիշյալ դարաշրջանի օսմանյան և եվրոպական ճարտարապետական ոճերի միախառնման արդյունք։ Առաջին ազգային ճարտարապետական շարժումը ({{lang-tr|Birinci Ulusal Mimarlık Akımı}}), որը սկսվել էր 20-րդ դարի առաջին կեսին, իր առջև նպատակ էր դրել՝ ստեղծելու նոր ճարտարապետություն, որը հիմնված կլիներ սելջուկյան և օսմանյան ճարտարապետական ոճերի մոտիվների վրա։ Շարժումը կոչվել է նաև ''Թուրքական նեոդասականություն'' կամ ''Ազգային ճարտարապետական վերածնունդ''<ref name="First">{{Cite web |title=The Search for Identity: 1st National Architecture Movement |url=http://www.archmuseum.org/Gallery/Photo_6_1_the-search-for-identity-1st-national-architecture-movement.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110913161900/http://www.archmuseum.org/Gallery/Photo_6_1_the-search-for-identity-1st-national-architecture-movement.html |archivedate=2011 թ․ սեպտեմբերի 13 |access-date=2012 թ․ հունվարի 20 |publisher=ArchMuseum.org |df=dmy}}</ref>։ Շարժման առաջնորդ ճարտարապետներ են եղել [[Վեդաթ Թեք]]ը (1873–1942), [[Միմար Քեմալեդին Բեյ]]ը (1870–1927), [[Արիֆ Հիքմեթ Քոյունօղլու]]ն (1888–1982) և Գուիլիո Մոնգերին (1873–1953)<ref name=turkisharch>{{Cite web |title=TURKISH ARCHITECTURE IN THE REPUBLICAN PERIOD |url=http://www.archmuseum.org/Gallery/turkish-architecture-in-the-republican-period_6.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150318163506/http://www.archmuseum.org/Gallery/turkish-architecture-in-the-republican-period_6.html |archivedate=2015 թ․ մարտի 18 |access-date=2015 թ․ փետրվարի 18 |website=archmuseum.org |df=dmy}}</ref>:
{{Բազմապատիկ պատկերներ
 | նկարագրություն = Ձախում՝ Ահմեդ փաշայի մերձջրյա առանձնատունը [[Յենիքյոյ]]ում։ Այն համարվում է Բոսֆորի երկու ափերին կառուցված 620 յալըներից մեկը։ Աջում՝ [[Սաֆրանբոլու]]ի ավանդական տները, որոնք ներառված են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհայի ժառանգության օբյեկտների ցանկում, համարվում են օսմանյան ճարտարապետության նոր ժամանակաշրջանի նմուշներից մեկը։ 
 | լայնություն = 400
 | պատկեր1 = Wooden building on the Bosphorus.jpg
 | պատկեր2 = City of Safranbolu-111677.jpg
}}
Այս ժամանակաշրջանի հայտնի կառույցներ են Ստամբուլի փոստի կենտրոնական մասնաշենքը (1905–1909), [[Թայյարե բնակելի շենք]]ը (1919–1922)<ref name="tayyare">{{Cite web |title=Tayyare Apartment Building |url=http://www.atelyemim.com/mimari/ramada_eng.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617074156/http://www.atelyemim.com/mimari/ramada_eng.html |archive-date=2013 թ․ հունիսի 17 |access-date=2012 թ․ փետրվարի 2 |publisher=AtelyeMim.com}}</ref>,, [[Ստամբուլի 4-րդ Վաքըֆ հան]]ը (1911–1926)<ref>{{Cite web |title=XIX. Yüzyış ve XX. Yüzyıl Başı Eminönü’nde Osmanlı Büro Hanları |url=https://www.academia.edu/7839332/_%C4%B0stanbul_Hanlar%C4%B1_18._Y%C3%BCzy%C4%B1l_Sonu_ve_19._Y%C3%BCzy%C4%B1l_Ba%C5%9F%C4%B1_Osmanl%C4%B1_%C4%B0stanbul_I_%C4%B0BB_K%C3%BClt%C3%BCr_A%C5%9E_Yay%C4%B1nlar%C4%B1_2014_pp._511-524 |access-date=2013 թ․ փետրվարի 27 |publisher=Yıldız Teknik Üniversitesi-Fen Bilimleri Enstitüsü |language=Turkish}}</ref>, [[Կերպարվեստի և քանդակի պետական թանգարան (Անկարա, Թուրքիա)|Կերպարվեստի և քանդակի պետական թանգարանը]] (1927–1930)<ref name="stateart">{{Cite web |title=Ankara – State Museum of Painting and Sculpture |url=http://www.kultur.gov.tr/EN/belge/2-19911/ankara---state-museum-of-painting-and-sculpture.html |access-date=2012 թ․ փետրվարի 2 |publisher=Republic of Turkey, Ministry of Culture}}</ref>, [[Անկարայի ազգագրական թանգարան]]ը (1925–1928)<ref name="Ethnography">{{Cite web |title=Ankara: Ethnographical Museum |url=http://www.kultur.gov.tr/EN/belge/2-15190/ankara---ethnographical-museum.html |access-date=2012 թ․ փետրվարի 2 |publisher=Republic of Turkey, Ministry of Culture}}</ref>, Զիիրաթ բանկի մասնաճյուղը Անկարայում (1925–1929)<ref>{{Cite web |title=Belge göster |url=http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,43992/ankara---tc-ziraat-bankasi-muzesi.html}}</ref>, Անկարայի թուրքական բանկի մասնաշենքը (1926–1929)<ref name="işbank">{{Cite web |title=TÜRKİYE İŞ BANKASI BİNASI |url=http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/37157 |url-status=dead |archiveurl=https://archive.today/20150218204919/http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/37157 |archivedate=2015 թ․ փետրվարի 18 |access-date=2015 թ․ փետրվարի 18 |website=envanter.gov.tr |df=dmy-all}}</ref>, [[Բեբեք (մզկիթ)|Բեբեք մզկիթ]]ը<ref name="bebek">{{Cite web |title=Bebek Mosque |url=http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2946 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140103011035/http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2946 |archivedate=2014 թ․ հունվարի 3 |access-date=2012 թ․ փետրվարի 2 |publisher=ArchNet.org |df=dmy}}</ref> և Քամեր Հաթուն մզկիթը<ref name="kamer">{{Cite web |title=Kemer Hatun Mosque, Beyoglu, Istanbul |url=http://www.mimarlikmuzesi.org/Gallery/Photo_29_7_1911-kamer-hatun-camisibeyoglu-istanbul.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120721010355/http://www.mimarlikmuzesi.org/Gallery/Photo_29_7_1911-kamer-hatun-camisibeyoglu-istanbul.html |archivedate=2012 թ․ հուլիսի 21 |access-date=2012 թ․ փետրվարի 2 |publisher=MimarlikMuzesi.org |language=Turkish |df=dmy}}</ref><ref name="mass">{{Cite web |title=Mass Housing Development by a Government Agency and the Politics of Urbanization |url=http://www.iphs2010.com/abs/ID204.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20220331224926/http://www.iphs2010.com/abs/ID204.pdf |archive-date=2022 թ․ մարտի 31 |access-date=2012 թ․ փետրվարի 2 |publisher=14th International Planning History Conference submission by Nilüfer Baturayoğlu Yöney and Yıldız Salman, Istanbul Technical University Faculty of Architecture, Turkey}}</ref>։

