نمایش مبدأ برای عبدالله بن زبیر

→ عبدالله بن زبیر

به دلایل زیر، اجازهٔ ویرایش این صفحه را ندارید:

این صفحه اکنون نیمه حفاظت شده و فقط کاربران تأیید شده یا کاربران تأیید خودکار می‌توانند آن را ویرایش کنند.

چرا این صفحه محافظت شده است؟

با اینکه اغلب صفحه‌های ویکی‌پدیا قابل ویرایش توسط همه هستند، اما گاهی برای جلوگیری از اختلافات ویرایشی، برخی از الگوها و صفحه‌های رابط پرکاربرد در مقابل ویرایش عموم محافظت می‌شوند.
دلیل حفاظت معمولاً در سیاههٔ محافظت موجود است. اگر چنین چیزی را نیافتید، احتمالاً این صفحه بعد از محافظت منتقل شده است.

من چه می‌توانم بکنم؟

دربارهٔ این صفحه با دیگران بحث کنید.
درخواست خروج از محافظت صفحه را بدهید.
به صفحه راهنمای ما بروید تا چیزهای بیشتری درباره ویکی یاد بگیرید.
اگر متوجه اشتباهی شده‌اید یا پیشنهادی دارید می‌توانید با کلیک بر پیوند زیر درخواست ویرایش دهید تا یک مدیر از طرف شما این ویرایش را انجام دهد. لطفاً ابتدا بررسی کنید که آیا دربارهٔ موضوع پیشنهادی شما قبلاً بحث شده است یا نه.
درخواست ویرایش بدهید

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
- Start of block: ۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۴۸
- Expiry of block: ۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۰۸:۴۸
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
در صورت طرح هرگونه پرسش، لطفاً تمامی جزئیات فوق را در پرسش خود ذکر کنید. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

می‌توانید مبدأ این صفحه را ببینید و رونوشت بردارید:

{{pp-semi-indef|small=yes}}
{{Infobox royalty
| name         = عبدالله بن زبیر
| image        = Silver dirham of Abd Allah ibn al-Zubayr 690-91.jpg
| alt          =
| caption      = درهم ضرب شده به سبک [[ساسانی]] و به نام عبدالله بن زبیر در [[استان فارس|فارس]] ۶۹۰/۹۱ میلادی
| succession1  = خلیفه
| predecessor1 = [[یزید بن معاویه]]
| successor1   = [[عبدالملک بن مروان]]
| reign1       = نوامبر ۶۸۳ – اکتبر/نوامبر ۶۹۲
| spouse       = تماضر بنت منظور{{سخ}}نفیسه بنت الحسن بن علی{{سخ}}عایشه بنت عثمان بن عفان{{سخ}}حنتمة بنت عبد الرحمن المخزومیة
| spouse-type  = همسران
| issue        = خبیب{{سخ}}زبیر{{سخ}}حمزه{{سخ}}طبیب{{سخ}}عباد{{سخ}}امیر{{سخ}}صالح{{سخ}}بکر{{سخ}}رقیه (دختر)
| full name    = ابوخبیب عبدالله بن زبیر بن عوام بن خولید بن اسد بن عبدالعزی
| house-type   = قبیله
| house= [[اسد بن عبدالعزی|بنی اسد]] از [[قریش]]
| father       = [[زبیر بن عوام]]
| mother       = [[اسما بنت ابوبکر]]
| birth_date   = مه ۶۲۴ میلادی
| birth_place  = [[مدینه]]{{سخ}}{{smaller|(امروزه در [[عربستان سعودی]])}}
| death_date   = اکتبر/نوامبر ۶۹۲م (۶۸ سالگی)
| death_place  = [[مکه]]{{سخ}}{{smaller|(امروزه در [[عربستان سعودی]])}}
| burial_date  =
| burial_place = خانهٔ [[صفیه بنت عبدالمطلب]]، مدینه
| religion     = [[اسلام]] 
}}'''عبدالله بن زبیر بن عوام''' (۱–۷۳ ه‍.ق — مه ۶۲۴ — اکتبر/نوامبر ۶۹۲) رهبر خلافتی بود که در [[مکه]] برای رویارویی و کنار زدن [[خلافت اموی]] از سال ۶۸۳ میلادی تا هنگام مرگ ابن زبیر برپا شده بود. او پسر [[زبیر بن عوام]] و [[اسما بنت ابوبکر]] بود و به قبیلهٔ [[قریش]] تعلق داشت و رهبری این قبیلهٔ بزرگ و مهم مسلمانان را برعهده داشت. او نخستین کودکی بود که از [[مهاجرین]] زاده می‌شد. او در جوانی همراه با پدرش در در فتوحات مسلمانان شرکت کرده بود و در [[سوریه]] و [[مصر]] جنگیده بود و بعدها به ترتیب نقشی محوری در فتوحات [[افریقیه|شمال آفریقا]] و مناطق شمالی [[ایران]] در سالهای ۶۴۷ تا ۶۵۰ به‌دست مسلمانان ایفا کرد. در هنگام [[فتنه اول]]، او در کنار خاله‌اش [[عایشه]] علیه خلیفه وقت، [[علی بن ابی‌طالب|علی بن ابی طالب]] جنگید. گرچه در دوران خلیفه بعدی، [[معاویة بن ابی‌سفیان|معاویه]] کمتر در مورد ابن‌زبیر چیزی نوشته‌شده اما او به عنوان یکی از اشخاصی که مخالف تعیین [[یزید]] به عنوان جانشین به‌دست معاویه بوده‌اند، شناخته گردیده‌است. ابن‌زبیر همراه با گروه بزرگی از قریش و [[انصار]] رهبری مسلمانان ساکن حجاز (عربستان غربی) را در مخالفت با موروثی شدن خلافت به‌وسیلهٔٔ [[امویان|بنی‌امیه]] برعهده داشت.

