نمایش مبدأ برای فتح تهران

به دلیل زیر، اجازهٔ ویرایش این صفحه ندارید:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: ۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۴۸
Expiry of block: ۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۰۸:۴۸
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
در صورت طرح هرگونه پرسش، لطفاً تمامی جزئیات فوق را در پرسش خود ذکر کنید. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
می‌توانید مبدأ این صفحه را ببینید و رونوشت بردارید:
{{pp-pc|small=yes}}
{{مقاله برگزیده}}
{{Infobox
| above = فتح تهران
| abovestyle = background-color: #99BADD۰
| image1 = [[پرونده:Conquerors of Tehran (Constitutional Movement).jpg|300px]]
| caption1 = پوستر فتح تهران در [[کاخ‌موزه‌های سعدآباد]]، [[محمدولی تنکابنی]] و [[سردار اسعد بختیاری]] سوار بر اسب دیده می‌شوند.
| headerstyle = background-color: #99BADD
| label2 = از رویدادهای
| data2 = [[جنبش مشروطه ایران]]
| label3 = مدت
| data3 = دو ماه و ده روز
| label4 = زمان شروع
| data4 = ۱۵ اردیبهشت ۱۲۸۸
| label5 = زمان پایان
| data5 = ۲۵ تیر ۱۲۸۸
| label6 = نتیجه
| data6 = فتح تهران و
خلع [[محمدعلی شاه]] از سلطنت، پناهنده شدن محمدعلی شاه به سفارت روسیه، تشکیل [[دوره دوم مجلس شورای ملی]]
| label7 = چهره‌ها
| data7 = [[محمدعلی شاه]]، [[سردار اسعد بختیاری]]، [[یپرم خان]]، [[محمدولی خان تنکابنی]]، [[صمصام‌السلطنه]]، [[بی‌بی مریم بختیاری|مریم بختیاری]]، [[ستارخان]]، [[باقرخان]]
| label8 = فرقه‌ها و احزاب
| data8 = [[کمیته ستار]]، [[انجمن سعادت]]، [[فدراسیون انقلابی ارمنی|حزب داشناک]]
}}
'''فتحِ تهران''' یکی از رویدادهای کلیدی [[جنبش مشروطه ایران]] است که طی آن نیروهای مشروطه‌خواه از [[گیلان]] و نیروهای [[مردم بختیاری|بختیاری]] از [[اصفهان]] در نزدیکی [[تهران]] به یکدیگر پیوستند و با فتح تهران به [[استبداد صغیر]] پایان دادند و پایتخت [[قاجاریان|سلطنت قاجار]] را در تاریخ ۲۵ تیر ۱۲۸۸ از کنترل [[محمدعلی‌شاه|محمدعلی شاه]] خارج کردند. در پی این رویداد، محمدعلی شاه از سلطنت خلع شد و با افتتاح [[دوره دوم مجلس شورای ملی|مجلس شورای ملی دوم]]، استقرار حکومت [[پادشاهی مشروطه|سلطنت مشروطه]] در ایران، پس از وقفه‌ای چند ماهه، دوباره از سر گرفته شد.

در پی کشمکش‌های متعددی که در سال‌های ۱۲۸۶ و ۱۲۸۷ بین محمدعلی شاه و [[دوره نخست مجلس شورای ملی|مجلس شورای ملی]] روی داده بود، در ۲ تیر ۱۲۸۷ شاه مجلس شورای ملی را منحل و در تهران حکومت نظامی اعلام کرد. اگرچه شاه اعلام کرده بود همچنان به مشروطه وفادار است، بسیاری از مشروطه‌خواهان در تهران و سایر شهرهای ایران دستگیر یا فراری شدند. در [[تبریز]]، اما نیروهای حکومتی نتوانستند کنترل شهر را در دست گیرند و مجاهدان مشروطه به رهبری [[ستارخان]] و [[باقرخان]]، دست به مقاومت مسلحانه زدند. [[محاصره تبریز|مقاومت مردم تبریز]] امید مشروطه‌خواهان را زنده نگه داشت و در حالی که فعالان سیاسی تبعیدی و علمای [[نجف]] کودتای محمدعلی شاه را محکوم می‌کردند، در [[رشت]] و [[اصفهان]]، جنبش‌هایی شکل گرفت که نهایتاً به تسخیر این شهرها توسط مشروطه‌خواهان انجامید.

در ۱۵ اردیبهشت ۱۲۸۸، چندصد نفر از نیروهای مشروطه‌خواه [[رشت]] به فرماندهی [[محمدولی خان تنکابنی]] و [[یپرم خان]] [[قزوین]] را تصرف کردند تا در گام بعدی به سمت تهران حرکت کنند. از جنوب نیز نیروهای بختیاری، به رهبری [[علیقلی‌خان سردار اسعد|سردار اسعد بختیاری]] در ۳۱ اردیبهشت ۱۲۸۸ از اصفهان به سمت تهران حرکت کرد و در نهایت به اردوی گیلان که از [[کرج]] عبور کرده بود و به نزدیکی تهران رسیده بود، پیوست. [[بی‌بی مریم بختیاری|سردار مریم بختیاری]] و تعدادی از نیروهای بختیاری، قبل از ورود نیروهای مشروطه‌خواه، مخفیانه وارد تهران شدند تا به محض شروع درگیری‌ها بتوانند در داخل شهر، در اطراف مجلس سنگربندی کنند. نیروهای مشروطه‌خواه در روز ۲۲ تیر موفق شدند وارد تهران شوند. زد و خورد در شهر به مدت سه روز ادامه یافت تا این که در روز ۲۵ تیر، محمدعلی شاه به [[سفارت روسیه در تهران|سفارت روسیه]] پناهنده شد و پایتخت به کنترل مشروطه‌خواهان درآمد. در پی فتح تهران، [[مجلس عالی (۱۲۸۸)|مجلس عالی]] تشکیل شد که محمدعلی شاه را از [[سلطنت]] خلع و فرزندش [[احمدشاه|احمد میرزا]] به سلطنت منصوب کرد. [[عضدالملک]]، نایب‌السلطنه، [[محمدولی خان تنکابنی]] رئیس دولت و وزیر جنگ، [[سردار اسعد بختیاری]] وزیر داخله و [[یپرم خان]] رئیس نظمیه تهران شدند.

یکی از ویژگی‌های منحصربفرد این رویداد، مداخله [[مردم بختیاری|ایل بختیاری]] در جنبش مشروطه بود که اولین مشارکت یکی از ایل‌های ایرانی به نفع جریان مشروطه محسوب می‌شود؛ تا قبل از آن ایلات ایران یا مداخله‌ای در مشروطه نداشتند یا به نفع محمدعلی شاه در میدان حاضر می‌شدند.

== پیش‌زمینه ==
=== تهران ===
{{مقاله اصلی|استبداد صغیر}}
در پی کشمکش‌های متعددی که در سال‌های ۱۲۸۶ و ۱۲۸۷ بین [[محمدعلی‌شاه|محمدعلی شاه قاجار]] و [[دوره نخست مجلس شورای ملی|مجلس شورای ملی]] روی داده بود، در ۴ خرداد ۱۲۸۷ محمدعلی شاه از [[تهران]] به [[باغ شاه (تهران)|باغ شاه]] رفت و پنج روز بعد طی یک اعلامیه تلگرافی به کل کشور، مشروطه‌خواهان را سبب تزلزل ملت و حکومت ایران دانست.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=پیدایش مجاهدان|ص=۷۲}}</ref> محمدعلی شاه پس از تقویت قوای نظامی، به [[قوای قزاق|بریگاد قزاق]] به فرماندهی [[ولادیمیر لیاخوف|لیاخوف]] مأموریت داد مقاومت مجلس را در هم بشکند. در روز دوم تیر ۱۲۸۷<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=پیدایش مجاهدان|ص=۷۴}}</ref> [[به‌توپ‌بستن مجلس|مجلس به توپ بسته شد]]، مشروطه‌خواهان پس از متحمل شدن تلفات زیادی شکست خوردند و جمعیتی انبوه، مجلس شورای ملی، دفاتر احزاب مشروطه‌خواه و منزل سران مشروطه را غارت کرد. در پی پیروزی کودتا، شاه مجلس شورای ملی را منحل و در تهران حکومت نظامی اعلام کرد. لیاخوف فرماندار نظامی تهران شد و ۳۹ نفر از مشروطه‌خواهان به اسارت درآمدند.<ref>{{پک|آبراهامیان|۱۳۷۷|ک=ایران بین دو انقلاب|ص=۱۲۱–۱۲۲}}</ref>

[[پرونده:Cannon in Constitutional Revolution in Iran.jpg|بندانگشتی|200px|[[توپ جنگی]] که در نبردهای دوران مشروطیت مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ نمونه به نمایش درآمده در [[خانه مشروطه (تبریز)|خانه مشروطه تبریز]]]]
با پیروزی قوای دولتی، نیروهای مشروطه‌خواه تحت تعقیب قرار گرفتند و بسیاری از آنان دستگیر، شکنجه و کشته شدند. در شهرهای دیگر مانند [[انزلی]] و [[اردبیل]] هم مشروطه‌خواهان شاخص شکنجه و اعدام شدند. عده دیگری نیز به کشورها یا سفارتخانه‌های خارجی پناه بردند یا به نحوی پنهان شدند تا از گزند نیروهای دولتی در امان بمانند. دفاتر روزنامه‌ها و انجمن‌ها در هم شکسته و غارت شد. محمدعلی شاه ابتدا اعلام کرد که به مشروطه وفادار است و تا سه ماه آینده، مجلس جدیدی را ترتیب خواهد داد.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۹۶|ک=کودتاهای ایران|ف=فصل دوم|ص=۱۱۱–۱۱۰}}</ref>

در حالی که با به توپ بستن مجلس، مشروطه‌خواهان در [[تهران]] و بسیاری از شهرهای دیگر کشور، طی مدت کوتاهی شکست خوردند و دستگیر یا متواری شدند، اما در تبریز مجاهدان مشروطه خواه، نیروهای سلطنتی را عقب راندند و به مشروطه‌خواهان در دیگر نقاط کشور انگیزه و امید بخشیدند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ص=۱۵۳}}</ref> با موفقیت مشروطه‌خواهان در آذربایجان، اصفهان و گیلان، ناآرامی‌ها در نقاط دیگر کشور هم اوج گرفت و شهرهای [[بوشهر]]، [[بندرعباس]]، [[کرمانشاه]] و [[مشهد]] هم از کنترل نیروهای دولتی خارج شد. منابع مالی دربار رو به اتمام رفت و بانک‌های خارجی هم وام جدیدی برای تأمین مخارج نیروهای قزاق نپرداختند.<ref>{{پک|آبراهامیان|۱۳۷۷|ک=ایران بین دو انقلاب|ص=۱۲۶}}</ref>

=== اصفهان و ایل بختیاری ===
پس از بر تخت نشستن محمدعلی شاه، اصفهان گرفتار ناامنی و کمبود نیروی نظامی بود. محمدعلی شاه اقبال‌الدوله، والی آذربایجان را به ولایت اصفهان منصوب کرد. اقبال‌الدوله، حاکمی سختگیر و خشن بود و حکومت او در اصفهان با نارضایتی مالکان و کشاورزان همراه شد. شمار مشروطه‌خواهان اصفهان رو به فزونی بود که در قالب انجمن‌های سری، انجمن ولایتی و مجالس مذهبی فعالیت می‌کردند.<ref>{{پک|حسینی|۱۳۸۹|ک=اطلاعات سیاسی-اقتصادی|ف=بختیاری‌ها در اصفهان چرایی و چگونگی افتادن اصفهان به دست ایل بختیاری در جریان انقلاب مشروطه|ص=۱۷۱}}</ref>