=== Խոհանոց ===
{{Main|Թուրքական խոհանոց}}
{{Բազմապատիկ պատկերներ
 | նկարագրություն =Խոհարարը պատրաստում է [[Դոներ քյաբաբ]], որը հայերենում համարժեք է [[Ղարսի խորոված]]ին։ Երկրորդ նկարում պատկերված է [[փախլավա]], որը տարածված է ոչ միայն թուրքական, այլև հարևան մյուս ժողովուրդների խոհանոցներում։
 | լայնություն = 300
 | պատկեր1 = Doner kebab, Istanbul, Turkey.JPG
 | պատկեր2 = Baklava - Turkish special, 80-ply.JPEG
}}
[[Թուրքական խոհանոց]]ը աշխարհի ամենահայտնի խոհանոցներից մեկն է։ Խոհանոցը դարձել է բավականին տարածված՝ ի շնորհիվ Օսմանյան կայսրության ազդեցության և,մասնակիորեն, խոշոր զբոսաշրջային արդյունաբերության։ Ժամանակակից թուրքական խոհանոցը օսմանյան խոհանոցի ժառանգորդն է, որն էլ իր հերթին կարելի է բնութագրել որպես [[Կենտրոնական Ասիայի խոհանոց|Կենտրոնական Ասիա]]յի, [[Կովկասյան խոհանոց|Կովկասյան]], [[Միջին Արևելքի խոհանոց|Միջինարևելյան]], [[Միջերկրածովյան խոհանոց|Միջերկրածովյան]] և [[Բալկանյան խոհանոց|Բալկանյան]] խոհանոցների համադրություն<ref>{{Cite book |last1=Aarssen |first1=Jeroen |url={{Google books |plainurl=yes |id=7yR_icdtJ7sC |page=71 }} |title=Colloquial Turkish |last2=Backus |first2=Ad |publisher=Routledge |year=2000 |isbn=978-0-415-15746-9 |page=71 |access-date=2009 թ․ ապրիլի 15}}</ref>։ Գտնվելով Արևելքի և Միջերկրական ծովի միջև, երկրի տեղանքը օգնել է թուրքերին իրենց վերահսկողությունը հաստատել հիմնական առևտրային ճանապարհների վրա, իսկ իդեալական բնության շնորհիվ երկրի տարածքում շատացել են բուսատեսակները և կենդանատեսակաները։ Թուրքական խոհանոցը, որպես այդպիսին, ի հայտ է եկել 1400-ականների կեսերին, երբ դրվեց Օսմանյան կայսրության 600-ամյա կառավարման սկիզբը։ [[Յոգուրտ]]ե աղցանները, ձիթապտղի ձեթի մեջ տապակած ձուկը և լցոնված ու փաթաթված բանջարեղենը դարձել են թուրքերի հիմնական սննդամթերքը։ Կայսրությունը, որը ձգվում էր [[Ավստրիա]]յից մինչև [[Հյուսիսային Աֆրիկա]], օգտագործում էր իր ցամաքային և ջրային ճանապարհները աշխարհի տարբեր երկրներից ներկրելու արևադարձային պտուղներ։ 16-րդ դարի վերջին օսմանյան դատարանը տնով ապահովեց ավելի քան 1400 խոհարարների և ընդունեց որոշումներ սննդի թարմության վերաբերյալ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կայսրության անկումից հետո և 1923 թվականին Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումից հետո, օտարերկրյա խոհանոցների ուտելիքները, ինչպես օրինակ ֆրանսիական խոհանոցում տարածված հոլանդական սոուսը և արևմտյան արագ սնունդը ներթափանցեցին ժամանակակից թուրքական խոհանոցի մեջ<ref name="foodbycountry.com">{{Cite web |title=Food in Turkey – Turkish Food, Turkish Cuisine |url=http://www.foodbycountry.com/Spain-to-Zimbabwe-Cumulative-Index/Turkey.html |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 12 |website=foodbycountry.com}}</ref>։

[[պատկեր:Turkish coffee in Istanbul.jpg|thumb|centre|[[Թուրքական սուրճ]]ը մատուցված [[թուրքական քաղցրավենիք]]ով։ Թուրքական սուրճը ներառված է ՅՈՒՆԵՍԿՕճի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում<ref>{{Cite web |date=2013 թ․ դեկտեմբերի 5 |title=Turkish coffee culture and tradition |url=http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00011&RL=00645 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 18 |publisher=[[UNESCO]]}}</ref><ref>{{Cite news |last=Çakır Morin |first=Arzu |date=2013 թ․ դեկտեմբերի 5 |title=Türk kahvesi Unesco korumasında |url=http://www.hurriyet.com.tr/kultur-sanat/25284675.asp |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 18 |newspaper=[[Hürriyet]] |publisher=Hürriyet |location=Istanbul |language=Turkish}}</ref>:]]