ابن‌زبیر در مکه مستقر گردید و از آنجا به مخالفت با یزید برخاست و با مرگ یزید در ۶۸۳م، خودش را خلیفه مسلمین نامید که در تاریخ به عنوان نقطهٔ آغاز [[فتنه دوم]] شناخته گردیده‌است. در همین حال [[معاویه دوم|فرزند و جانشین یزید]] نیز تنها پس از چند هفته از آغاز حکومتش درگذشت و باعث آغاز زوال قدرت بنی‌امیه در سرزمین‌هایش گردید و درپی این رویداد بسیاری از سرزمین‌هایشان به زیر قدرت و نفوذ ابن‌زبیر درآمدند. گرچه ابن‌زبیر به عنوان خلیفه در بسیاری از نقاط خلافت به رسمیت شناخته شده‌بود ولی اقتدار او تنها محدود به حجاز می‌گردید. در سال ۶۸۵ خلافت اموی با رهبری [[مروان بن حکم|مروان یکم]] در سوریه و مصر احیا گردید درست درهمان زمانی که اقتدار ابن‌زبیر در عراق و عربستان به‌وسیلهٔٔ حامیان [[خاندان علی]] و [[خوارج]] به چالش کشیده شده‌بود. [[مصعب بن زبیر|مصعب]] برادر ابن‌زبیر توانسته‌بود حکومت ابن‌زبیر در عراق را در سال ۶۸۷م مستحکم نماید اما سرانجام در سال ۶۹۱م از [[عبدالملک]] جانشین [[مروان بن حکم|مروان]] شکست خورد و کشته شد. فرمانده امویان، [[حجاج بن یوسف]] توانست ابن‌زبیر را در مقرش [[محاصره مکه (۶۹۲)|مکه محاصره کند]] و درنهایت در سال ۶۹۲م او را کشت.