[[مردم بختیاری|بختیاری‌ها]] مجموعه‌ای از طایفه‌های مختلف بودند که در ناحیه رشته کوه زاگرس در جنوب [[استان اصفهان|اصفهان]] تا شمال [[استان خوزستان|خوزستان]] زندگی می‌کردند. سه شاخه مهم خانوادگی در بین بختیاری‌ها عبارت بود از ایلخانی، حاجی ایلخانی و ایلبگی. در پی پیمانی که پس از درگذشت [[حسین‌قلی‌خان ایلخانی|حسین‌قلی خان بختیاری]] بین خانواده‌های ایلخانی و حاجی ایلخانی بسته شد، مقام ایلخانی و ایلبگی بین دو خانواده تقسیم شد به طوری که مقام ایلخانی به مسن‌ترین فرد از این دو خانوا��ه و مقام ایلبگی به خانواده دیگر می‌رسید؛ بنابراین، خانواده ایلبگی از قدرت در ایل بختیاری کنار گذاشته شده بود.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۵۷}}</ref> در سال ۱۲۸۷ بختیاری‌ها محافظت از جاده اهواز-اصفهان و همچنین محافظت از تأسیسات نفتی [[شرکت نفت ایران و انگلیس|شرکت دارسی]] را بر عهده داشتند که منافع سرشار آن به خانواده‌های ایلخانی و حاجی ایلخانی می‌رسید. بین این دو خانواده نیز رقابت برای در دست داشتن قدرت در جریان بود. در این سال، محمدعلی شاه، [[صمصام‌السلطنه]] را از مقام ایلخانی برکنار کرد و [[خسرو خان سردار ظفر|سردار ظفر]] را که دسته‌ای از تفنگچیان بختیاری را به نشانه وفاداری به شاه، به [[قیام و محاصره مشروطه‌خواهان تبریز|محاصره تبریز]] فرستاده بود، به مقام ایلخانی منصوب نمود.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۵۸–۱۵۹}}</ref> بنابراین صمصام‌السلطنه با [[ضرغام‌السلطنه]]، رئیس خانواده ایلبگی متحد شد و تصمیم گرفت به نفع مشروطه‌خواهان اصفهان وارد کارزار شود.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۵۹–۱۶۰}}</ref>

[[مهدی ملک‌زاده]]، مداخله بختیاری‌ها در جنبش مشروطه را بسیار تأثیرگذار و در عین حال غافل‌گیرکننده می‌داند؛ چرا که برخلاف مردم آذربایجان و گیلان، بختیاری‌ها آگاهی چندانی از افکار آزادی‌خواهانه و مشروطه‌خواهانه نداشتند و اکثر خان‌ها آنها با دربار محمدعلی شاه ارتباط نزدیکی داشتند.<ref>{{پک|حسینی|۱۳۸۹|ک=اطلاعات سیاسی-اقتصادی|ف=بختیاری‌ها در اصفهان چرایی و چگونگی افتادن اصفهان به دست ایل بختیاری در جریان انقلاب مشروطه|ص=۱۶۸}}</ref>

[[سهراب یزدانی]] معتقد است که اگرچه در بین سران و خان‌های بختیاری، درجاتی از آگاهی سیاسی وجود داشت؛ چنان‌که زنان خان‌ها روزنامه و کتاب می‌خواندند و خواستار [[حق رأی زنان|حق رای برای زنان]] بودند، اما این سطح از آگاهی را نمی‌توان به همه طبقات بختیاری‌ها تعمیم داد. به اعتقاد یزدانی، توده ایل بختیاری فقیر و کم‌اطلاع بودند و از ماهیت مشروطه چیزی نمی‌دانستند. روحیه ظلم‌ستیزی که بر بختیاری‌ها حاکم بود، به‌طور مثال باعث شد گروهی از تفنگچیانی که برای مقابله با [[قیام و محاصره مشروطه‌خواهان تبریز|مقاومت مردم تبریز]] در برابر [[استبداد صغیر]] رهسپار شده بودند، در میانه راه نافرمانی کنند و راهی [[حرم شاه عبدالعظیم|حرم عبدالعظیم]] شوند، اما به گفته یزدانی آنها «شیفته حکومت انتخابی یا پشتیبان حقوق مردم نبودند»؛ بلکه متزلزل شدن پایه‌های قدرت محمدعلی شاه باعث پیوستن بعضی از خان‌های بختیاری به مشروطه، به امید کسب سود مالی و سیاسی شد.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۶۱–۱۶۲}}</ref>

=== گیلان ===
[[گیلان]] جمعیتی کمتر از ۳۰۰ هزار نفر داشت که به دلیل مبادلات تجاری از طریق [[دریای خزر]]، اقتصادی شکوفا داشت. اقتصاد گیلان تابعی از نوسانات عرضه و تقاضا در کشورهای دیگر بود و نبض اقتصادی منطقه را بازرگانان خارجی در دست داشتند. افرادی با ملیت‌های مختلف در منطقه زندگی می‌کردند و چند [[مدرسه|مدرسه مدرن]] هم در رشت دایر بود. نیکیتین، یک مأمور سیاسی روسیه، گیلان را پیشرفته‌ترین منطقه ایران از حیث نفوذ افکار آزادی‌خواهانه دانسته بود.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۶۴–۱۶۳}}</ref>

طبقه‌های [[دهقان (زمین‌دار)|دهقانی]] و [[کارگر|کارگری]] در گیلان، فعال بودند و حرکت‌های اعتراضی ترتیب می‌دادند؛ مثلاً دهقانان روستایی اجاره و مالیات به مأموران دولت پرداخت نمی‌کردند و آنها را به ده خود راه نمی‌دادند. در مواردی، با اربابان محلی درگیر شدند و اموالشان را به آتش کشاندند. در رشت خدمتکاران خانگی و در انزلی باربران بندر و قایق‌رانان اتحادیه تشکیل دادند و با هدف افزایش دستمزد اعتصاب کردند. ماهی‌گیران محلی به انحصار صیادی کمپانی لیانازوف اعتراض می‌کردند. [[اجتماعیون عامیون|فرقه اجتماعیون عامیون]]، انجمن ابوالفضل و اجتماعیون قفقاز از گروه‌های سیاسی فعال در گیلان بودند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ص=۱۶۴–۱۶۵}}</ref> مشارکت دهقانان در رویدادهای انقلاب مشروطه، یک ویژگی منحصربفرد در جنبش مشروطه ایران به‌شمار می‌رفت.<ref dir="ltr">{{پک|Dailami|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=GILĀN viiia. In the Constitutional Revolution of 1905-11}}</ref>

[[انجمن ایالتی رشت]] تنها انجمنی بود که یکی از رهبران آن؛ هارطون گالستیان، ارمنی بود. مجاهدان رشت با انتشار شب‌نامه، از حقوق برابر [[اقلیت‌های مذهبی در ایران|اقلیت‌های مذهبی]] دفاع می‌کردند. یهودیان و ارمنیان به انجمن رشت رفت و آمد داشتند.<ref>{{پک|آفاری|۱۳۸۵|ک=انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)|ف=فصل سوم: مجلس اول، انجمن‌های شهری و فرقه اجتماعیون عامیون|ص=۱۱۰}}</ref>

یکی از اقدامات محمدعلی شاه، بعد از تعطیلی مجلس، منصوب کردن [[محمدعلی سردار افخم]] به حکومت گیلان بود. او اگرچه حاکمی خودکامه بود، اما نتوانست مانع فعالیت مخفیانه انجمن‌ها در [[رشت]] و بندر [[انزلی]] و نافرمانی دهقانان در [[تالش (ایران)|منطقهٔ تالش]] شود. او برای سرکوب نافرمانی‌ها، به کمک مالک بزرگ منطقه تالش، سردار امجد، به آنجا لشکرکشی کرد. اما نیروهای دولتی مغلوب شدند و گریختند که این رویداد در از دست دادن ابهت و هیمنه حاکم گیلان تأثیرگذار بود.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ص=۱۶۶}}</ref>

=== تبریز ===
در پی تعطیلی مجلس و اقدامات محمدعلی شاه، [[انجمن ایالتی تبریز]]، در غیاب مجلس شورای ملی، خود را «دولت موقت آذربایجان» نامید. [[مرکز غیبی]] با روشنفکران ارمنی ائتلاف کرد و ضمن تماس با سوسیال‌دموکرات‌های باکو، یکصد داوطلب مسلح [[قفقاز|قفقازی]] را در اختیار گرفت. داوطلبان مسلح تبریزی تحت رهبری [[ستارخان]] و [[باقرخان]] متشکل شدند. ستارخان، کدخدای [[امیرخیز|محلهٔ امیرخیز]] و باقرخان کدخدای [[خیابان (محله)|محلهٔ خیابان]] در تبریز بودند. مشروطه‌خواهان مناطقی از تبریز، عموماً محله‌های متوسط مانند شیخی و [[امیرخیز]] را تصرف کردند و در مقابل، امام جمعه محلی نیز طرفداران محمدعلی شاه را متشکل نمود و با حمایت [[شاهسون‌ها|قبایل شاهسون]] در مناطق فقیرنشین مانند [[سرخاب (محله)|سرخاب]] سنگربندی کردند.<ref>{{پک|آبراهامیان|۱۳۷۷|ک=ایران بین دو انقلاب|ص=۱۲۳}}</ref> روحانیان محافظه‌کار، برای همراه کردن توده‌های فقیر جامعه، آنها را نسبت به لیبرال‌ها بدبین می‌کردند. بدین ترتیب، محلات طبقه متوسط‌نشین تبریز به سنگر مشروطه‌خواهان و مناطق فقیرنشین آن، به سنگر مخالفان مشروطه تبدیل شد. بعد از این که مشروطه‌خواهان توانستند در مهر ۱۲۸۸ کل شهر را تصرف کنند،<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ص=۱۰۹}}</ref> تحت محاصره ٴ روستاییان و شاهسون‌ها قرار گرفتند.<ref>{{پک|آبراهامیان|۱۳۷۷|ک=ایران بین دو انقلاب|ص=۱۲۴–۱۲۵}}</ref> در دی ۱۲۸۷، [[صمد شجاع‌الدوله]]، سردسته سلطنت‌طلب [[ارسباران|قراداغ]]، [[مراغه]] را تصرف کرد و به سمت تبریز راند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ص=۱۳۸}}</ref> محاصره در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۲۸۷ کامل شد و تمام راه‌های ورودی و خروجی شهر به کنترل کامل نیروهای دولتی درآمد.<ref dir="ltr">{{پک|Pistor-Hatam|2009|ف=SATTĀR KHAN|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref>

در اواسط فروردین ۱۲۸۸ (اواسط آوریل ۱۹۰۹) روسیه و انگلستان توافق کردند که گروهی از سربازان روس، وارد خاک ایران شوند و محاصره را بشکنند. آنها اطمینان دادند که حضور این نیروها در تبریز موقتی خواهد بود. این تصمیم در ابتدا مورد موافقت انجمن قرار نگرفت، اما در نهایت موافقت انجمن هم جلب شد.<ref>{{پک|کلارک|۱۳۸۴|ف=مشروطه خواهان و قزاقها: جنبش مشروطیت و مداخله روس‌ها در آذربایجان (۱۱–۱۹۰۷)|ک=تاریخ روابط خارجی}}</ref> ستارخان و باقرخان به دیدار زنارسکی رفتند و به نیروهای مجاهد دستور دادند اجازه دهند نیروهای روس وارد تبریز شوند.<ref>{{پک|کلارک|۱۳۸۴|ف=مشروطه خواهان و قزاقها: جنبش مشروطیت و مداخله روسها در آذربایجان (۱۱–۱۹۰۷)|ک=تاریخ روابط خارجی}}</ref> نیروهای دولتی ایران پراکنده شدند. اما حضور روس‌ها در شهر موقتی نبود.<ref>{{پک|کلارک|۱۳۸۴|ف=مشروطه خواهان و قزاقها: جنبش مشروطیت و مداخله روسها در آذربایجان (۱۱–۱۹۰۷)|ک=تاریخ روابط خارجی}}</ref>

مقاومت تبریز، باعث شد مشروطه‌خواهان در شهرهای دیگر برانگیخته شوند و تکاپوی خود را از سر بگیرند. در [[خراسان]]، [[استان فارس|فارس]] و [[گرگان]] حرکت‌های جدیدی شکل گرفت و از آن مهم‌تر، حرکت‌هایی بود که در [[اصفهان]] و [[استان گیلان|گیلان]] شکل گرفت.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ص=۱۵۳}}</ref>