=== Սպորտ ===
{{Հիմնական|Սպորտը Թուրքիայում}}
{{Տես նաև|Ֆուտբոլը Թուրքիայում}}
[[պատկեր:La selección turca de baloncesto tras recibir la medalla de plata.jpg|thumb|[[Թուրքիայի բասկետբոլի ազգային հավաքական]]ը դարձել է 2010 թվականի Բասկետբոլի աշխարհի առաջնության արծաթե մեդալակիր]]

Թուրքիայում ամենահայտնի և տարածված սպորտաձևը [[ֆուտբոլ]]ն է<ref>{{Cite web |author=Burak Sansal |year=2006 |title=Sports in Turkey |url=http://www.allaboutturkey.com/sports.htm |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 13 |publisher=allaboutturkey.com}}</ref>։ «[[Գալաթասարայ ՖԱ|Գալաթասարայ]]ը» 2000 թվականին նվաճել է [[ՈՒԵՖԱ Եվրոպայի Լիգա|ՈՒԵՖԱ-ի գավաթը]] և [[ՈՒԵՖԱ Սուպեր գավաթ]]ը<ref name=uefa.com>{{Cite web |title=Galatasaray AŞ |url=http://www.uefa.com/teamsandplayers/teams/club=50067/profile/ |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 10 |website=uefa.com}}</ref>։ [[Թուրքիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական]]ը 2002 թվականի [[Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնություն 2002|Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնության]], 2003 թվականի [[ՖԻՖԱ Կոնֆեդերացիաների գավաթ]]ի և [[ՈՒԵՖԱ Եվրո 2008]]-ի բրոնզե մեդալակիր է<ref name=tff.org1>{{Cite web |title=Historical Achievements. |url=http://www.tff.org/default.aspx?pageID=297 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 10 |website=tff.org}}</ref>։

Թուրքիայում բավականաչափ տարածված են նաև [[բասկետբոլ]]ը և [[վոլեյբոլ]]ը։ Թուրքիայի բասկետբոլի տղամարդկանց ազգային հավաքականը դարձել է 2010 թվականի Բասկետբոլի աշխարհի առաջնության և Եվրոբասկետ 2001 առաջնության արծաթե մեդալակիր։ Այս երկու մրցաշարերն էլ անց են կացվել Թուրքիայում։ Թուրքիայի բասկետբոլի հավաքականը [[Միջերկրածովյան խաղեր]]ի ամենահաջողակ հավաքականներից մեկն է։ «[[Անադոլու Էֆես]]» բասկետբոլային ակումբը դարձել է 1995-96 թվականների Կորաչի գավաթի հաղթող, իսկ 1992-93 թվականներին դարձել է [[ՖԻԲԱ Եվրոպա]]յի Սապորտայի գավաթի արծաթե, իսկ 2000 և 2001 թվականների Եվրալիգայի և Սուպրոլիգայի բրոնզե մեդալակիր<ref>{{Cite web |title=Historic achievements of the Efes Pilsen Basketball Team |url=http://en.efesbasket.org/the_clup/icerik.aspx?SectionId=103 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080503203721/http://en.efesbasket.org/the_clup/icerik.aspx?SectionId=103 |archivedate=2008 թ․ մայիսի 3 |access-date=2013 թ․ փետրվարի 9 |publisher=Anadolu Efes Spor Kulübü |df=dmy}}</ref><ref>{{Cite web |title=Anadolu Efes S.K.: Our successes |url=http://en.efesbasket.org/Efes-Pilsen-History/Our-Successes.aspx |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120324184003/http://en.efesbasket.org/Efes-Pilsen-History/Our-Successes.aspx |archivedate=2012 թ․ մարտի 24 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |df=dmy}}</ref>։ «Բեշիկթաշ» բասկետբոլային ակումբը դարձել է 2011-12 ՖԻԲԱ-յի Եվրոչելընջի հաղթող<ref name="fibaeurope.com1">{{Cite web |title=2012 Year In Review: EuroChallenge |url=http://www.fibaeurope.com/cid_KNce8jInH7Qj1EsyH5rjn2.compID_BYg5Rb55Jw-G5I3MZ6JB01.season_2012.coid_0fI7c4smGOQ7yoGPjRRth2.articleMode_on.html |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 10 |website=fibaeurope.com}}</ref>։ «Գալաթասարայ» բասկետբոլային ակումբը դարձել է 2015-16 Եվրագավաթի հաղթող, մինչդեռ նույն մրցաշրջանում, «Ֆեներբահչե» տղամարդկանց բասկետբոլային թիմը դարձել է 2015-16 Եվրալիգայի արծաթե մեդալակիր։ «Ֆեներբահչեն» դարձել է նաև 2016-2017 Եվրալիգայի հաղթող։ 2013-2014 թվականների Բասկետբոլի Եվրալիգայի կանանց առաջնության եզրափակիչը տեղի է ունեցել թուրքական երկու թիմերի միջև։ Միմյանց դեմ հանդես են եկել «Գալաթասարայ» և «Ֆեներբահչե» բասկետբոլային ակումբները։ Արդյունքում հաղթել է «Գալաթասարայը»<ref name="fibaeurope.com2">{{Cite web |title=Galatasaray Lift EuroLeague Women Title |url=http://www.fibaeurope.com/euroleaguewomen/cid_-tmRPCfrIrYRSO2M5V49E1.compID_jr6ZiXqeGhMBtfq1yxqV83.roundID_9680.season_2014.gameID_9752-16-A-1.html |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 10 |website=fibaeurope.com}}</ref>։ Թուրքիայի կանանց բասկետբոլի ազգային հավաքականը դարձել է Կանանց Եվրաբասկետ 2011-ի արծաթե և Կանանց Եվրաբասկետ 2013-ի բրոնզե մեդալակիր։ Տղամարդկանց ազգային հավաքականի հետ միասին կանանց ազգային հավաքականը Միջերկրածովյան խաղերի ամենահաջողակ թիմերից մեկն է։