اعتبار و جایگاه ابن‌زبیر از وابستگی خانوادگی او با [[محمد]]، پیامبر اسلام و همچنین وابستگی او با مکه سرچشمه می‌گرفت و به او این توانایی را می‌داد که بتواند برای مخالفت با نقش بنی‌امیه بر گروه‌های بی‌طرف مسلمان اثر گذاشته و آنان را رهبری کند. او به دنبال این بود که بتواند باری دیگر حجاز را به مرکز خلافت بدل کند. گرچه خودداری او برای خروج از مکه باعث گردید نتواند از قدرتی که در استان‌های پرجمعیت‌تر نهفته‌بود استفاده‌نماید و کنترل آنان را به برادرش مصعب و دیگر افراد وفادار به او که دارای استقلال نسبی بودند واگذار نماید؛ بنابراین در مبارزها و درگیری‌هایی که در زیر نام او صورت می‌پذیرفت نقش کوچکی داشت.

== آغاز زندگانی و جایگاه ==
=== خانواده ===
عبدالله بن زبیر در [[مدینه]] که در [[حجاز]] (غرب عربستان) است و در ماه مه ۶۲۴ میلادی زاده گردید.<ref name="Gibb5422">Gibb 1960, p. 54.</ref> او بزرگترین فرزند [[زبیر بن عوام]] بود. زبیر یکی از ''[[صحابه]]‌های'' پیامبر [[اسلام]]، [[محمد]] و از چهره‌های برجسته در میان مسلمانان بود.<ref name="Gibb5422"/><ref name="Hasson549">Hasson 2002, p. 549.</ref> او به طایفه بنی‌اسد از بزرگترین قبیلهٔ [[مکه]] یعنی [[قریش]]<ref name="Gibb5422"/><ref name="Hasson549"/> تعلق داشت. در آن زمان مکه مرکز تجاری حجاز و جایگاه مقدس‌ترین مکان اسلامی یعنی [[کعبه]] بوده‌است. مادربزرگ پدری ابن‌زبیر، [[صفیه بنت عبدالمطلب]] عمهٔ محمد<ref name="Hasson549"/> و مادر او [[اسما بنت ابوبکر|اسما]]، دختر نخستین [[خلیفه]]، [[ابوبکر]] و خواهر [[عایشه]] همسر محمد بوده‌است.<ref name="Gibb5422"/> طبق گفتهٔ تاریخ‌نگاران سده نهم همانند ابن‌حبیب و [[ابن قتیبه دینوری|ابن‌قتیبه دینوری]]، ابن‌زبیر نخستین فرزندی بود که از [[مهاجرین]] زاده می‌شد. مهاجرین نخستین مسلمانانی بودند که از مکه به مدینه تبعید گردیده‌بودند.<ref name="Gibb5422"/> این پیوندهای اجتماعی، مذهبی و خویشاوندی با محمد و همچنین خانواده‌اش، همگی باعث شهرت او در بزرگسالی گردید.<ref name="Gibb5422"/>

ابن‌زبیر شماری همسر و فرزند داشت. نخستین همسر او تضامر بنت منظور بن سیار بن امر از قبیلهٔ بنی‌فزاره بوده‌است.<ref name="Elad335">Elad 2016, p. 335.</ref><ref name="Ahmed85">Ahmed 2010, p. 85.</ref> بزرگترین پسر ابن‌زبیر به نام خبیب از این زن زاده‌شد، که باعث گردید ''[[کنیه|کنیه‌ی]]'' «ابو خبیب» به ابن‌زبیر داده‌شود، و دیگر پسرانش، حمزه، عباد، زبیر و ثابت نام داشتند.<ref name="Elad335"/><ref name="Ahmed85"/> دختری به نام رقیه نیز از ام‌الحسن نفیسه دختر [[حسن مجتبی]] پسر [[علی بن ابی‌طالب|علی]] و نوهٔ پیامبر، یا یکی دیگر از زنان ابن‌زبیر زاده‌گردید.<ref name="Elad335"/><ref>Ahmed 2010, p. 147.</ref> خواهر تضامر، سجلا نیز به عقد او درآمده‌بود.<ref>Ahmed 2010, p. 85, n. 404.</ref> او همچنین با عایشه دختر [[عثمان بن عفان|عثمان‌بن‌عفان]] نیز ازدواج نمود.<ref name="Elad335"/> بکر احتمالاً پسر عایشه یا نفیسه بوده‌است،<ref name="Elad335"/> که در مورد او مطالب کمی در منابع گزارش شده‌است.<ref name="Ahmed115">Ahmed 2010, p. 115.</ref> ابن‌زبیر پس از زاده‌شدن پسرش عایشه را طلاق داد.<ref name="Ahmed115"/> ابن زبیر از همسر دیگرش، حنتمه بنت عبد الرحمن پسر دیگری به نام امیر داشت.<ref>Fishbein 1997, p. 159, n. 676.</ref>