=== خارج از ایران ===
بخشی از علمای [[نجف]]، مرکز دینی [[شیعه امامیه]]، که پیش از به توپ بستن مجلس از مشروطه دفاع می‌کردند، با ارسال تلگراف و صدور فتوا، به صورت سلبی (مطرود و غصبی دانستن حکومت محمدعلی شاه) یا ایجابی (صدور دستور مقاومت برای مخاطبان و مقلدان) نسبت به این واقعه واکنش نشان دادند.<ref>{{پک|علم|۱۳۸۶|ک=علوم انسانی دانشگاه الزهرا|ف=بازشناسی مبارزات قدمی علمای عتبات جهت اعاده مشروطیت ایران|ص=۸۸–۹۰}}</ref> [[آخوند خراسانی]]، [[میرزا حسین خلیلی تهرانی|محمدحسین تهرانی]] و [[عبدالله لاهیجی|عبدالله مازندرانی]]، سه روحانی پرنفوذ ساکن [[نجف]]، از مشروطه پشتیبانی کردند و شاه و دولتیان را غاصب دانستند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۹۶|ک=کودتاهای ایران|ف=فصل دوم|ص=۱۱۸}}</ref> آنها دادن [[مالیات]] به دولت غاصب را حرام اعلام کردند و مخالفت با اساس مشروطیت را در حکم محاربه با [[حجت بن الحسن|امام زمان]] دانستند.<ref>{{پک|علم|۱۳۸۶|ک=علوم انسانی دانشگاه الزهرا|ف=بازشناسی مبارزات قدمی علمای عتبات جهت اعاده مشروطیت ایران|ص=۸۸–۹۰}}</ref>

[[انجمن سعادت]] که در خرداد و تیر ۱۲۸۷ در [[استانبول]] تأسیس شده بود و مشروطه‌خواهان تبعیدی [[امپراتوری عثمانی|عثمانی]]، [[تفلیس]] و [[باکو]] در آن عضویت داشتند، روابط خوبی با [[حزب اتحاد و ترقی]] برقرار کرد. این انجمن علاوه بر کمک‌هایی که به [[قیام و محاصره مشروطه‌خواهان تبریز|مقاومت تبریز]] می‌کرد و اخبار تبریز را به جهان مخابره می‌نمود، با علمای مشروطه‌خواه نجف و تبعیدیان اروپا در تماس بود و تجمعات مسالمت‌آمیزی نیز در مقابل سفارت‌خانه‌های خارجی در استانبول برگزار می‌کرد.<ref>{{پک|آفاری|۱۳۸۵|ک=انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)|ف=فصل نهم: همبستگی ملل و اقوام، فتح تهران|ص=۳۰۲}}</ref>

در پاییز ۱۲۸۷ حدوداً دویست روشنفکر تبعیدی ایران در اروپا به سر می‌بردند. ب��یاری از آن‌ها فعالیت سیاسی خود را در خارج از ایران پی گرفته بودند. از جملهٔ این افراد، [[سید حسن تقی‌زاده|تقی‌زاده]]، [[ابوالحسن پیرنیا|معاضدالسلطنه]]، [[محمدعلی تربیت]] و [[سید محمدصادق طباطبایی|محمدصادق طباطبایی]] بودند که ارتباط خوبی با [[ادوارد براون]] داشتند. ادوارد براون ��لاش کرد در افکار عمومی انگلستان تصویر مثبتی از جنبش مشروطه ایران ارائه دهد. در آن دوران، بسیاری از سیاستمداران انگلیسی بیم داشتند که پیروزی جنبش در ایران، باعث بروز ناآرامی‌های مشابهی در [[هند]] و [[مصر]] شود. اما براون روایتی از مبارزات ایرانیان ارائه می‌داد که تا آنها را مجاب کند که برای ایران استثنا قائل شوند. در ۲۲ مهر ۱۲۸۷ (۱۵ اکتبر ۱۹۰۸) تقی‌زاده و معاضدالسلطنه بیانیه‌ای موسوم به بیانیهٔ پناهندگان را در [[تایمز|نشریهٔ تایمز لندن]] منتشر کردند و در آن با بیان دستاوردهای مجلس مشروطه، از قدرت‌های اروپایی خواستند از شاه ایران حمایت مادی و معنوی نکنند. در روز ۶ آبان آنها با ۲۵ عضو [[مجلس بریتانیا|پارلمان انگلیس]] دیدار کردند. روز بعد، کمیتهٔ ایران در پارلمان انگلیس تأسیس شد.<ref>{{پک|آفاری|۱۳۸۵|ک=انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)|ف=فصل نهم: همبستگی ملل و اقوام، فتح تهران|ص=۲۹۹–۳۰۰}}</ref> اعضای این کمیته همچنین با [[علیقلی‌خان سردار اسعد|سردار اسعد بختیاری]] که در آن زمان در لندن به سر می‌برد، دیدار کردند و او را به مداخله به نفع مشروطه‌خواهان ترغیب کردند.<ref>{{پک|آفاری|۱۳۸۵|ک=انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)|ف=فصل نهم: همبستگی ملل و اقوام، فتح تهران|ص=۳۰۲}}</ref>

=== نیروهای مسلح ===
در دوران قاجار، تشکیلات منسجم و منظمی تحت عنوان ارتش وجود نداشت. ناصرالدین شاه در سفر دوم خود به اروپا، با مشاهده ارتش روسیه، به فکر تأسیس سازمان مشابهی در ایران افتاد و از تزار روس درخواست کرد تا مستشاری را بدین منظور مأمور کند. با ورود دومانتویچ به ایران در سال ۱۸۸۹ میلادی (۱۲۶۸ خورشیدی)، گروهی از سواران بادکوبه‌ای برای تعلیم به وی سپرده شدند که سرآغاز شکل‌گیری [[قوای قزاق|بریگاد قزاق]] در ایران بود.<ref>{{پک|نایب‌پور|۱۳۸۵|ک=زمانه|ف=تحولات ارتش از عهد قاجار تا پایان سلسله پهلوی|ص=۷}}</ref> نفوذ این یگان به مرور بیشتر شد، چنان‌که در زمان کشته شدن ناصرالدین شاه، حفظ امنیت تهران تا انتخاب و روی کار آمدن شاه جدید بود.<ref>{{پک|نایب‌پور|۱۳۸۵|ک=زمانه|ف=تحولات ارتش از عهد قاجار تا پایان سلسله پهلوی|ص=۸}}</ref> تخمین زده می‌شود که در سال ۱۲۸۱ حدود ۱۶۰۰ نیروی قزاق وجود داشت که ۱۳۰۰ نفر از آنها داوطلب و مابقی از [[شاهسون|ایل شاهسون]] بودند. در اواخر سلطنت مظفرالدین شاه، بریگاد قزاق با مشکلات مالی مواجه بود و بودجه کافی از سوی دولت دریافت نمی‌کرد و از این رو، برای تحت فشار گذاشتن دولت، در جاهایی از خواسته‌های دولت سرپیچی می‌کرد. قدرت گرفتن قزاق‌ها در ایران که به نوعی حافظ منافع دولت روسیه به‌شمار می‌آمدند، مورد اعتراض نمایندگان مجلس اول قرار داشت. از سوی دیگر، فساد مالی روسای قوای قزاق (مانند چرنوزبوف) باعث شده بود دستمزد قزاق‌ها با تأخیر مواجه شود و به‌طور کامل پرداخت نشود. ولادیمیر لیاخف در سال ۱۲۸۶ برای ساماندهی قوای قزاق وارد ایران شد و فرماندهی این نیروهای مسلح را بر عهده گرفت.<ref>{{پک|نایب‌پور|۱۳۸۵|ک=زمانه|ف=تحولات ارتش از عهد قاجار تا پایان سلسله پهلوی|ص=۹}}</ref>

در دوران قاجار، ایلات نیز از قدرت نظامی و بعضاً سیاسی برخوردار بودند و در صورت لزوم برای شاه یا حاکمان ولایات نیروی نظامی فراهم می‌کردند؛ از جمله بختیاری‌ها، [[ایل افشار|افشاری‌ها]]، کردها، [[قشقایی]]‌ها، [[ایل قراگوزلو|قراگوزلوها]] و [[عرب خمسه|عرب‌های خمسه]] در فارس. در عین حال، یکی از خصلت‌های ایل‌های قدرتمند، گریز از مرکز و شورش مقابل حکومت مرکزی بود.<ref>{{پک|کریمی زنجانی اصل|حسینی گل‌سفیدی|۱۳۷۵|ک=اطلاعات سیاسی|ف=ناسازگی در قدرت سیاسی، نگاهی گذرا به ساختار قدرت در ایران عصر قاجار|ص=۹۰}}</ref> علاوه بر این، حاکمان ولایات و ایالات نیز از آنجا که به صورت محلی سربازگیری می‌کردند و در تأمین امنیت منطقه خود و سرکوب شورشهای احتمالی منطقه‌ای نقش ایفا می‌نمودند از توان نظامی برخوردار بودند.<ref>{{پک|کریمی زنجانی اصل|حسینی گل‌سفیدی|۱۳۷۵|ک=اطلاعات سیاسی|ف=ناسازگی در قدرت سیاسی، نگاهی گذرا به ساختار قدرت در ایران عصر قاجار|ص=۹۱}}</ref>

== رویدادها ==
{| class="infobox" align="left" width="30%" style="border:1px solid #ddd; margin:0 1em 1em 0; padding:0 1em 1em 0; vertical-align:left; font-size:85%;"
!colspan="2" align="center"|{{درشت|گاهشمار فتح تهران}}
|-
|colspan="2" align="center"|<small>
|-
|{{خاکستری|'''تیر ۱۲۸۷'''}}
|{{•}} [[به توپ بستن مجلس]] به دستور محمدعلی شاه
|-
|{{خاکستری|'''مهر ۱۲۸۷'''}}
|{{•}} تصرف کل [[تبریز]] توسط مجاهدان مشروطه به رهبری [[ستارخان]]
|-
|{{خاکستری|'''دی ۱۲۸۷'''}}
|{{•}} تصرف کل [[اصفهان]] توسط نیروهای بختیاری به رهبری [[صمصام‌السلطنه]]
|-
|{{خاکستری|'''بهمن ۱۲۸۷'''}}
|{{•}} تصرف کل رشت توسط نیروهای مشروطه‌خواه و تشکیل [[کمیته ستار]]
|-
|{{خاکستری|'''اردیبهشت ۱۲۸۸'''}}
|{{•}} تصرف [[قزوین]] به دست نیروهای مشروطه‌خواه [[رشت]]{{سخ}}{{•}} دستور [[محمدعلی شاه]] برای تشکیل [[مجلس شورای ملی]] با همان کیفیت سابق{{سخ}}{{•}} حرکت نیروهای بختیاری به رهبری [[سردار اسعد بختیاری|سردار اسعد]] به سمت تهران
|-
|{{خاکستری|'''تیر ۱۲۸۸'''}}
|{{•}} ورود نیروهای قزاق از روسیه برای جلوگیری از پیشروی مشروطه‌خواهان{{سخ}}{{•}} ورود مخفیانه [[بی‌بی مریم بختیاری|مریم بختیاری]] و گروهی از نیروهای مسلح بختیاری به تهران{{سخ}}{{•}} فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان رشت و اصفهان{{سخ}}{{•}} خلع محمدعلی شاه از سلطنت
|-
|}