[[պատկեր:Turkey women's volleyball are the winners of the 2015 European Games 5.JPG|thumb|left|Թուրքիայի վոլեյբոլի կանանց ազգային հավա��ականը դարձել է [[Եվրոպական խաղեր 2015]]-ի ոսկե մեդալակիր]]
[[պատկեր:Kenan.jpg|thumb|right|150px|[[Քենան Սոֆուօղլու]]ն դարձել է [[Սուպերսպորտի աշխարհի առաջնություն|Սուպերսպորտի աշխարհի առաջնության]] հաղթող:]]
Թուրքիայի վոլեյբոլի կանանց ազգային հավաքականը դարձել է 2015 թվականի [[Եվրոպական խաղեր 2015|Եվրոպական խաղեր]]ի ոսկե, 2003 թվականի վոլեյբոլի կանանց եվրոպական առաջնության արծաթե, 2011 թվականի վոլեյբոլի կանանց եվրոպական առաջնության բրոնզե և 2012 թվականին Վոլեյբոլի համաշխարհային գրան պրիի բրոնզե մեդալակիր։ Հավաքականը նվաճել է մի քանի մեդալներ Միջերկրածովյան խաղերի ժամանակ<ref name=tvf.org.tr>{{Cite web |title=National Team's Activities |url=http://www.tvf.org.tr/icerik/36/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140829153101/http://www.tvf.org.tr/icerik/36/ |archive-date=2014 թ․ օգոստոսի 29 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 10 |website=tvf.org.tr}}</ref>։ Վոլեյբոլի կանանց ակումբները, ինչպես օրինակ «Ֆեներբահչե», «Էջզաջըբաշը» և «Վաքըֆբանկ» վոլեյբոլային ակումբները, դարձել են եվրոպական բազմաթիվ մրցույթների և մեդալների հաղթող։ «Ֆեներբահչե» վոլեյբոլային ակումբը դարձել է 2010 թվականի Վոլեյբոլի կանանց ակումբային առաջնության, ինչպես նաև 2012 թվականի Վոլեյբոլի կանանց չեմպիոնների լիգայի հաղթող։ Ներկայացնելով Եվրոպան՝ որպես 2012-2013 թվականների Վոլեյբոլի կանանց չեմպիոնների լիգայի հաղթող, «Վաքըֆբանկ» վոլեյբոլային ակումբը դարձել է աշխարհի չեպիոն՝ 2013 և 2017 թվականներիին հաղթելով Վոլեյբոլի կանանց աշխարհի ակումբային առաջնությունները<ref name=fenerbahce.org.tr>{{Cite web |title=Our International Achievements |url=http://www.fenerbahce.org.tr/detay.asp?ContentID=23311 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140812213716/http://www.fenerbahce.org.tr/detay.asp?ContentID=23311 |archivedate=2014 թ․ օգոստոսի 12 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 10 |website=fenerbahce.org.tr |df=dmy}}</ref><ref name=eczacibasisporkulubu.org.tr>{{Cite web |title=Women's Volleyball |url=http://www.eczacibasisporkulubu.org.tr/?goto=sol_icerik&gen_idx=39 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 10 |website=eczacibasisporkulubu.org.tr}}</ref><ref name=hurriyet.com.tr1>{{Cite web |title=Turkish volleyball teams' successes in Europe |url=http://www.hurriyet.com.tr/spor/digersporlar/22766166.asp |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 10 |website=hurriyet.com.tr}}</ref>։

Թուրքիայի ազգային սպորտաձևը [[Գուրեշ]]ն է (''յուղած մարմնով ըմբշամարտը'')՝ սկսած օսմանյան ժամանակաշրջանից<ref>{{Cite web |author=Burak Sansal |year=2006 |title=Oiled Wrestling |url=http://www.allaboutturkey.com/yagligures.htm |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 13 |publisher=allaboutturkey.com}}</ref>։ Սկսած 1346 թվականին ամեն տարի [[Էդիրնե]]ում անց է կացվում «Քըրքփընար» ըմբշամարտի առաջնությունը, որի մասնակիցները յուղով են պատում իրենց մարմինը։ Վերջինս աշխարհի ամենահին սպորտային մրցությունն է<ref>{{Cite web |date=2007 թ․ ապրիլի 21 |title=Kırkpınar Oiled Wrestling Tournament: History |url=http://www.kirkpinar.com/home.php?link=history&dil=en |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080801224941/http://www.kirkpinar.com/home.php?link=history&dil=en |archive-date=2008 թ․ օգոստոսի 1 |access-date=2010 թ․ նոյեմբերի 1 |publisher=Kirkpinar.com}}</ref>։ Ըմբշամարտի միջազգային ոճերը, որոնց կանոնակարգմամբ զբաղվում է FILA-ն, ինչպես օրինակ [[ազատ ոճի ըմբշամարտ]]ը և [[հունահռոմեական ըմբշամարտ]]ը, նույնպես տարածված են։ Թուրք ըմբշամարտիկները նվաճել են Եվրոպայի, աշխարհի և օլիմպիական խաղերի բազմաթիվ մեդալներ ինչպես անհատական, այնպես էլ թիմային պայքարում<ref>{{Cite web |last=Gegner |first=Christiane |title=FILA Wrestling Database |url=https://www.iat.uni-leipzig.de/datenbanken/dbfoeldeak/start.php |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090313024550/http://www.iat.uni-leipzig.de/datenbanken/dbwrest/start.php/ |archivedate=2009 թ․ մարտի 13 |access-date=2010 թ․ նոյեմբերի 1 |publisher=Iat.uni-leipzig.de |df=dmy}}</ref>։