=== پیشه نظامی ===
او به‌عنوان فرزند زبیر در زمان فرمانروایی [[عمر بن خطاب|عمر]] در سال ۶۳۶م همراه با پدرش در [[نبرد یرموک]] علیه [[امپراتوری بیزانس]] در [[شام (سرزمین)|سوریه]] حاضر بوده‌است.<ref name="Gibb5422">Gibb 1960, p. 54.</ref> همچنین در سال ۶۴۰م نیز در کنار پدرش در [[فتح اسلامی مصر|یورش به مصر بیزانسی]] به فرماندهی [[عمرو عاص]] شرکت نمود.<ref name="Gibb5422"/> در سال ۶۴۷م، ابن‌زبیر نقش برجسته‌ای در فتح اسلامی [[افریقیه]] (شمال آفریقا) به فرماندهی [[عبدالله بن ابی سرح]] ایفا نمود.<ref name="Gibb5422"/> ابن‌زبیر در طول نبرد توانست نقطهٔ آسیب‌پذیری در خطوط دفاعی بیزانسی‌ها بیاید و فرماندهٔ آنان گریگوری را بکشد.<ref name="Gibb5422"/><ref name="Madelung105">Madelung 1997, p. 105.</ref> به محض بازگشت ابن‌زبیر به مدینه، خلیفه عثمان او را سخنرانی‌ای که به شیوایی‌اش شهرت دارد ستود.<ref name="Madelung105"/><ref name="Ahmed65-662">Gibb 1960, p. 55.</ref> بعدها او به [[سعید بن عاص]] ملحق شد که در سال ۶۵۰ به شمال ایران یورش بردند.<ref name="Ahmed65-662"/> همچنین عثمان او را در گروهی که وظیفهٔ جمع‌آوری [[قرآن]] را برعهده داشتند نیز منصوب نمود.<ref name="Ahmed65-662"/> در طول [[کشته شدن عثمان|محاصره خانه عثمان به‌وسیلهٔٔ شورشیان]] در ژوئن ۶۵۶ ابن‌زبیر به سرپرستی مدافعان گماشته شد و احتمالاً در هنگام نبرد مجروح گردید. پس از کشته‌شدن عثمان، ابن‌زبیر همراه با پدرش و خاله اش عایشه در جنگی علیه خلیفهٔ جانشین عثمان یعنی علی در [[جنگ جمل|نبرد جمل]] واقع در [[بصره]] و در ماه دسامبر شرکت نمود.<ref name="Ahmed65-662">Gibb 1960, p. 55.</ref> درحالی که ابن‌زبیر به‌وسیلهٔٔ [[مالک اشتر|مالک‌اشتر]] مجروح گردید، پدرش زبیر کشته شد.<ref>Madelung 1997, p. 172.</ref> علی پیروز گردید و ابن‌زبیر همراه با عایشه به مدینه بازگشت، و بعدها در ماجرای حکمیت که پایان بخش [[فتنه اول]] (جنگ داخلی مسلمانان) در [[اذرح]] یا [[دومه جندل]] بود نقشی ایفا کرد.<ref name="Ahmed65-662"/> در هنگام گفتگوها او به [[عبدالله بن عمر]] پیشنهاد داد تا با پرداخت مبلغی به عمروعاص، پشتیبانی او را کسب نماید.<ref name="Ahmed65-662"/> همچنین ابن‌زبیر ثروت قابل توجهی را از پدرش به ارث برد.<ref name="Ahmed65-662"/>