=== تسخیر اصفهان ===
در روز هفتم دی ۱۲۸۷، بازاریان و اصناف اصفهان بازار را تعطیل کردند و در [[مسجد شاه (اصفهان)|مسجد شاه]] گرد آمدند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ص=۱۵۵–۱۵۶}}</ref> ملکزاده شروع درگیری‌ها را به دلیل بدرفتاری سربازان ملایری اقبال‌الدوله، حاکم اصفهان با مردم می‌داند. ملکزاده می‌گوید بازاریان دکان‌ها را بستند و آنها که سلاح داشتند، در بلندی‌ها سنگر گرفتند و به سمت ساختمان‌های دولتی تیراندازی کردند. در مقابل، سربازان اقبال‌الدوله هم دست به غارت اموال مردم می‌زدند. درنتیجه گروه مردم معترض، انبوه‌تر شد و مردم در مسجد شاه تحصن کردند. [[نورالله نجفی اصفهانی]]، روحانی بانفوذ اصفهان، در مجالس خود از جنبش مردمی حمایت می‌کرد. او به اتفاق سردار اسعد بختیاری که به تشویق دوستان مشروطه‌خواهش، از اروپا به اصفهان بازگشته بود، برای مذاکره، نزد خان‌های بختیاری رفت و برای [[صمصام‌السلطنه|صمصام‌السلطنه بختیاری]] پیغام فرستاد تا مداخله نظامی کند و کنترل اصفهان را به دست گیرد.<ref>{{پک|حسینی|۱۳۸۹|ک=اطلاعات سیاسی-اقتصادی|ف=بختیاری‌ها در اصفهان چرایی و چگونگی افتادن اصفهان به دست ایل بختیاری در جریان انقلاب مشروطه|ص=۱۷۲}}</ref> صمصام‌السلطنه برای مداخله، سه شرط تعیین کرد: تضمین بزرگان شهر برای کمک به بختیاری‌ها، پرداخت مواجب به سواران بختیاری و ملحق شدن چند نفر از بزرگان شهر به سواران بختیاری قبل از ورود آنها به شهر. این سه شرط بی‌درنگ پذیرفته شد.<ref>{{پک|حسینی|۱۳۸۹|ک=اطلاعات سیاسی-اقتصادی|ف=بختیاری‌ها در اصفهان چرایی و چگونگی افتادن اصفهان به دست ایل بختیاری در جریان انقلاب مشروطه|ص=۱۷۳}}</ref>

با انتشار خبر پیوستن بختیاری‌ها به جنبش، اقبال‌الدوله در تلاش برای سرکوب مخالفان تا قبل از رسیدن قوای بختیاری، دستور حمله به مسجد شاه را صادر کرد. اما مشروطه‌خواهان درهای مسجد را بستند و از بام به مهاجمان شلیک کردند. نیروهای دولتی بعد از این که نتوانستند با شلیک توپ به گنبد مسجد مانع شلیک مدافعان شوند، به مسجد شیخ لطف‌الله رفتند و از پشت بام با نیروهای مدافع تبادل آتش کردند. گروهی از نیروهای مسلح اقبال‌الدوله نیز به بازار حمله‌ور شدند. ملکزاده گزارش کرده است که صدای توپها شهر را به لرزه انداخته بود و محوطه مسجد از دود باروت و هیاهوی نیروهای درگیر آکنده شد. درگیری‌ها تا زمان ورود قوای بختیاری به شهر ادامه پیدا کرد.<ref>{{پک|حسینی|۱۳۸۹|ک=اطلاعات سیاسی-اقتصادی|ف=بختیاری‌ها در اصفهان چرایی و چگونگی افتادن اصفهان به دست ایل بختیاری در جریان انقلاب مشروطه|ص=۱۷۴}}</ref>

در روز دوازدهم دی، سواران [[مردم بختیاری|بختیاری]] به رهبری [[ضرغام‌السلطنه]] با نیروهای دولتی در اصفهان درگیر شدند و اقبال‌الدوله بعد از چند روز درگیری به کنسولگری بریتانیا پناهنده شد. صمصام‌السلطنه در روز ۱۵ دی وارد اصفهان شد و اداره شهر را در دست گرفت. او خود را حاکم اصفهان قلمداد نکرد و به جای آن، خواستار برگزاری انتخابات و تشکیل [[انجمن‌های ایالتی و ولایتی|انجمن ولایتی]] شد. پشتیبانی ایل بختیاری از مشروطه‌خواهان اصفهان اهمیت تاریخی ویژه‌ای دارد؛ چون تا آن زمان، ایل‌های مهم کشور یا در مقابل مشروطه صف‌آرایی کرده بودند یا موضعی منفعل و بی‌طرف داشتند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ص=۱۵۵–۱۵۶}}</ref>

با این که صمصام‌السلطنه برای مداخله به نفع مشروطه‌خواهان، اهداف شخصی برای بازپس‌گیری مقام ایلخانی ایل بختیاری را داشت اما اهداف او به یک نزاع درون‌ایلی محدود نماند و وارد مبارزه با حکومت مرکزی و تلاش برای حاکمیت قانون در کشور شد.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ص=۱۶۰–۱۵۹}}</ref>

دولت برای مقابله با شورش، حکومت اصفهان را به [[عبدالحسین میرزا فرمانفرما]] سپرد و او را با چندصد سوار بختیاری به رهبری [[خسروخان سردار ظفر|ظفرخان]] راهی اصفهان کرد. اما عبدالحسین میرزا تصمیم گرفت که به اصفهان نرود. او به اتفاق سربازان بختیاری که تمایل به جنگیدن با اقوام و خویشان خود نداشتند، از [[کاشان]] جلوتر نرفتند. ظفرخان هم نیروهای نظامی خود را پراکنده کرد.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ص=۱۶۲}}</ref>

=== تسخیر گیلان ===
گروهی از مشروطه‌خواه با محوریت [[میرزا کریم‌خان رشتی|کریم خان رشتی]] و برادرش، [[سردار محیی|عبدالحسین خان معزالسلطان]] گرد هم آمدند و تصمیم گرفتند برای سرنگونی سردار افخم از [[حزب سوسیال دموکرات (آذربایجان)|سوسیال دموکرات‌های قفقاز]] کمک بخواهند. آنها از نفوذ بالایی در منطقه برخوردار بودند؛ هم از چهره‌های شناخته شده سیاسی در دوران مجلس اول شورای ملی بودند، هم با سوسیال دموکرات‌ها ارتباط داشتند و هم با سردار منصور، زمین‌دار بزرگ منطقه (که ساکن تهران بود) روابط خوبی برقرار کرده بودند. این دو برادر، در آبان ۱۲۸۷، در سفری که به [[تفلیس]] داشتند، با [[حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه|حزب سوسیال دموکرات روسیه]] توافق کردند که تعدادی از نیروهای کارآزموده را برای کمک به مبارزه در گیلان اعزام نمایند. در گام نخست، ۲۳ داوطلب به رهبری [[والیکو]] به رشت آمدند، ولی تعداد آنها به تدریج به ۳۵ نفر رسید. آنها در ساختن فشنگ، نارنجک و بمب دستی و شناسایی نقاط حساس شهر برای طراحی حمله، کمک کردند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۶۶–۱۶۷}}</ref> تعداد این داوطلبان در ادامه و با پیروزی‌هایی که بعداً به دست آمد، به ۳۰۰ نفر هم رسید.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۷۲}}</ref>

تا قبل از این رویدادها، رابطه برادران رشتی با ارمنی‌های [[فدراسیون انقلابی ارمنی|حزب داشناک]]، چندان دوستانه نبود؛ چون به عنوان عناصری آشوب‌طلب تلقی می‌شدند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۶۸}}</ref> رهبران این حزب که در پی مداخلات روس‌ها در درگیری‌های سال‌های ۱۹۰۳ تا ۱۹۰۵ با ترک‌های آذربایجان ناراضی بودند، همکاری با احزاب پیشرو و ترقی‌خواه را در دستور کار قرار داده بودند؛ چنان‌که در مبارزات مشروطه در عثمانی هم مشارکت کرده بودند.<ref>{{پک|آقاجری|مزینانی|۱۳۹۲|ف=داشناکسیون و تسلط بر حیات سیاسی ارامنه|ک=مطالعات اوراسیای مرکزی|ص=۸}}</ref> در سازماندهی مشروطه‌خواهان برای تسخیر گیلان نیز فعالان ارمنی، از ابتدای برنامه‌ریزی‌ها برای مبارزه دعوت نشده بودند. گروه فعال دیگری که با گرایش‌های مذهبی تحت عنوان [[انجمن طلاب رشت]] فعال بود، توسط [[میرزا کوچک خان جنگلی|میرزا کوچک خان]] رهبری می‌شد که روز قبل از عملیات در کنسولگری عثمانی در رشت بست نشستند و خواستار بازگشت مشروطه شدند. یزدانی، این کار را احتمالاً جزئی از نقشه برادران رشتی می‌داند تا بتواند حواس نیروهای دولتی را نسبت به اهداف اصلی پرت کند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۶۸}}</ref>
[[پرونده:Gilan_Constitution.jpg|راست|بندانگشتی|300px|مشروطه‌خواهان مسلح در گیلان]]
در ۱۹ بهمن ۱۲۸۷، طرح معزالسلطان عملیاتی شد. به صورت همزمان، گروهی از افراد مسلح به رهبری معزالسلطان [[رویداد باغ مدیریه|به باغ مدیریه حمله کردند]] که در طی زدوخوردها، سردار افخم کشته شد و گروه دیگر به رهبری والیکو به دارالحکومه در مرکز شهر تاختند و با نیروهای قزاق مدافع درگیر شدند. مدافعان دارالحکومه نیز پس از سه ساعت تسلیم شدند و اداره شهر به دست مشروطه خواهان افتاد. در این نبرد حدوداً ۵۰ تا ۶۰ نفر شرکت داشتند که شامل ۳۰–۳۵ گرجی و ۱۰ نفر ارمنی بودند. [[ارامنه|ارمنیان]] به رهبری [[یپرم‌خان|یپرم خان]]، در میانه زدوخوردها به شورشیان پیوسته بودند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۶۸}}</ref>

سران قیام، برای اداره شهر، کمیته‌ای تشکیل دادند و نام آن را [[کمیته ستار]] گذاشتند. معزالسلطان، [[میرزا حسین کسمایی]]، [[محمدعلی تربیت]] و یپرم خان در این کمیته عضویت داشتند. رهبران کمیته، سیاستی میانه‌رو در پیش گرفتند و از [[محمدولی‌خان تنکابنی|محمدولی خان سپهدار تنکابنی]] دعوت کردند تا حکومت گیلان را در دست گیرد. سپهدار، از زمین‌داران بزرگ منطقه بود و سابقه‌ای در مخالفت با مشروطه داشت؛ چنان‌که در روزهای اول [[انقلاب مشروطه]]، دستور داده بود تا به مردم بی‌سلاح در [[مسجد جامع بازار تهران|مسجد جامع تهران]] تیراندازی کنند. او همچنین در [[قیام و محاصره مشروطه‌طلبان تبریز|محاصره تبریز]] شرکت داشت. اما بعد، با سران جنبش تبریز همدلی نشان داد و با ترک محاصره به [[تنکابن]] بازگشت و انجمنی در دفاع از مشروطه تشکیل داد. [[مهدی‌قلی هدایت|مخبرالسلطنه]] در کتاب ''[[خاطرات و خطرات]]''، او را «مرد شش‌دانگ روس» قلمداد کرده است. با این حال، کمیته ستار به دلایلی از جمله احتمالاً تجربه حکمرانی او، به دست آوردن اعتماد زمینداران و جلوگیری از رو در رویی احتمالیش با قیام رشت، او را برای اداره شهر دعوت کرد و او نیز پذیرفت.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۶۹–۱۷۱}}</ref>

همچنین به منظور برنامه‌ریزی برای تصرف تهران، یک کمیسیون جنگ تشکیل شد که در آن معزالسلطان به نمایندگی از گیلانی‌ها، [[سید علی مرتضوی]] به نمایندگی از تبریزی‌ها، یپرم خان به نمایندگی از ارمنیان، والیکو به نمایندگی از گرجیان، [[احمد صادقف]] به نمایندگی از قفقازی‌ها و [[پانف بلغاری]] در آن عضویت داشتند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۶۸}}</ref>