=== Մեդիա և կինո ===
{{Հիմնական|Մեդիան Թուրքիայում}}
[[պատկեր:TRT World.svg|thumb|left|[[TRT World]]-ը [[TRT|Թուրքիայի ռադիոյի և հեռուստատեսության ընկերության]] միջազգային լրատվական հարթակն է<ref>{{Cite web |title=TRT World |url=http://www.trtworld.com |website=www.trtworld.com}}</ref>:]]

Հարյուրավոր հեռուստաընկերությունները, հազարավոր տեղական և ազգային ռադիոընկերությունները, մի քանի տասնյակ լրատվական միջոցները, արտադրողական և եկամտաբեր կինոարդյունաբերությունը և արագ զարգացող համացանցը Թուրքիայում ձևավորում են ակտիվ մեդիա արդյունաբերություն<ref name=tesevmedya>{{Cite web |title=The Political Economy of the Media in Turkey: A Sectoral Analysis |url=http://www.tesev.org.tr/Upload/Publication/67e244dd-5c21-4d34-8361-4c7f3d003140/11461ENGmedya2WEB21_09_11.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120716153048/http://www.tesev.org.tr/Upload/Publication/67e244dd-5c21-4d34-8361-4c7f3d003140/11461ENGmedya2WEB21_09_11.pdf |archivedate=2012 թ․ հուլիսի 16 |access-date=2015 թ․ փետրվարի 18 |website=tesev.org.tr |df=dmy}}</ref>։ 2003 թվականին Թուրքիայում լիցենզավորվել են 257 տեղական հեռուստաընկերություններ և 1100 ռադիոընկերություններ։ Որոշ ռադիոհեռուստաընկերություններ գործում են առանց լիցենզիայի։ Լիցենզավորված 16 հեռուստաընկերություններ և 36 ռադիոընկերություններ հասանելի են Թուրքիայի ողջ տարածքում<ref name=cp>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkey.pdf Turkey country profile]. Library of Congress Federal Research Division (January 2006). ''This article incorporates text from this source, which is in the [[public domain]].''</ref>։ Հեռուստալսարանի մի դիտում է պետական [[Թուրքիայի ռադիոյի և հեռուստատեսությոան ընկերություն|TRT]] հեռուստաընկերությունը և նրա դուստր հեռուստաընկերությունները։ Այդուհանդերձ, հեռուստալսարանի մեծ մասը դիտում է մասնավոր հեռուստաընկերությունները, մասնավորապես [[Star TV]]-ն, [[Kanal D]]-ն, [[Show TV]]-ն, [[ATV (Թուրքիա)|ATV]]-ն և [[FOX (Թուրքիա)|FOX]]-ը։ Թուրքական հեռուստաընկերությունները, արբանյակային հեռարձակման և կաբելային համակարգի միջոցով, հասանելի են ողջ աշխարհում<ref name=cp />։ Թուրքիայի ռադիոյի և հեռուստատեսության բարձրագույն խորհուրդը կառավարական մարմին է, որը կանոնակարգում է մեդիա դաշտը Թուրքիայում<ref name=cp />։ Թուրքիայում բավականաչափ զարգացած են ԶԼՄ-ները, չնայած որ քաղաքական նկատառումներից ընդդիմադիր թերթերը սկսել են փակվել։ Ամենահայտնի պարբերականներն են [[Հուրիեթ]]ը, [[Milliyet]]-ը, [[Posta (թերթ)|Posta]]-ն, [[Sözcü]]-ն, [[Sabah (օրաթերթ)|Sabah]]-ը և [[Habertürk]]-ը<ref>{{Cite web |title=Gazete Tirajları 02.05.2016 – 08.05.2016 |url=http://www.gazeteciler.com/gazete-tirajlari.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151219145010/http://www.gazeteciler.com/gazete-tirajlari.html |archive-date=2015 թ․ դեկտեմբերի 19 |access-date=2016 թ․ օգոստոսի 1 |work=Gazeteciler.com}}</ref>։

Թուրքական հեռուստասերիալները բավականին հայտնի են դարձել ոչ միայն Թուրքիայում, այլև ամբողջ աշխարհում։ Թուրքական հեռուստասերիալները աշխարհում ամենադիտվող հեռուստասերիալներից մեկն են<ref>{{Cite web |author=Jenna Krajeski |title=Turkey: Soap Operas and Politics |url=http://pulitzercenter.org/reporting/turkey-diyarbakir-kurdish-roles-soap-opera-politics-ayrilik-olmasaydi |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160311033511/http://pulitzercenter.org/reporting/turkey-diyarbakir-kurdish-roles-soap-opera-politics-ayrilik-olmasaydi |archive-date=2016 թ․ մարտի 11 |access-date=2013 թ․ հունվարի 15 |publisher=Pulitzer Center}}</ref>։ Միջինարևելյան հեռուստաընկերությունները հանդիսանում են թուրքական հեռուստարտադրանքի հիմնական օտարերկրյա սպառողները։ Բացի այդ, թուրքական հեռուստասերիալների ցուցադրությունը գնում են [[Հարավային Ամերիկա|Հարավային]] և [[Կենտրոնական Ամերիկա]]յի երկրները<ref>{{Cite web |date=2016 թ․ փետրվարի 9 |title=Turkish Dramas Sweep Latin America |url=http://www.ibtimes.com/telenovelas-turkish-dramas-why-turkeys-soap-operas-are-captivating-latin-america-2296321 |access-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 1}}</ref>։ Ներկայումս, Թուրքիան աշխարհում երկրորդն է՝ հեռուստասերիալների արտադրության և արտահանման ծավալներով<ref>{{Cite web |title=Turkey world"s second highest TV series exporter after US – BUSINESS |url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-worlds-second-highest-tv-series-exporter-after-us.aspx?pageID=238&nID=73478&NewsCatID=345 |access-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 14 |website=Hürriyet Daily News {{!}} LEADING NEWS SOURCE FOR TURKEY AND THE REGION}}</ref>։ Թուրքական հայտնի հեռուստասերիալներից են [[Վարձու սեր]]ը, [[Սև սեր]]ը, [[Արգելված սեր (հեռուստասերիալ, 2008)|Արգելված սեր]]ը, [[Արևին սպասելով]]ը, [[Ելակի բույրը]], [[Խիզախը և գեղեցկուհին]], [[Լիալուսին (հեռուստասերիալ)|Լիալուսին]]ը, [[Հյուսիս-հարավ (հեռուստասերիալ)|Հյուսիս-հարավը]], [[Հոյակապ դար]]ը, [[Ստամբուլի երկու դեմքը]], [[Սերը բառեր չի հասկանում]], [[Սեր և պատիժ]] և այլն։