== شورش ==
=== مخالفت با بنی‌امیه ===
[[پرونده:Kaba.jpg|پیوند=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Kaba.jpg|جایگزین=|بندانگشتی|300x300پیکسل|کعبه در سال ۱۸۸۲ میلادی. ابن‌زبیر از مسجدالحرام به عنوان مرکز فرماندهی‌اش استفاده نمود که دو محاصره در سال‌های ۶۸۳ و ۶۹۲ را منجر گردید. پس از آنکه در محاصره نخست، خسارت‌هایی به بنا وارد شد او دست به بازسازی آن زد ولی تغییراتی که او در ساختمان داده‌بود بعدها به حالت پیشین بازگردانده شد.]]
ابن‌زبیر با به خلافت رسیدن [[معاویة بن ابی‌سفیان|معاویه]] در سال ۶۶۱ مخالفتی نکرد و تا حدود زیادی در دوران فرمانروایی او غیرفعال بود.<ref name="Ahmed65-662">Gibb 1960, p. 55.</ref> گرچه در سال ۶۷۶ با نامزد شدن [[یزید]] برای جانشینی معاویه مخالفت نمود.<ref name="Ahmed65-662"/> در سال ۶۸۰م با مرگ معاویه، یزید به تخت نشست و ابن‌زبیر از بیعت و به رسمیت شناختن او خودداری کرد، با این وج��د یزید از پشتیبانی قبایل عرب سوریه بهره‌مند بود. این قبایل هستهٔ اصلی قدرت نظامی بنی‌امیه را شکل می‌دادند.<ref>Hawting 1986, p. 46.</ref> یزید در پاسخ به ولید بن عتبه بن ابوسفیان، فرماندار مدینه مأموریت داد تا بیعت و فرمانبرداری ابن‌زبیر را کسب کند،<ref>Wellhausen 1927, pp. 145–146.</ref> اما ابن‌زبیر از این کار خودداری کرده و به مکه گریخت.<ref name="Ahmed65-662"/> در مکه او به فرزند علی، [[حسین بن علی|حسین]] پیوست که او نیز از بیعت با یزید خودداری کرده‌بود. حسین و یارانش در برابر یزید ایستادگی نمود ولی همگی در اکتبر ۶۸۰م در [[نبرد کربلا]] کشته شدند.<ref name="Ahmed65-662"/>

درپی مرگ حسین، ابن‌زبیر مخفیانه به جمع‌آوری هوادارانی برای خود اقدام نمود.<ref name="Ahmed65-662"/> در سپتامبر ۶۸۳، او کنترل مکه را به‌دست گرفت.<ref>Anthony 2016, p. 12.</ref> او به خودش لقب '''''عائذ البیت''''' (پناه‌گرفته در محراب کعبه) را داد و شعارش را ''لا حکم الا الله'' (قضاوت تنها برای خداست) قرار داد، اما درمورد خلافت ادعایی مطرح نکرد.<ref name="Hawting4722">Hawting 1986, p. 47.</ref><ref name="Ahmed65-66">Ahmed 2010, pp. 65–66.</ref> یزید به فرماندار مدینه، [[عمرو بن سعید اشدق|عمرو بن سعید بن عاص]]، دستور داد تا ابن‌زبیر را دستگیر و محبوس کند.<ref name="Ahmed95">Ahmed 2010, p. 95, n. 469.</ref> در نتیجه، فرماندار مدینه، برادر ابن‌زبیر، عمرو را که فرماندهی نیروهای ''[[شرطه]]'' (نیروهای امنیتی) مدینه را برعهده داشت به اردوکشی به‌سوی مکه مأمور نمود.<ref name="Ahmed95"/> نیروهای اموی غافلگیر گردیده و عمرو اسیر شد و در زندان کشته شد.<ref>Wellhausen 1927, p. 151.</ref> ابن‌زبیر خلافت یزید را نامشروع خواند و با [[انصار]] متحد گشت. انصار تحت فرماندهی عبدالله‌بن‌حنظله، قرار داشتند که از پشتیبانی یزید بخاطر بی‌لیاقتی‌هایش، دست‌کشیده‌بود.<ref name="Ahmed65-662"/> ابن‌زبیر همچنین توانست پشتیبانی جنبش [[خوارج]] در بصره و [[سرزمین بحرین|بحرین]] (شرق عربستان) را نیز کسب کند.<ref name="Hawting4722"/> خوارج یکی از نخستین دشمنان بنی‌امیه بودند که در اعتراض به نتیجهٔ ماجرای حکمیت از صفوف نیروهای علی خارج گردیده‌بودند.