=== تسخیر قزوین ===
کمیته ستار پس از کنترل کامل رشت، به [[بندر انزلی|انزلی]] نیز دست یافت و در اندیشه فتح تهران، در اسفند ۱۲۸۷ عازم [[منجیل]] و [[رودبار]] و پس از آن [[قزوین]] شد.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ف=اردوی شمال، اردوی بختیاری|ص=۱۷۶}}</ref> مسیر رشت-قزوین، به استثنای ۶۰ کیلومتر آخر، تا اواخر اسفند تحت کنترل قوای مشروطه‌خواه درآمد و با اعزام نیرو از تهران، قزوین که میانه راه رشت به تهران بود، به میدان جنگ مبدل شد.<ref>{{پک|Bazin|Zanjani|Negahban|Madelung|Kasheff|Langaroudi|Dailami|Sotoudeh|Stilo|Bromberger|2020|ف=GILĀN viiia. In the Constitutional Revolution of 1905-11|ک=Brill}}</ref> نیروهای مشروطه‌خواه در مسیر قزوین تنها سه بار از سوی ایل غیاثوند مورد هجمه پراکنده قرار گرفتند اما درگیری اصلی در قزوین اتفاق افتاد که سه ساعت به طول انجامید و طی آن، ۶ نفر از مشروطه‌خواهان کشته و ۲۲ نفر مجروح شدند.<ref>{{پک|فخرایی|۱۳۷۱|ک=گیلان در جنبش مشروطیت|ص=۱۴۸}}</ref> در روز ۱۵ اردیبهشت ۱۲۸۸، چندصد نفر از نیروهای مشروطه‌خواه رشت وارد قزوین شدند و آن شهر را از کنترل نیروهای دولتی خارج کردند. سابلین، کاردار سفارت روسیه در تهران به قزوین رفت و با سپهدار برای توقف پیشروی به سوی پایتخت مذاکره کرد اما سپهدار گفت که توانایی بازگرداندن نیروهای انقلابی به رشت را ندارد.<ref>{{پک|آفاری|۱۳۸۵|ک=انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)|ف=فصل نهم: همبستگی اقوام و ملل، فتح تهران|ص=۳۲۴}}</ref> محمدعلی شاه که خطر را جدی می‌دید و از سوی سفارت‌خانه‌های انگلیس و روسیه تحت فشار بود، از مواضع خود عقب‌نشینی کرد و با تداوم رژیم مشروطه و افتتاح مجلس شورای ملی موافقت کرد و به پاداش این تصمیم، فوراً وامی به مبلغ ۲٫۵ میلیون فرانک از روسیه دریافت کرد.<ref>{{پک|آفاری|۱۳۸۵|ک=انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)|ف=فصل نهم: همبستگی اقوام و ملل، فتح تهران|ص=۳۲۷–۳۲۸}}</ref> به این جهت، تقی‌زاده و همفکران او در تبریز، با تسخیر تهران مخالفت کردند. تقی‌زاده با توجه به حضور نیروهای روسیه در تبریز، احتمال ورود نیروهای روسیه به انزلی و بروز جنگ با حکومت تزاری را جدی می‌دانست. اما بسیاری از سران مشروطه مانند کریم رشتی و ستارخان به تسخیر تهران و خلع محمدعلی شاه اصرار داشتند.<ref>{{پک|آفاری|۱۳۸۵|ک=انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)|ف=فصل نهم: همبستگی اقوام و ملل، فتح تهران|ص=۳۲۴}}</ref> پس از تسخیر شدن قزوین، والیکو که به گفته ابراهیم فخرایی میانه خوبی با یپرم نداشت، از مشروطه‌خواهان جدا شد و همراه با نفرات گرجی تحت فرمانش به روسیه بازگشت که در آنجا دستگیر و اعدام شد.<ref>{{پک|فخرایی|۱۳۷۱|ک=گیلان در جنبش مشروطیت|ص=۱۵۲}}</ref>

=== تسخیر تهران ===
برای تحت فشار گذاشتن نیروهای مشروطه‌خواه، روسیه ارتشی را برای ورود به خاک ایران روانه کرد. این نیروها شامل یک هنگ قزاق، یک سپاه پیاده و یک واحد توپخانه در ۹ تیر ۱۲۸۸ در باکو تجمع کرده بودند و پنج روز بعد، بنا به گزارش کنت الکساندر بنکندورف، سفیر وقت روسیه در لندن، به انزلی و قزوین اعزام شدند. آنها در روز ۲۰ تیر وارد قزوین شدند. در این زمان، سپهدار و سردار اسعد نامه‌ای به محمدعلی شاه فرستادند و تقاضاهای خود را مطرح کردند که شامل خروج نیروهای روسیه از ایران، انتخاب وزیران توسط انجمن‌های ایالتی و اخراج چند تن از نزدیکان شاه می‌شد. شاه با این خواسته‌ها مخالفت کرد؛ بنابراین نیروهای مشروطه‌خواه تصمیم گرفتند به تهران حمله کنند.<ref>{{پک|آفاری|۱۳۸۵|ک=انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)|ف=فصل نهم: همبستگی ملل و اقوام، فتح تهران|ص=۳۲۸}}</ref> در پیشروی به سمت تهران، نخستین زد و خوردی که رخ داد، در نیمه راه قزوین به تهران در [[ینگی امام]] بود که سه ساعت طول کشید و با پیروزی مشروطه‌خواهان همراه بود.<ref>{{پک|فخرایی|۱۳۷۱|ک=گیلان در جنبش مشروطیت|ص=۱۶۵}}</ref> در حالی که اغلب نیروهای مشروطه‌خواه برای استراحت، در ینگی امام توقف کرده بودند، چهار گروه پیشتاز از مجاهدان به فرماندهی یپرم خان، اسدالله خان سرتیپ، حاجی موسی‌خان میرپنج و [[سالار فاتح|میرزا علی خان کجوری سالار فاتح]] به سمت کرج پیشروی کردند و در کرج با فرار نیروهای دولتی مدافع شهر مواجه شدند. تعقیب کردن آنها توسط نیروهای مشروطه‌خواه منجر به یک درگیری شبانه شد که طی آن ۲۲ نفر (از جمله حاجی موسی خان میرپنج) کشته و ۲۹ نفر زخمی شدند و در نهایت هم مجبور شدند که از تعقیب منصرف شوند و به کرج عقب‌نشینی نمایند.<ref>{{پک|فخرایی|۱۳۷۱|ک=گیلان در جنبش مشروطیت|ص=۱۶۵–۱۶۶}}</ref>

{{جعبه نبردهای جنبش مشروطه ایران}}

از جنوب نیز نیروهای بختیاری، به رهبری [[علیقلی‌خان سردار اسعد|سردار اسعد بختیاری]] در ۳۱ اردیبهشت ۱۲۸۸ از اصفهان به سمت تهران حرکت کرد. محمدعلی شاه تعدادی از نیروهای بختیاری وفادار به خود را با فرماندهی [[امیر مفخم بختیاری|امیرمفخم]] به مقابله با آنها فرستاد (به گفته فخرایی، متشکل از ششصد سوار، چهارصد قزاق، تعدادی چریک و سه توپ جنگی)<ref>{{پک|فخرایی|۱۳۷۱|ک=گیلان در جنبش مشروطیت|ص=۱۶۷}}</ref> که در ارتفاعات حسن‌آباد موضع گرفتند و توپ‌های خود را مستقر کردند. اما سردار اسعد بعد از این که از متقاعد کردن امیرمفخم برای ترک مخاصمه ناامید شد، آن نیروها را دور زد و به [[رباط‌کریم|رباط کریم]] رفت و در نهایت به اردوی گیلان که از کرج عبور کرده بود و به نزدیکی تهران رسیده بود، پیوست.<ref>{{پک|پزشکزاد|۱۳۸۵|ک=مروری در انقلاب مشروطیت ایران|ص=۱۵۲–۱۵۴}}</ref> به گزارش فخرایی، در موقع نزدیک شدن نیروهای بختیاری به اردوی نیروهای گیلان، آنها به تصور این که نیروهای دولتی با لباس مبدل به آنها نزدیک می‌شوند، به سوی آنها آتش گشودند و بین دو گروه درگیری رخ داد که با تلفات نیز همراه بود.<ref>{{پک|فخرایی|۱۳۷۱|ک=گیلان در جنبش مشروطیت|ص=۱۶۸}}</ref>

در نهایت، نیروهای مشروطه‌خواه که از به هم پیوستن اردوی گیلان و اردوی بختیاری شکل گرفته بود، در روز ۳ تیر ۱۲۸۸ به سمت تهران حرکت کردند، در حالی که محمدعلی شاه دروازه‌های تهران را به توپ تجهیز کرده بود و فرستادگان روسیه و انگلیس تلاش می‌کردند آنها را از حمله به پایتخت منصرف کنند.<ref>{{پک|پزشکزاد|۱۳۸۵|ک=مروری در انقلاب مشروطیت ایران|ص=۱۵۲–۱۵۴}}</ref> نخستین نبرد در [[بادامک (شهریار)|بادامک]] رخ داد. قوای دولت به فرماندهی چهار افسر روسی با چند توپ در احمدآباد، شاه‌آباد، زرداب و سعیدآباد موضع گرفته بودند. امیرمفخم بختیاری به همراه پیره بینوزوف آبادی‌های شاه‌آباد، حسن‌آباد، قلعه شاه و یافت‌آباد را در دست داشتند. زاپولسکی و پیره بینوزوف مأمور حمله از جناح راست و قلب میدان بودند. با این که مجاهدان، بیش از یک توپ ماکسیم در اختیار نداشتند و در آغاز پیکار، پیروزی نیروهای دولتی، قطعی می‌نمود، پیروزی نهایی حاصل نشد و قوای دولتی مشروطه‌خواهان را وادار به عقب‌نشینی از بعضی مواضعشان (از جمله احمدآباد و تپه‌های اطراف دیه شاه) نمودند. فخرایی می‌گوید که در این نبرد از «هنرنمایی» مسعود بیگ توپچی و فیودور آلمانی داستان‌های شگفت‌آوری تعریف کرده‌اند.<ref>{{پک|فخرایی|۱۳۷۱|ک=گیلان در جنبش مشروطیت|ص=۱۶۸–۱۶۹}}</ref>

پس از سه روز زد و خورد، برای نیروهای دولتی، قوای کمکی از تهران از راه رسید. فرماندهان نیروهای مشروطه‌خواه تصمیم گرفتند که شبانه و غافلگیرانه، به پایتخت حمله کنند چون فکر می‌کردند که با تقویت جبهه بادامک، قوای کمی در تهران باقی مانده‌اند. آنها این نکته را مد نظر داشتند که تأخیر در فتح پایتخت، ممکن است برایشان مخاطره‌آمیز باشد چرا که از یک سو پیشروی در جبهه بادامک به اشکال برخورده بود و از سوی دیگر، روس‌ها به عجله از خط انزلی به سوی قزوین و تهران پیش می‌آمدند.<ref>{{پک|فخرایی|۱۳۷۱|ک=گیلان در جنبش مشروطیت|ص=۱۶۸–۱۶۹}}</ref> [[بی‌بی مریم بختیاری|سردار مریم بختیاری]] و تعدادی از نیروهای بختیاری، قبل از ورود نیروهای مشروطه‌خواه، مخفیانه وارد تهران شدند تا به محض شروع درگیری‌ها بتوانند در داخل شهر، در اطراف مجلس سنگربندی کنند و با نیروهای قراق بجنگند.<ref>{{پک|بهبهانی|۱۳۸۹|ک=گزارش|ف=بی بی مریم بختیاری سردار مشروطه خواه|ص=۶۴}}</ref>

نیروهای ملی در روز ۲۲ تیر موفق شدند دروازه [[بهجت‌آباد (تهران)|بهجت‌آباد]] را بگشایند و وارد تهران شوند. آنها [[میدان بهارستان|بهارستان]] و محلات شمالی تهران را تصرف کردند و در [[مسجد سپهسالار]] مستقر شدند. محمدعلی شاه با سه هزار سرباز و شانزده توپ به [[کاخ سلطنت‌آباد|سلطنت آباد]] رفت.<ref>{{پک|پزشکزاد|۱۳۸۵|ک=مروری در انقلاب مشروطیت ایران|ص=۱۵۴}}</ref> لیاخوف نیز در قزاق‌خانه، میدان مشق، توپخانه و ارگ مقاومت می‌کرد. هر یک از فرماندهان مشروطه‌خواه، اشغال قسمتی از شهر را برعهده گرفتند، از جمله ابوالفتح‌زاده به میدان مشق، یپرم به قزاق‌خانه و بختیاری‌ها به توپخانه مأمور شدند.<ref>{{پک|فخرایی|۱۳۷۱|ک=گیلان در جنبش مشروطیت|ص=۱۷۳}}</ref> زد و خورد در شهر به مدت سه روز ادامه یافت تا این که در روز ۲۵ تیرماه، محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد، لیاخوف تسلیم شد و پایتخت به کنترل مشروطه‌خواهان درآمد.<ref>{{پک|پزشکزاد|۱۳۸۵|ک=مروری در انقلاب مشروطیت ایران|ص=۱۵۴}}</ref> در این درگیری‌ها، ۵۰۰ تن کشته شدند و بنا به گزارش مقامات بریتانیا، هیچ غارتی از سوی نیروهای فاتح تهران صورت نگرفت و موارد غارت، توسط نیروهای سلطنتی اتفاق افتاد.<ref>{{پک|آفاری|۱۳۸۵|ک=انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)|ف=فصل نهم: همبستگی ملل و اقوام، فتح تهران|ص=۳۲۸}}</ref>{{تصویر چندگانه
| align = center
| header = فرماندهان فاتح تهران
| direction = horizontal
| width1= ۱۵۳
| image1 = assad.jpg
| caption_align= center
| caption1 = سردار اسعد بختیاری
| width2= ۱۵۰
| image2 = Sepahsalar-e Azam-e Tonekaboni.jpg
| caption2 = محمدولی‌خان تنکابنی
| width3= ۱۴۲
| image3 = Yeprem khan.jpg
| caption_align= center
| caption3 = یپرم خان
| width4= ۱۴۸
| image4 = Bibi Maryam Bakhtiari.jpg
| caption_align= center
| caption4 = مریم بختیاری
}}