''Յեշիլչամը'' մականուն է, որով անվանում են թուրքական կինոարդյունաբերությունը։ Առաջին ֆիլմը, որը ցուցադրվել է Օսմանյան կայսրության տարածքում, [[Լյումիեր եղբայրներ (այլ կիրառումներ)|Լյումիեր եղբայրների]] «[[Գնացքի ժամանումը Լա-Սյոտի կայարան]]» ֆիլմն է, որը ցուցադրվել է 1896 թվականին [[Ստաբուլ]]ում։ Առաջին թուրքական ֆիլմը եղել է «[[Սան Ստեֆանոյի հուշարձանի փլուզում]]ը» փաստագրական ֆիլմը ({{lang-ota|Ayastefanos'taki Rus Abidesinin Yıkılışı}}), որի ռեժիսորը եղել է [[Ֆուաթ Ազքընայ]]ը։ Ֆիլմը նկարահանվել է 1914 թվականին։ Թուրքական առաջին պատմական ֆիլմը եղել է [[Սեդաթ Սիմավի]]ի «Լրտեսը» ֆիլմը, որը նկարահանվել է 1917 թվականին։ Թուրքական առաջին հնչյունային ֆիլմը ցուցադրվել է 1931 թվականին։ Թուրք հայտնի ռեժիսորներ [[Ֆերզեն Օզփեթեք]]ը, [[Նուրի Բիլգե Ջեյլան]]ը և [[Յըլմազ Գյունեյ]]ը արժանացել են բազմաթիվ մրջազգային մրցանակների, այդ թվում նաև «[[Ոսկե արմավենու ճյուղ]]ի» և «[[Ոսկե արջ]]ի»<ref name="turkishculture.org5">{{Cite web |title=TURKISH CINEMA |url=http://www.turkishculture.org/performing-arts/film/turkish-cinema-591.htm |access-date=2017 թ․ փետրվարի 11 |website=www.turkishculture.org}}</ref>։

Չնայած իրավական կարգավորումների, մեդիա ազատությունը Թուրքիայում սկսել է վատանալ 2010-ական թվականներից սկսած։ Իրավիճակն ավելի է վատացել 2016 թվականի հուլիսի [[Հեղաշրջման փորձ Թուրքիայում (2016)|հեղաշրջման անհաջող փորձից]] հետո<ref>{{Cite web |date=2016 թ․ սեպտեմբերի 14 |title=CPJ testifies on Turkey's press freedom record after failed coup attempt |url=https://cpj.org/blog/2016/09/cpj-testifies-on-turkeys-press-freedom-record-afte.php |access-date=2016 թ․ դեկտեմբերի 16 |work=[[Committee to Protect Journalists]]}}</ref>։ 2017 թվականի դրությամբ, առնվազն 81 լրագրողներ ձերբակալվել են Թուրքիայում։ Թուրքիան լրագրողների դեմ բռնաճնշումներով աշխարհում զբաղեցնում է առաջին հորիզոնականը։ Աննախադեպ բռնաճնշումների արդյունքում Թուրքիայում փակվել են առնվազն 100 լրատվամիջոցներ<ref name="cpj.org1">{{Cite web |title=Turkey's crackdown propels number of journalists in jail worldwide to record high |url=https://cpj.org/reports/2016/12/journalists-jailed-record-high-turkey-crackdown.php |access-date=2017 թ․ հունվարի 17 |website=cpj.org}}</ref>։ [[Freedom House]]-ի գնահատմամբ մեդիան Թուրքիայում ոչ ազատ է<ref name=freedomhouse />։ Մեդիայի նկատմամբ վերահսկողությունը Թուրքիայու իրականացվում է նաև առցանց համակարգում, որի արդյունքում 2017 թվականին երկրում [[Վիքիպեդիայի արգելափակումը Թուրքիայում (2017)|արգելափակվեց Վիքիպեդիան]]<ref>{{Cite web |last1=Kingsley |first1=Patrick |date=2017 թ․ ապրիլի 30 |title=Turkey Purges 4,000 More Officials, and Blocks Wikipedia |url=https://www.nytimes.com/2017/04/30/world/europe/turkey-purge-wikipedia-tv-dating-shows.html |access-date=2017 թ․ մայիսի 1 |publisher=The New York Times}}</ref><ref>{{Cite web |date=2017 թ․ ապրիլի 29 |title=Turkey blocks Wikipedia under law designed to protect national security |url=https://www.theguardian.com/world/2017/apr/29/turkey-blocks-wikipedia-under-law-designed-to-protect-national-security |access-date=2017 թ․ մայիսի 1 |publisher=The Guardian}}</ref>։

== Ծանոթագրություններ ==
<div class="references" style="height: 250px; overflow: auto; padding: 3px" >
{{ծանցանկ|2}}
</div>