یزید در پاسخ به افزایش مخالفت‌ها در عربستان، نیرویی از عرب‌های سوریه را به فرماندهی مسلم بن عقبه را برای سرکوب ابن‌زبیر و انصار اعزام نمود.<ref name="Hawting4722"/> در تابستان ۶۸۳م، انصار در [[ماجرای حره|نبرد حره]] شکست خوردند و ابن‌حنظله کشته شد.<ref name="Ahmed65-66"/><ref name="Hawting4822">Hawting 1986, p. 48.</ref> سپاه اموی به حرکتش به‌سوی مکه ادامه داد ولی ابن‌عقبه در مسیر درگذشت و فرماندهی به جانشینش [[حصین بن نمیر]] واگذار شد.<ref name="Hawting4822"/> کمی بعد، پس از آنکه ابن‌زبیر از تسلیم شدن خودداری کرد، او در ۲۴ سپتامبر شهر را به محاصره گرفت.<ref name="Ahmed65-662"/><ref name="Hawting4822"/> در این محاصره در اثر منجنیق‌باران سپاه اموی، به بنای کعبه آسیب‌هایی وارد گشت.<ref name="Ahmed65-662"/><ref name="Hawting4822"/> در طول محاصره دو قریشی از نامزدهای بالقوهٔ خلافت یعنی مصعب بن عبدالرحمن و مسور بن مخرمه، کشته یا به دلایل طبیعی درگذشتند.<ref name="Ahmed65-66"/> در ماه نوامبر، خبر درگذشت یزید باعث مذاکرهٔ ابن‌نمیر با ابن‌زبیر گردید.<ref name="Hawting4822"/> او گفت ابن‌زبیر را به عنوان خلیفه به رسمیت خواهد شناخت به آن شرط که او مرکز حکومتش را به سوریه که مرکز اداری و نظامی امویان بود منتقل کند.<ref name="Ahmed65-662"/><ref name="Hawting4822"/> با رد شدن این پیشنهاد به‌وسیلهٔ ابن‌زبیر، سپاه اموی به شام عقب نشست و ابن‌زبیر را در مکه رها نمود.<ref name="Ahmed65-662"/>