== پیامدها ==
پس از فتح تهران، با تشکیل [[مجلس عالی (۱۲۸۸)|مجلس عالی]] متشکل از پانصد نفر از اعیان، اشراف، شاهزادگان، دیوانسالاران، روحانیان، بازرگانان، سران اصناف و مشروطه‌خواهان سرشناس، محمدعلی شاه را از سلطنت خلع و فرزندش [[احمدشاه|احمد میرزا]] به سلطنت منصوب شد. [[عضدالملک]]، نایب‌السلطنه، [[محمدولی خان تنکابنی]] رئیس دولت و وزیر جنگ، [[سردار اسعد بختیاری]] وزیر داخله و [[یپرم خان]] رئیس نظمیه تهران شدند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۸۸|ک=مجاهدان مشروطه|ص=۱۸۹}}</ref> بین روسیه و مشروطه‌خواهان مصالحه‌ای شکل گرفت که بر اساس آن [[قوای قزاق|بریگاد قزاق]] به روال سابق در تهران حضور داشته باشد و مسئولیت شهربانی تهران را بر عهده گیرد و در مقابل، روسیه دست از مخاصمه با فاتحان تهران بردارد و حکومت جدید را به رسمیت بشناسد.<ref>{{پک|آفاری|۱۳۸۵|ک=انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)|ف=فصل نهم: همبستگی ملل و اقوام، فتح تهران|ص=۳۲۹}}</ref>

محمدعلی شاه که تلاشش برای ماندن در ایران به نتیجه نرسیده بود، مجبور شد در روز ۱۸ شهریور به همراه چهل نفر از بستگان و ملازمان خود از ایران خارج شود و به شهر [[اودسا]] برود.<ref>{{پک|پزشکزاد|۱۳۸۵|ک=مروری در انقلاب مشروطیت ایران|ص=۱۵۸}}</ref> دادگاهی در تهران، شماری از مخالفان نامدار مشروطه مانند [[شیخ فضل‌الله نوری|فضل‌الله نوری]]، [[میرهاشم تبریزی]] و [[مفاخرالملک]] را به اعدام محکوم کرد.<ref>{{پک|پزشکزاد|۱۳۸۵|ک=مروری در انقلاب مشروطیت ایران|ص=۱۵۸–۱۵۷}}</ref> اعضای این دادگاه (شامل منتصرالدوله، نظام‌السلطان، وحیدالملک شیبانی، جعفرقلی خان استامبولی، [[سالار فاتح]]، یمین نظام، میرزا علی اصغر احمدخان، میرزا محمدخان عمیدالسلطان، میرزا محمدخان اعتلاءالملک، سید محمد امام‌زاده، سردار اسعد بختیاری و [[ابراهیم زنجانی|میرزا ابراهیم زنجانی]]) را مجلس عالی تعیین کرده‌بود. ابراهیم زنجانی ریاست دادگاه و دادستانی را بر عهده داشت. [[نعمت احمدی]] سایر اعضای دادگاه را در نقش [[هیئت منصفه]] توصیف کرده و گفته است که «این ترکیب غیرقضایی در مجموعه دادگاه شیخ فضل‌الله، یک گمان را قوت می‌بخشد که اولین و آخرین [[جرم سیاسی|محاکمه سیاسی]] ایران با حضور هیئت منصفه تشکیل شده است.» با این حال، احمدی همه اعضای دادگاه را «تندروهای مشروطه» توصیف کرده است.<ref>{{پک|احمدی|۱۳۸۵|ک=حافظ|ف=کیفرخواست، محاکمه و اعدام شیخ فضل‌الله نوری|ص=۱۰۲}}</ref>

عمارت بهارستان زیر نظر [[ارباب کیخسرو]] و به دست شیخ حسن معمار ترمیم شد و [[دوره دوم مجلس شورای ملی|مجلس دوم]] در ۲۳ آبان ۱۲۸۸ با نطق احمدشاه افتتاح شد. با رای نمایندگان مجلس، [[موتمن‌الملک پیرنیا]] رئیس مجلس شد و [[محمدولی‌خان تنکابنی|محمدولی خان تنکابنی]] به عنوان نخست‌وزیر دولت تشکیل داد.<ref>{{پک|پزشکزاد|۱۳۸۵|ک=مروری در انقلاب مشروطیت ایران|ص=۱۵۹–۱۵۸}}</ref>

== تحلیل نقش دولت‌های خارجی ==
[[روسیه تزاری|امپراتوری روسیه تزاری]] و [[امپراتوری بریتانیا]] در سال ۱۲۸۶ (۱۹۰۷ میلادی)، معاهده‌ای را امضا کردند که به موجب آن، مناطق شمالی ایران به‌عنوان مناطق تحت نفوذ روسیه و مناطق جنوبی به‌عنوان مناطق تحت نفوذ بریتانیا به رسمیت شناخته شد. با امضای این معاهده که به [[قرارداد سن پترزبورگ|قرارداد ۱۹۰۷]] شهرت یافت، بریتانیا پس از ۷۵ سال، از مخالفت و مقابله با روسیه برای اعمال نفوذ یا تجاوز به مناطق شمالی ایران دست برداشت و روس‌ها اجازه پیدا کردند که برای تضمین منافع خود به هر اقدامی که لازم بود دست بزنند، مشروط بر آن که دامنه این اقدامات به مناطق تحت نفوذشان محدود شود.<ref>{{پک|کلارک|۱۳۸۴|ف=مشروطه خواهان و قزاقها: جنبش مشروطیت و مداخله روسها در آذربایجان (۱۱–۱۹۰۷)|ک=تاریخ روابط خارجی}}</ref> این قرارداد با تلاش [[جمهوری فرانسه]] و به این منظور منعقد شد که رقابت دیرینه بریتانیا و روسیه در [[غرب آسیا]] خاتمه پیدا کند و زمینه اتحاد این دو قدرت جهانی علیه [[امپراتوری آلمان]] فراهم شود.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۹۶|ک=کودتاهای ایران|ف=فصل دوم|ص=۸۰}}</ref> مشروطه‌خواهان این قرارداد را خطری برای استقلال کشور می‌دانستند چون به عقیده آنها، دست روسیه را برای مداخله به نفع محمدعلی شاه بازتر کرد تا بتواند بدون واهمه از بریتانیا که به نوعی جانب مشروطه‌خواهان را داشت، اقدام کند.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۹۶|ک=کودتاهای ایران|ف=فصل دوم|ص=۸۱–۸۴}}</ref>

با توجه به بررسی حسن زندیه بر روی محتوای ''[[کتاب آبی]]''، دولت انگلیس پس از [[به‌توپ بستن مجلس|به توپ بستن مجلس]] تلاش می‌کرد از مداخله به نفع هر یک از طرفین (مشروطه‌خواهان و طرفداران محمدعلی شاه) خودداری کند تا مشخص شود کدام طرف بر دیگری غلبه می‌کند. [[سر ادوارد گری|ادوارد گری]]، وزیر خارجه بریتانیا در نطق خود در مجلس آن کشور اظهار داشته بود که تا در ایران مشروطه برقرار نشود، اوضاع بهتر نخواهد شد و در این مورد شاه ایران را «نصیحت خواهد کرد». با این حال، سیاست انگلیس اجتناب از برخورد با نیروهای روس در ایران بود و دست روس‌ها در انجام عملیات نظامی در ایران باز بود. انگلیس با خواسته روسیه برای عبور نیروهای نظامی قزاق از مرز ایران و وارد شدن به تبریز برای محافظت از کنسولگری روسیه در این شهر موافقت کرد. به گفته زندیه، حتی در این زمان، روزنامه‌های انگلیسی از این اقدام روسیه انتقاد نمی‌کردند و صرفاً در مورد اجتناب‌ناپذیر بودن این برخورد، اظهار تاسف می‌نمودند.<ref>{{پک|زندیه|احمدی رهبریان|طباطبایی|۱۳۹۵|ک=تاریخ (دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات)|ف=تقابل سیاسی روسیه و انگلیس در ایران از مشروطیت تا پایان جنگ اول جهانی|ص=۵۹}}</ref> بعضی از مستشاران روس، از نزدیکان محمدعلی شاه بودند و روی او نفوذ قابل توجهی داشتند. به‌طور مثال، [[سرگئی شاپشال]] معلم زبان روسی او در دوران ولیعهدی بود و [[ولادیمیر لیاخوف]] نیز توسط او به فرماندهی بریگاد قزاق منصوب شده بود.<ref>{{پک|یزدانی|۱۳۹۶|ک=کودتاهای ایران|ف=فصل دوم|ص=۷۶}}</ref> [[ناصر نجمی]] معتقد است که روسیه در این دوران متمایل به تداوم سلطنت محمدعلی شاه بود اما انگلیس از سیاستی پیروی می‌کرد که نتیجه آن می‌توانست روی کار آمدن [[مسعود میرزا ظل‌السلطان|ظل‌السلطان]] باشد. با شروع [[قیام و محاصره مشروطه‌خواهان تبریز|مقاومت تبریز]]، هر دو دولت به محمدعلی شاه توصیه کردند که مشروطه را مجدداً برقرار سازد. اما محمدعلی شاه تصمیمی برای عملی کردن این توصیه‌ها نداشت و برای این که موجب ناخشنودی آنها نشود، دست به اقداماتی (مانند تشکیل [[مجلس شورای مملکتی]]) زد که البته از نظر دو دولت، کافی و رضایت‌بخش نبود.<ref>{{پک|زندیه|احمدی رهبریان|طباطبایی|۱۳۹۵|ک=تاریخ (دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات)|ف=تقابل سیاسی روسیه و انگلیس در ایران از مشروطیت تا پایان جنگ اول جهانی|ص=۵۹}}</ref>

این دو دولت، از سوی دیگر تلاش می‌کردند از شور و حرارت مشروطه‌خواهان بکاهند؛ چنان‌که با مراجع تقلید نجف در این زمینه وارد مذاکره شدند و وقتی نیروهای مشروطه‌خواه از گیلان و اصفهان به سمت تهران حرکت کردند، به آنها توصیه می‌کردند که حرکت خود را متوقف کنند. هرچند که این توصیه‌ها مورد توجه آنها قرار نگرفت.<ref>{{پک|زندیه|احمدی رهبریان|طباطبایی|۱۳۹۵|ک=تاریخ (دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات)|ف=تقابل سیاسی روسیه و انگلیس در ایران از مشروطیت تا پایان جنگ اول جهانی|ص=۶۰}}</ref>