== Գրականություն ==
*Ադոսիդես Ա. «Հայեր և երիտթուրքեր. Կիլիկիայի կոտորածները», Երևան, 2012։
* Ազվին «[[Ջեմալ փաշա]]յի սպանությունը», [[Մոսկվա]]–Երևան, 1991։
* Ալեքսանդր Սաֆարյան «[[Զիա Գյոքալփ|Զիյա Գյոքալփ]]ը և «Թյուրքականության հիմունքները»», [[Երևան]], 2012, 300 էջ։
* Աշոտ Ավագյան «[[Պանթյուրքիզմ|Պանթուրքական]] երազանք կամ «[[Գորշ գայլեր (կազմակերպություն)|Գորշ գայլեր]]»», Երևան, 2013։
* [[Աշոտ Հարությունյան (պատմաբան)|Աշոտ Հարությունյան]] «Թուրքական ինտերվենցիան [[Հարավային Կովկաս|Անդրկովկաս]] 1918 թ. և ինքնապաշտպանական կռիվները», Երևան, 1984։
* [[Աստվածատուր Խաչատրյան]] «Արևելահայ և թուրք դիվանագիտական հարաբերությունները», Երևան, 2010։
* Ավետիս Փափազյան «[[Հայոց ցեղասպանություն|Հայերի ցեղասպանություն]]ը թուրք քաղաքական գործիչների հուշագրություններում», Երևան, 2001, 160 էջ։
* [[Արամ Անանյան]] «Հայոց ցեղասպանության հիմնախնդիրը հայ–թուրքական հարաբերություններում 1991–2004 թթ.», Երևան, 2006։
* [[Արամ Անտոնեան]] «Մեծ ոճիրը։ Հայկական վերջին կոտորածները և [[Թալեաթ Մեհմեդ|Թալէադ փաշա]]», Երևան, 1990։
* Բենիամին Պողոսյան «Թուրք–ամերիկյան հարաբերությունները և [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]] կողմից [[Հայոց ցեղասպանության ճանաչում|Հայոց ցեղասպանության ճանաչման]] խնդիրը (1991–2007 թթ.)», Երևան, 2011։
* Գրիգոր Արշակյան, Արման Եղիազարյան «Թուրքիայի տարածաշրջանային քաղաքականությունը [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|ԽՍՀՄ]]–ի փլուզումից հետո», մաս 1, Երևան, 2014, 216 էջ։
* Գևորգ Վարդանյան «Հույն բնակչությունն [[Օսմանյան կայսրություն]]ում և [[Փոքր Ասիա|Փոքրասիա]]կան աղետը (1914–1923 թթ.)», Երևան, 2012։
* [[Գևորգ Քիլիմջյան]] «Թուրք–հունական հարաբերությունները 1908–1914 թթ.», Երևան, 1988։
* Դմիտրի Երեմև «[[Թուրքեր]]ի ծագումը», Երևան, 1975, 360 էջ։
* Դմիտրի Սպիրով «[[Հայաստան]]ը և սուլթան [[Աբդուլ Համիդ II|Աբդուլ Համիդ]]ը», Երևան, 2000։
* Եսայան Ջ. Հ. «Հայոց տեղանունները. թուրքական այլափոխումներ», Երևան, 2014, 140 էջ։
* [[Երվանդ Սարգսյան]] «Դավադիր գործարք։ [[Հայաստան]], [[Ռուսաստան]], Թուրքիա», Երևան, 1995։
* Երվանդ Սարգսյան «Թուրքիան և նրա նվաճողական քաղաքականությունը Անդրկովկասում  1914–1918 թթ.», Երևան, 1964։
* Երվանդ Սարգսյան, [[Ռուբեն Սահակյան (թուրքագետ)|Ռուբեն Սահակյան]] «Հայ ժողովրդի նոր շրջանի պատմության նենգափոխումը թուրք պատմագրության մեջ», Երևան, 1963։
* Զարևանդ «Միացյալ, անկախ Թուրանիա կամ ինչ կծրագրեն թուրքերը», [[Աթէնք]], 1987, 176 էջ։
* [[Թովմաս Նազարբեկյան]] «Հայկական կորպուսն ընդդեմ թուրքական զորքերի», Երևան, 1994։
* Թուրքերը թուրքերի մասին, գիրք 1, խմբ. [[Ստեփան Պողոսյան]], Երևան, 2011, 296 էջ։
* Թուրքերը թուրքերի մասին, գիրք 2, խմբ. Ստեփան Պողոսյան, Երևան, 2011, 552 էջ։
* Թուրքերը թուրքերի մասին, գիրք 3, խմբ. [[Ռուբեն Մելքոնյան]], Երևան, 2011, 136 էջ։
* [[Իգոր Մուրադյան]] «Թուրք–ամերիկյան հարաբերությունների տարածաշրջանային հիմնախնդիրները», Երևան, 2004։
* Լենե Պյուո «[[Իզմիր|Զմյուռնի]]այի վախճանը», «Զմյուռնիայի վերջին օրերը», Երևան, 2012։
* [[Լուսինե Սահակյան]] «Տեղանունների թուրքացումն [[Օսմանյան կայսրություն]]ում և Հանրապետական Թուրքիայում», [[Մոնրեալ]] – Արոդ, 2011։
* Լևոն Հովսեփյան «Թուրքիայի պաշտպանական համակարգի արդիականացումը և անվտանգության ոլորտի բարեփոխումները», Երևան, 2014, 360 էջ։
* Խաչիկ Սարաջեան «Հայոց դերը Թուրքիոյ մէջ», Երևան, 2010։
* [[Կարօ Սասունի]] «[[Թուրք-հայկական պատերազմ (1920)|Հայ–թրքական պատերազմ]]ը (1920–ին)», [[Պէյրութ]], 1969։
* [[Հայոց ցեղասպանություն|Հայերի ցեղասպանություն]]ը ըստ երիտթուրքական դատավարության փաստաթղթերի, խմբ. Ա. Փափազյան, Երևան, 1988, 256 էջ։
* Հայերի ցեղասպանությունը [[Օսմանյան կայսրություն]]ում, խմբ. [[Մկրտիչ Ներսիսյան]], [[Ռուբեն Սահակյան (թուրքագետ)|Ռուբեն Սահակյան]], Երևան, 1991։
* Հայկազն Ղազարեան «Ցեղասպան թուրքը», Պէյրութ, 1968։                                                     
* Հասան Ամջա «Տեղահանություն և ոչնչացում (Տեղահանության իրական պատկերը)», Երևան, 2007, 48 էջ։
* [[Հրանդ Գանգրունի]] «Հայ յեղափոխութիւնը Օսմանեան բռնատիրութեան դէմ (1890–1910 թթ.)», [[Պէյրութ]], 1973։
* Հրաչիկ Սիմոնյան «1912–1913 թթ. [[Բալկանյան պատերազմներ (1912-1913)|Բալկանյան պատերազմներ]]ը և [[հայեր]]ը», Երևան, 2014։
* [[Հրաչիկ Սիմոնյան]] «Թուրք ազգային բուրժուազիայի գաղափարաբանությունը և քաղաքականությունը», Երևան, 1986։
* Հրաչիկ Սիմոնյան «Թուրք–հայկական հարաբերությունների պատմությունից», [[Երևան]], 1991։
* [[Հրաչյա Աճառյան]] «Հայոց դերը Օսմանյան կայսրության մեջ», Երևան, 1999։
* Մելինե Անումյան «Ճանաչում և դատապարտում. Երիտթուրքերի դատավարությունները (1919–1921 թթ. և 1926 թ.)», Երևան, 2013, 168 էջ։
* Մէւլան Զատէ Րիֆաթ «Օսմանեան յեղափոխութեան մութ ծալքերը և Իթթիհատի հայաջինջ ծրագիրները», Երևան, 1990, 328 էջ։
* [[Շահան Նաթալի]] «Թիւրքերը և մենք (վերգնահատումներ)», Երևան, 2011։
* Պետրոս Զարդարեան «Թուրք ազգ մը գոյութիւն ունի արդեօք», [[Սթոքհոլմ]], 1998, 128 էջ։
* [[Ալեքսեյ Ջիվելեգով|Ջիվելեգով Ալեքսեյ]] «Հայաստանը և Թուրքիան», Երևան, 1991, 28 էջ։
* [[Ջոն Կիրակոսյան]] «Երիտթուրքերը պատմության դատաստանի առաջ», գիրք I, Երևան, 1982։
* Ջոն Կիրակոսյան «Երիտթուրքերը պատմության դատաստանի առաջ», գիրք II, Երևան, 1983։
* [[Ռուբեն Սահակյան (թուրքագետ)|Ռուբեն Սահակյան]] «Թուրք–Ֆրանսիական հարաբերությունները և [[Կիլիկիա]]ն 1919–1921 թթ.», Երևան, 1970։
* [[Ռուբեն Սաֆրաստյան]], [[Ռուբեն Մելքոնյան]], Արթուր Դումանյան, Վահան Տեր–Մաթևոսյան, Հակոբ Չաքրյան, Անուշ Հովհաննիսյան «Թուրքիայի հանրապետության պատմություն (ԲՈՒՀ–ական դասագիրք)», Երևան, 2014, 396 էջ։
* Ռուբեն Սաֆրաստյան «Օսմանյան կայսրություն. Ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը (1876–1920 թթ.)», Երևան, 2009, 248 էջ։
* [[Սողոմոն Թեհլիրյան]] «Վերհիշումներ։ Թալեաթի ահաբեկումը», Երևան, 1993։
* [[Ստեփան Պողոսյան]] «Պանթուրքիզմը երեկ և այսօր», Երևան, 1990։
* Ստեփան Սապահ–Գիւլեան «Երիտասարդ Թիւրքիա», Երևան, 1991, 60 էջ։
* [[Վահան Բայբուրդյան]] «[[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] պատմություն», Երևան, 2011, 716 էջ։
* Վահան Գույումճյան «Թուրք բժիշկների ոճրագործությունները Մեծ եղեռնի ժամանակ», Երևան, 2001։
* [[Վահան Նաւասարդեան]] «Նեղուցները (Վոսփոր և [[Դարդանելի նեղուց|Դարդանել]])», [[Գահիրէ]], 1947։
* Վիլհելմ Բաում «Թուրքիան և նրա քրիստոնյա փոքրամասնությունները», Երևան, 2010, 220 էջ։
* Տիգրան Թորոսյան «[[Հարավային Կովկաս]]ը Օգոստոսյան պատերազմից հետո ([[Արցախի Հանրապետություն|ԼՂՀ]] հակամարտությունը և հայ–թուրքական հարաբերությունները)», Երևան, 2009։
* Տոքթ. Եղիկ Ճէրէճեան «[[Պանթյուրքիզմ|Փանթուրանիզմ]]ը», Պէյրութ, 1998, 92 էջ։