=== ادعای خلافت ===
[[پرونده:Arabia Eighth Century.svg|پیوند=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Arabia_Eighth_Century.svg|جایگزین=|بندانگشتی|300x300پیکسل|نقشهٔ قلمروی خلافت در خاورمیانه در سده هشتم میلادی. قدرت ابن‌زبیر به عنوان خلیفه در سرزمین‌های [[حجاز]]، [[یمن]]، [[مصر]]، [[عراق]]، [[فارس (سرزمین)|فارس]] و [[کرمان]] به رسمیت شناخته‌شده‌بود.]]
مرگ یزید و در پی آن عقب نشستن سپاه اموی از حجاز این فرصت را به ابن‌زبیر داد تا برای تحقق بخشیدن آرزوهایش برای رسیدن به خلافت تلاش کند.<ref name="Hawting4722">Hawting 1986, p. 47.</ref><ref name="Hawting4822">Hawting 1986, p. 48.</ref> او فوراً خودش را ''[[امیرالمؤمنین|امیرالمومنین]] نامید،'' که به‌طور سنتی برای شخص خلیفه استفاده می‌گردید و از مسلمانان خواست تا با او بیعت نمایند.<ref name="Ahmed65-662">Gibb 1960, p. 55.</ref><ref name="Hawting4722"/> با مرگ دیگر نامزدهای حجازی، ابن‌زبیر به تنها نامزد خلافت در میان گروه‌های مخالف بنی‌امیه در مکه و مدینه بدل شد و آنان او را به عنوان رهبرشان به رسمیت شناختند.<ref name="Ahmed65-662"/> تنها استثنا در این میان، قبیلهٔ [[بنی‌هاشم]] بود که پیامبر اسلام، محمد و [[خاندان علی|خاندان‌علی]] به این قبیله تعلق داشتند و ابن‌زبیر پشتیبانی آنان را برای مشروعیت خود به‌عنوان خلیفه مهم می‌دانست.<ref name="Anthony122">Zakeri 1995, p. 230.</ref> رهبری و نمایندگی این قبیله در حجاز برعهدهٔ [[محمد حنفیه]]، برادر ناتنی حسین‌بن‌علی و عموزاده‌اش [[عبدالله بن عباس]] قرار داشت و با استناد به لزوم نیاز به اجماع نیرومندتری در سطح جامعه مسلمان، بیعت و سوگندشان را از ابن‌زبیر دریغ کردند.<ref name="Anthony122"/> ابن‌زبیر که از این کار رنجیده‌بود، محلهٔ این قبیله در مکه را محاصره کرد و ابن‌حنفیه را برای وارد کردن فشار بر بنی‌هاشم به زندان انداخت.<ref name="Anthony122"/> در همین‌حال، خوارج تحت فرمان [[نجده بن عامر حنفی]] در [[یمامه]] (مرکز عربستان) پس از ادعای خلافت به‌وسیلهٔ ابن‌زبیر او را رها کردند، و حاضر به پذیرش اصول او نگردیدند.<ref name="Ahmed65-662"/><ref name="Hawting4722"/><ref name="Hawting4822">Hawting 1986, p. 48.</ref>

در پایتخت اموی، [[دمشق]]، پسر جوان یزید، [[معاویه دوم]] جانشین او شد، ولی تقریباً هیچ اختیار و اقتداری نداشت و تنها چند ماه پس از به خلافت رسیدنش در اثر بیماری درگذشت.<ref name="Hawting4722">Hawting 1986, p. 47.</ref> این رویداد باعث خالی شدن سوریه از رهبری بود زیرا هیچ شخص مناسبی درمیان فرزندان خانواده معاویه وجود نداشت.<ref name="Hawting4722"/> درپی این وقایع اقتدار اموی در تمام سرزمین خلافت فروپاشید و ابن‌زبیر به‌طور گسترده‌ای به رسمیت شناخته گردید.<ref name="Hawting4822">Hawting 1986, p. 48.</ref> بیشتر استان‌های اسلامی از جمله [[مصر]]، [[کوفه]]، یمن و [[قیس عیلان]] که قبایلی در شمال سوریه بودند، بیعت و وفاداریشان به ابن‌زبیر را اظهار نمودند.<ref name="Ahmed65-662">Gibb 1960, p. 55.</ref><ref name="Hawting4822"/> به همین ترتیب در [[خراسان]] نیز فرماندار واقعی آنجا عبدالله بن خازم نیز با ابن‌زبیر بیعت نمود.<ref name="Anthony122"/> ابن‌زبیر، برادرش [[مصعب بن زبیر]] را به عنوان فرماندار بصره و توابع‌اش منصوب کرد.<ref name="Hawting4822"/> به عنوان نمادی از حاکمیت ابن‌زبیر در تمام گسترهٔ تحت حکومتش به نامش سکه ضرب گردید که این گستره به [[کرمان]] و [[فارس (سرزمین)|فارس]] در ایران امروزی نیز می‌رسد و هر دوی این مناطق تحت نظارت بصره به‌شمار می‌رفتند.<ref name="Hawting4822"/> با این وجود، اقتدار او در خارج از مرزهای حجاز بسیار ضعیف و اسمی بود.<ref name="Ahmed65-662"/>
بیشتر قبایل عرب در [[جند دمشق|مرکز]] و [[جند اردن|جنوب سوریه]] که به بنی‌امیه وفادار مانده‌بودند، مروان بن حکم از شاخه غیر سفیانی بنی‌امیه را برای جانشینی معاویه دوم برگزیدند.<ref name="Hawting4822">Hawting 1986, p. 48.</ref> اعلام‌شدن مروان به عنوان خلیفه در دمشق نقطه تحولی برضد ابن‌زبیر را ایجاد نمود.<ref name="Hawting4822"/> جنگجویان مروان به فرماندهی [[عبیدالله بن زیاد]]، توانستند قبایل قَیسی حامی ابن‌زبیر، که توسط ضحاک بن قیس فهری فرماندهی می‌شدند را در [[جنگ مرج راهط|نبرد مرج راهط]] در ژوئیه ۶۸۴ شکست دهند.<ref name="Hawting4722"/> نجات یافتگان قبیله قیس به فرماندهی زفر بن حارث الکلابی به [[جزیره (میان‌رودان)|بین‌النهرین علیا]] گریختند، و وفاداریشان به ابن‌زبیر را حفظ نمودند.<ref>Kennedy 2004, p. 81.</ref> اگرچه در مارس ۶۸۵، ابن‌زبیر استان ثروتمند مصر را به مروان واگذار نمود.<ref>Kennedy 2004, pp. 80–81.</ref>