== منبع‌شناسی ==
=== منابع اولیه ===
* ''[[تاریخ بیداری ایرانیان]]'' کتابی است از [[ناظم‌الاسلام کرمانی]] که در زمان وقوع انقلاب مشروطه نوشته شده است. او نوشتن یادداشت‌های روزانه را از بهمن ۱۲۸۳؛ یعنی یک سال قبل از [[انقلاب مشروطه]] شروع کرد و این کار را تا مرداد ۱۲۸۸ ادامه داد. این یادداشت‌ها ابتدا به صورت پاورقی در نشریه کوکب و چند سال بعد به صورت کتاب منتشر شد.<ref>{{پک|دارالشفایی||ک=بی‌بی‌سی فارسی|ف=نگاهی به تاریخ‌نگاری مشروطه - قسمت اول}}</ref>
* ۳۰ سال پس از انقلاب مشروطه، [[احمد کسروی]] که در زمان وقوع رویدادهای مشروطه‌خواهی، نوجوان بود، به فکر نوشتن کتابی افتاد و تاریخ مشروطه را بنویسد.<ref>{{پک|دارالشفایی||ک=بی‌بی‌سی فارسی|ف=نگاهی به تاریخ‌نگاری مشروطه - قسمت اول}}</ref> [[تاریخ مشروطه ایران (کتاب)|''تاریخ مشروطه ایران'']] به قلم کسروی، یکی از کتاب‌هایی است که به سبب استفاده از روایت‌های شفاهی و مشاهدات نویسنده شهرت یافته است. این کتاب علاوه بر این حاوی تحلیل‌های نویسنده است. نویسنده در این کتاب نگاه ویژه‌ای به رویدادهای تبریز در دوران مشروطه دارد.<ref>{{پک|مختاری|۱۳۹۸|ف=۹ کتابی که باید دربارهٔ مشروطه بخوانیم|ص=}}</ref>
* مجموعه هفت جلدی ''[[تاریخ انقلاب مشروطیت ایران]]''، نوشته [[مهدی ملک‌زاده]] فرزند [[ملک‌المتکلمین]]، یکی از منابع تحقیقاتی در این مورد است که به اندازه ''تاریخ مشروطه ایران'' و ''تاریخ بیداری ایرانیان'' مورد توجه قرار نگرفته است. نویسنده آن، طرفدار حزب دموکرات بوده است.<ref>{{پک|دارالشفایی||ک=بی‌بی‌سی فارسی|ف=نگاهی به تاریخ‌نگاری مشروطه - قسمت اول}}</ref>

همچنین کتاب‌هایی هم هست که نویسندگان غیرایرانی در دوران مشروطه نوشته‌اند که مشهورترینِ آنها ''[[کتاب نارنجی]]'' (وزارت خارجه روسیه)، ''[[کتاب آبی]]'' (وزارت خارجه انگلیس)، ''[[تاریخ مشروطیت ایران]]'' ([[ادوارد براون]]) و ''[[اختناق ایران]]'' ([[مورگان شوستر]]) اند.<ref>{{پک|دارالشفایی||ک=بی‌بی‌سی فارسی|ف=نگاهی به تاریخ‌نگاری مشروطه - قسمت اول}}</ref>

=== منابع ثانویه ===
از دهه ۱۳۳۰ به بعد، با ظهور پژوهشگران تاریخ، آثاری در زمینه تاریخ مشروطه خلق شد که جنبه تحلیلی داشتند و «صرفاً» به بیان رویدادها نمی‌پرداختند. یکی از این پژوهشگران، [[فریدون آدمیت]] است که آثار متعددی در این زمینه دارد و از بسیاری منابع دست اول چاپی یا خطی را برای نخستین بار در آثارش مورد بررسی قرار داده است.<ref>{{پک|دارالشفایی||ک=بی‌بی‌سی فارسی|ف=نگاهی به تاریخ‌نگاری مشروطه - قسمت اول}}</ref> [[رحیم رئیس‌نیا]] و [[باقر مؤمنی]] در آثار خود با دیدگاه طبقاتی چپ‌گرایانه به جنبه‌های اقتصادی و اجتماعی جنبش مشروطه پرداخته‌اند.<ref>{{پک|دارالشفایی||ک=بی‌بی‌سی فارسی|ف=نگاهی به تاریخ‌نگاری مشروطه - قسمت اول}}</ref> آبراهامیان نیز خودش را در زمینه سیاسی یک [[سوسیال دموکراسی|سوسیال دموکرات]] می‌داند و در آثارش نیز به دنبال یک تفسیر [[نئومارکسیسم|نئومارکسیستی]] و طبقاتی از ایران است.<ref>{{پک|باقری|۱۳۹۵|ک=رادیو زمانه|ف=نگرش‌های تاریخی پروفسور یرواند آبراهامیان}}</ref> علاوه بر اینها، [[محمدعلی همایون کاتوزیان]]، [[صادق زیباکلام]]، [[ماشاءالله آجودانی]]، [[غلامحسین میرزاصالح]] و [[حسن قاضی‌مرادی]] آثاری تحلیلی و جامعه‌شناسه در این زمینه منتشر کرده‌اند.<ref>{{پک|زاهدی|حیدرپور|۱۳۸۷|ف=جامعه‌شناسی انزوای روشنفکران: (نقد کنش‌های روشنفکران عصر مشروطه تا پایان سلطنت پهلوی اول)|ک=جامعه‌شناسی ایران|ص=۱۳۰}}</ref> [[داود فیرحی]] نیز در کتاب ''فقه و سیاست در ایران معاصر'' تحولات فقه سیاسی در ایران را از زمان مشروطه به بعد بررسی کرده است.<ref>{{پک|فیرحی|۱۳۹۱|ک=فقه و سیاست در ایران معاصر|ف=مقدمه|ص=۲۱}}</ref> همچنین [[جواد طباطبایی]] در کتاب ''[[مبانی نظریه مشروطه‌خواهی]]'' با تمرکز بر نهضت مشروطیت، نظرات فقهی [[آخوند خراسانی]] به نفع نظام مشروطه را مورد توجه قرار داد.<ref>{{پک|زارع|1399|ف=راهنمای خواندن آثار جواد طباطبایی|ک=خبرآنلاین}}</ref>