== Արտաքին հղումներ ==
* [https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/5262 Թուրքիա - դասարան․ամ]
* [https://turkeyvisaeasy.am Թուրքիայի վիզա]
{{Արտաքին հղումներ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=252}}
{{Թյուրքական խորհուրդ}}
{{Ասիական երկրներ}}
{{Եվրոպայի երկրներ}}
{{Սևծովյան երկրներ}}
{{Մերձավոր Արևելքի երկրներ}}
{{Շանհայի համագործակցության կազմակերպություն}}
{{Միջին Արևելք}}
{{ԳՈՒԱՄ}}
{{Պորտալ|Թուրքիա|Եվրոպա|Մերձավոր Արևելք|Աշխարհագրություն|գույն=1}}

[[Կատեգորիա:1923 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ]]
[[Կատեգորիա:Արևելյան Միջերկրական]]
[[Կատեգորիա:Բալկանյան երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Թուրքիա]]
[[Կատեգորիա:Հայկական լեռնաշխարհի ժամանակակից պետություններ]]
[[Կատեգորիա:Հանրապետություններ]]
[[Կատեգորիա:Հարավային Եվրոպայի երկրներ]]
[[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Մեծ քսանյակի անդամ երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Միջերկրածովյան միության անդամներ]]
[[Կատեգորիա:ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրներ]]
Այս էջում օգտագործված կաղապարները.
Վերադարձ դեպի Թուրքիա։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Թուրքիա» էջից