== پانویس ==
{{پانویس|۲}}

== منابع ==
{{آغاز منابع}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=آبراهامیان|نام=یرواند|پیوند نویسنده=یرواند آبراهامیان|سال=۱۳۷۷|عنوان=[[ایران بین دو انقلاب]]|مترجم۱=احمد گل‌محمدی|مترجم۲=محمدابراهیم فتاحی ولیلایی|مکان=تهران |ناشر=[[نشر نی]]|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۳۱۲-۳۶۳-۵}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱= احمدی|نام۱= نعمت|نام خانوادگی۲= |نام۲= |پیوند نویسنده= نعمت احمدی|تاریخ= مرداد ۱۳۸۵|سال=۱۳۸۵ |عنوان= کیفرخواست، محاکمه و اعدام شیخ فضل‌الله نوری|پیوند= https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/178674/کیفر-خواست-محاکمه-و-اعدام-شیخ-فضل-الله-نوری?q=فتح%20تهران%20دادگاه&score=17.0&rownumber=1|ژورنال=حافظ |دوره= |شماره= ۳۲|صفحات= |doi= |توسط [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=آفاری|نام=ژانت|پیوند نویسنده=ژانت آفاری|سال=۱۳۸۵|عنوان=انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)|ترجمه عنوان=The Iranian Constitutional Revolution Evolution 1906-1911|مترجم۱=رضا رضایی|مترجم۲=|مکان=تهران |ناشر=نشر بیستون|شابک= ۹۶۴-۹۰۰۳۶-۸-۱}}
* {{یادکرد وب |نام خانوادگی=باقری|نام=خسرو|پیوند نویسنده=خسرو باقری|عنوان=نگرش‌های تاریخی پروفسور یرواند آبراهامیان |نشانی=https://www.radiozamaneh.com/301375/|بازبینی=۱ دی ۱۴۰۰|پیوند بایگانی= https://web.archive.org/web/20211222081120/https://www.radiozamaneh.com/301375/ |تاریخ بایگانی= ۲۲ دسامبر ۲۰۲۱|اثر= |تاریخ= ۱۰ مهر ۱۳۹۵|سال=۱۳۹۵|ناشر= رادیو زمانه|کد زبان=fa}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱= آقاجری|نام۱= سید هاشم|نام خانوادگی۲= مزینانی|نام۲= سید علی |پیوند نویسنده= هاشم آقاجری|تاریخ= پاییز و زمستان ۱۳۹۲|سال=۱۳۹۲|عنوان= داشناکسیون و تسلط بر حیات سیاسی ارامنه|پیوند= https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1029889/داشناکسیون-و-تسلط-بر-حیات-سیاسی-ارامنه-1890-1918?q=قفقاز%20مشروطه&score=17.0&rownumber=2|ژورنال=مطالعات اوراسیای مرکزی|دوره= ۶ |شماره= ۲|صفحات= |doi= |توسط [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد وب |نام خانوادگی= بهبهانی |نام= سروناز |عنوان= بی بی مریم بختیاری سردار مشروطه خواه|نشانی= https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/910215/بی-بی-مریم-بختیاری-سردار-مشروطه-خواه?q=مریم%20بختیاری&score=24.0&rownumber=2|بازبینی= ۱۰ آبان ۱۳۹۹|اثر= |تاریخ=مرداد ۱۳۸۹ |سال= ۱۳۸۹ |ناشر= |ژورنال= گزارش |شماره= ۲۱۹|کد زبان=fa |توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = پزشکزاد | نام = ایرج| پیوند نویسنده = ایرج پزشکزاد| نام خانوادگی۲ = | نام۲ = | پیوند نویسنده۲ = | نام ویراستار = | نام خانوادگی ویراستار = | پیوند ویراستار = | فصل = | نشانی فصل = | نویسندگان سایر بخش‌ها = | عنوان = مروری در انقلاب مشروطیت ایران| ترجمه عنوان = | کوشش = | ترجمه = | دیگران = | تاریخ بازبینی = | نوع = | ویرایش = | سری = | جلد = | تاریخ = | سال = ۱۳۸۵| سال اصلی = | ناشر = نشر البرز| مکان = فرانکفورت، آلمان| زبان = فارسی| شابک =}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱= حسینی|نام۱= سیده مطهره|نام خانوادگی۲= |نام۲= |پیوند نویسنده= |تاریخ=مرداد و شهریور ۱۳۸۹|سال=۱۳۸۹|عنوان=بختیاری‌ها در اصفهان چرایی و چگونگی افتادن اصفهان به دست ایل بختیاری در جریان انقلاب مشروطه |پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/876530/بختیاری-ها-در-اصفهان-چرایی-و-چگونگی-افتادن-اصفهان-به-دست-ایل-بختیاری-در-جریان-انقلاب-مشروطه?q=انقلاب%20مشروطه%20تایمز&score=11.0&rownumber=9|ژورنال=اطلاعات سیاسی-اقتصادی|توسط = [[نورمگز]] |دوره= |شماره= ۲۷۵ و ۲۷۶|صفحات= |doi= |تاریخ بازبینی=۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۰|زبان=fa}}
* {{یادکرد وب |نام خانوادگی=دارالشفایی|نام=بهمن|پیوند نویسنده=بهمن دارالشفایی|عنوان=نگاهی به تاریخ‌نگاری مشروطه - قسمت اول |نشانی=https://www.bbc.com/persian/iran/story/2006/08/060713_mv-constitution-bd-biblio1|بازبینی=۲۵ آذر ۱۳۹۹ |اثر= |تاریخ= |ناشر= بی‌بی‌سی فارسی |نشانی بایگانی= |تاریخ بایگانی= |کد زبان=fa}}
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=زارع|نام=حامد|پیوند نویسنده=|تاریخ= ۹ دی ۱۳۹۹ |سال=۱۳۹۹ |عنوان=
راهنمای خواندن آثار جواد طباطبایی|پیوند=https://www.khabaronline.ir/news/1470805/راهنمای-خواندن-آثار-جواد-طباطبایی|بازبینی= ۵ آذر ۱۴۰۰|اثر= |ناشر= خبر آنلاین|نشانی بایگانی= https://web.archive.org/web/20211127182301/https://www.khabaronline.ir/news/1470805/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%86-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D8%AC%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D8%B7%D8%A8%D8%A7%D8%B7%D8%A8%D8%A7%DB%8C%DB%8C|تاریخ بایگانی= ۲۷ نوامبر ۲۰۲۱|کد زبان= fa}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱= زاهدی|نام۱= محمدجواد|نام خانوادگی۲= حیدرپور|نام۲= محمد|پیوند نویسنده= |تاریخ=بهار و تابستان ۱۳۸۷|سال=۱۳۸۷|عنوان=جامعه‌شناسی انزوای روشنفکران: (نقد کنش‌های روشنفکران عصر مشروطه تا پایان سلطنت پهلوی اول)|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/740270/جامعه-شناسی-انزوای-روشنفکران-نقد-کنش-های-روشنفکران-عصر-مشروطه-تا-پایان-سلطنت-پهلوی-اول?q=پهلوی%20مشروطه&score=18.0&rownumber=14|ژورنال=جامعه‌شناسی ایران|توسط = [[نورمگز]] |دوره= ۹|شماره= ۱ و ۲|صفحات= |doi= |تاریخ بازبینی=۵ شهریور ۱۴۰۰|زبان=fa}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱= زندیه|نام۱= حسن|نام خانوادگی۲= احمدی رهبریان|نام۲= حسین |نام خانوادگی۳= طباطبایی |نام۳= سیدعلی|تاریخ= تابستان ۱۳۹۵ |سال= ۱۳۹۵ |عنوان=تقابل سیاسی روسیه و انگلیس در ایران از مشروطیت تا پایان جنگ اول جهانی |پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1503208/تقابل-سیاسی-روسیه-و-انگلیس-در-ایران-از-مشروطیت-تا-پایان-جنگ-اول-جهانی-1396-1285ه-ش?q=فتح%20تهران%20انگلیس&score=16.0&rownumber=8 |ژورنال= تاریخ (دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات) |دوره= |شماره= ۴۱|صفحات= |doi= |تاریخ بازبینی= |توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد وب |نام خانوادگی= علم|نام= محمدرضا|عنوان= بازشناسی مبارزات قدمی علمای عتبات جهت اعاده مشروطیت ایران|نشانی= https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/820906/بازشناسی-مبارزات-قدمی-علمای-عتبات-جهت-اعاده-مشروطیت-ایران?q=نجف%20استبداد%20صغیر&score=16.0&rownumber=2|بازبینی= ۱۰ آبان ۱۳۹۹|اثر= |تاریخ=پاییز ۱۳۸۶ |سال= ۱۳۸۶ |ناشر= |ژورنال= علوم انسانی دانشگاه الزهرا |شماره= ۶۶|کد زبان=fa |توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فیرحی|نام=داود|پیوند نویسنده=داود فیرحی|سال=۱۳۹۱|عنوان=فقه و سیاست در ایران معاصر|مترجم۱=|مکان=تهران |ناشر=[[نشر نی]]|سال اصلی=۱۳۹۰|جلد=جلد اول (فقه سیاسی و فقه مشروطه)|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۱۸۵-۲۵۱-۳}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = فخرایی | نام = ابراهیم| پیوند نویسنده = ابراهیم فخرایی| عنوان = گیلان در جنبش مشروطیت| ترجمه = | جلد = | سال = ۱۳۷۱| ناشر = انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی|مکان = تهران| شابک = | صفحه = | پیوند =}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱= کریمی زنجانی اصل|نام۱= محمد|نام خانوادگی۲= حسینی گل‌سفیدی|نام۲= سیده آمنه|تاریخ= بهمن و اسفند ۱۳۷۵|سال= ۱۳۷۵|عنوان= ناسازگی در قدرت سیاسی، نگاهی گذرا به ساختار قدرت در ایران عصر قاجار|پیوند= https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/93701/ناسازگی-در-قدرت-سیاسی-نگاهی-گذرا-به-ساختار-قدرت-در-ایران-عصر-قاجار-از-ابتدا-تا-ظهور-مشروطیت?q=نظامی%20ایلات%20قاجار&score=16.0&rownumber=6|ژورنال= اطلاعات سیاسی|دوره= |شماره= ۱۱۳ و ۱۱۴|صفحات= |توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱= کلارک |نام۱= جیمز |نام خانوادگی۲= |نام۲= |سال=۱۳۸۴ |تاریخ= تابستان ۱۳۸۴|عنوان= مشروطه خواهان و قزاقها: جنبش مشروطیت و مداخله روسها در آذربایجان (۱۱–۱۹۰۷)|پیوند= https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/432533/مشروطه-خواهان-و-قزاقها-جنبش-مشروطیت-و-مداخله-روسها-در-آذربایجان-11-1907?q=مشروطه%20تبریز&score=37.781685&rownumber=6|ژورنال= تاریخ روابط خارجی | توسط = [[نورمگز]]|دوره= |شماره=۲۳ |صفحات= |ترجمه=مریم ربی|زبان=fa |تاریخ بازبینی= ۱۶ اسفند ۱۳۹۸}}
* {{یادکرد وب |نام خانوادگی=مختاری |نام=رضا |عنوان=۹ کتابی که باید دربارهٔ مشروطه بخوانیم |نشانی=https://www.irna.ir/news/83426560/۹-کتابی-که-باید-درباره-مشروطه-بخوانیم |بازبینی=۱۲ آذر ۱۳۹۸ |اثر= |تاریخ= ۱۶ مرداد ۱۳۹۸ |سال=۱۳۹۸|ناشر= خبرگزاری ایرنا |نشانی بایگانی= |تاریخ بایگانی= |کد زبان=fa}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱= نایب‌پور |نام۱= محمد|نام خانوادگی۲= |نام۲= |تاریخ= دی ۱۳۸۵|سال=۱۳۸۵|عنوان= تحولات ارتش از عهد قاجار تا پایان سلسله پهلوی|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/109477/تحولات-ارتش-از-عهد-قاجار-تا-پایان-سلسله-پهلوی?q=ارتش%20قاجار&score=18.0&rownumber=9 |ژورنال= زمانه|دوره= |شماره= ۵۲|صفحات= |doi= |تاریخ بازبینی= |توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=یزدانی|نام=سهراب|پیوند نویسنده= سهراب یزدانی|سال=۱۳۸۸|عنوان=مجاهدان مشروطه|مترجم۱=|مترجم۲=|مکان=تهران |ناشر=[[نشر نی]]|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۱۸۵-۰۸۳-۰}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=یزدانی|نام=سهراب|پیوند نویسنده= سهراب یزدانی|سال=۱۳۹۶|عنوان=کودتاهای ایران|مترجم۱=|مترجم۲=|مکان=تهران |ناشر=نشر ماهی|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۲۰۹-۰۰۴-۴}}
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد وب | نام خانوادگی=Bazin | نام=Marcel | نام خانوادگی۲=Zanjani | نام۲=Habibollah | نام خانوادگی۳=Negahban | نام۳=Ezat O. | نام خانوادگی۴=Madelung | نام۴=Wilferd | نام خانوادگی۵=Kasheff | نام۵=Manouchehr | نام خانوادگی۶=Langaroudi | نام۶=Reza Rezazadeh | نام خانوادگی۷=Dailami | نام۷=Pezhmann | نام خانوادگی۸=Sotoudeh | نام۸=Manouchehr | نام خانوادگی۹=Stilo | نام۹=Donald | نام خانوادگی۱۰=Bromberger | نام۱۰=Christian | عنوان=GILĀN viiia. In the Constitutional Revolution of 1905-11 | وبگاه=Brill |سال= 2020| تاریخ=2020-08-30 | پیوند=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-iranica-online/gilan-province-COM_9946?lang=en#COM-11303 | کد زبان=en | تاریخ بازبینی=2022-01-26}} ({{پک|Bazin|Zanjani|Negahban|Madelung|Kasheff|Langaroudi|Dailami|Sotoudeh|Stilo|Bromberger|2020|ف=GILĀN viiia. In the Constitutional Revolution of 1905-11|ک=Brill}})
* {{یادکرد دانشنامه|نام=Pezhmann|نام خانوادگی=Dailami|سال=2000|مدخل=GILĀN viiia. In the Constitutional Revolution of 1905-11|پیوند مدخل=https://www.iranicaonline.org/articles/gilan-viiia|نام خانوادگی ویراستار=Yarshater|نام ویراستار=Ehsan|پیوند ویراستار=احسان یارشاطر|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]|مکان=New York City|ناشر=Bibliotheca Persica Press|صفحات=|نشانی بایگانی= |تاریخ بایگانی= |زبان=en}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Pistor-Hatam|نام=Anja|پیوند نویسنده=|تاریخ=July 20, 2009|سال=2009|مدخل=SATTĀR KHAN |پیوند مدخل=http://www.iranicaonline.org/articles/sattar-khan-one-of-the-most-popular-heroes-from-tabriz-who-defended-the-town-during-the-lesser-autocracy-in-1908-09|نام خانوادگی ویراستار=Yarshater|نام ویراستار=Ehsan|پیوند ویراستار=احسان یارشاطر|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]|جلد= |مکان= |ناشر=Bibliotheca Persica Press|صفحات= |زبان=en}}
{{پایان چپ‌چین}}
{{پایان منابع}}

{{جنبش مشروطه ایران}}
{{تغییرات قدرت در ایران}}
{{شخصیت‌های مشروطه}}
{{ویکی‌گفتاورد}}
[[رده:ایران در ۱۲۸۸]]
[[رده:ایران در ۱۹۰۹ (میلادی)]]
[[رده:تاریخ تهران]]
[[رده:جنبش مشروطه ایران]]
[[رده:جنگ‌های داخلی ایران]]
[[رده:جنگ‌های محمدعلی شاه]]
الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:
الگو:Campaignbox (ویرایش)
الگو:Cite encyclopedia (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Cite web (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Hlist/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Infobox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Main other (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Military navigation (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Multiple image/styles.css (ویرایش)
الگو:Navbox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Navbox subgroup (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Pp-pc (ویرایش)
الگو:Side box (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Sister (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Strip whitespace (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Strip whitespace/1 (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Template other (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Yesno (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:آغاز منابع (ویرایش)
الگو:آغاز منابع/styles.css (ویرایش)
الگو:آغاز چپ‌چین (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:اصلی (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:برداشتن فاصله خالی (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:برداشتن فاصله خالی/1 (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:تصویر چندگانه (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:تغییرات قدرت در ایران (ویرایش)
الگو:جعبه نبردهای جنبش مشروطه ایران (ویرایش)
الگو:جنبش مشروطه ایران (ویرایش)
الگو:حص-حنب (ویرایش)
الگو:خاکستری (نمایش مبدأ) (نیمه‌حفاظت‌شده)
الگو:درشت (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:سخ (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:سرخط (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:شخصیت‌های مشروطه (ویرایش)
الگو:عدد به (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:فهرست ساده/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:مقاله اصلی (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:مقاله برگزیده (نمایش مبدأ) (نیمه‌حفاظت‌شده)
الگو:نشان بالا (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:نشان مقاله برگزیده (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:نقطه خط (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:ویرگول خط (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:ویکی‌گفتاورد (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پانویس (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پانویس/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پانویس کوتاه‌شده (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پایان (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پایان منابع (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پایان چپ‌چین (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پروژه خواهر (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پک (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:چپ‌چین (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:گرداننده رده (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:گیومه باز (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:گیومه بسته (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد/و (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد/و دیگران (نمایش مبدأ) (نیمه‌حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد دانشنامه (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد وب (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد وب/هسته (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد ژورنال (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد ژورنال/هسته (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد کتاب (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد کتاب/هسته (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:• (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Arguments (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Break (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/blacklist (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/config (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/data (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/shared (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Check for unknown parameters (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/COinS (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Date validation (نمای�� مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Identifiers (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Utilities (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Whitelist (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/COinS (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/Configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/Date validation (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/Identifiers (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/Utilities (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/Whitelist (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/lang (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/lang/data/ISO 639-1 (ویرایش)
پودمان:Date2en (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Effective protection expiry (نمایش مبدأ) (محافظت‌شده ویژه)
پودمان:Effective protection level (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:File link (ویرایش)
پودمان:Format link (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Hatnote (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Hatnote/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Hatnote list (ویرایش)
پودمان:Infobox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Infobox/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Labelled list hatnote (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Military navigation (ویرایش)
پودمان:Multiple image (ویرایش)
پودمان:Namespace detect/config (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Namespace detect/data (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbar (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbar/configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbar/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbox/configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbox/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:No globals (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Numeral converter (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Numeral converter2 (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Protection banner (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Protection banner/config (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Set local argument names (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Side box (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Side box/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Template wrapper (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:WPMILHIST Infobox style (ویرایش)
پودمان:Yesno (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
بازگشت به فتح تهران.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/wiki/فتح_تهران»