درهمین‌حال، مذاکرات میان ابن‌زبیر و [[مختار ثقفی]]، ازمیان رفت و مختار به‌سوی [[خاندان علی|خاندان‌علی]] متمایل گردید.<ref name="Kennedy822">Kennedy 2004, p. 82.</ref> او ابن‌حنفیه را به عنوان خلیفه و به‌طور بی‌سابقه‌ای در تاریخ اسلام '''''[[مهدی]]''''' اعلام نمود''.''<ref name="Kennedy822"/> جنگجویان مختار کوفه را در اکتبر ۶۸۵ از زیر سلطهٔ ابن‌زبیر خارج نمودند.<ref name="Ahmed65-662">Gibb 1960, p. 55.</ref><ref name="Anthony122"/><ref name="Kennedy822"/> بعدها مختار نیروهای را از کوفه به حجاز فرستاد و ابن‌حنفیه را آزاد نمود.<ref name="Anthony122"/> اقتدار مصعب در بصره و خراسان شروع به متزلزل شدن کرد اما نهایتاً با به‌دست آوردن پشتیبانی سالار و فرمانده نظامی [[أزد|أزدی]] خراسان، [[مهلب بن ابی‌صفره]]، حفظ گردید.<ref name="Ahmed65-662"/> مصعب همچنین هزاران جنگجوی کوفی به‌دست آورد و همراه با هم مختار را در آوریل  ۶۸۷ شکست داده و کشتند.<ref name="Kennedy8322">Kennedy 2004, p. 83.</ref><ref>Anthony 2016, p. 21.</ref> سپس ابن‌زبیر مصعب را از فرمانداری بصره در ۶۸۶/۸۷ برکنار کرد و پسر خودش حمزه را به جای  او منصوب نمود.<ref name="Fishbein1182">Fishbein 1990, p. 118, n. 424.</ref> ابن‌زبیر نیرویی را برای سرکوب خوارج که در بحرین تاخت و تاز می‌کردند اعزام نمود اما زبیریان شکست خوردند.<ref>Fishbein 1990, p. 119, n. 431.</ref> حمزه بی‌کفایتی‌اش را در ادارهٔ عراق ثابت نمود و پس از شکستش در تحویل درآمدهای استانی به خزانهٔ دولتی مکه از فرمانداری برکنار و ظاهراً به‌وسیلهٔ پدرش زندانی گردید.<ref name="Fishbein1182"/><ref name="Anthony82">Anthony 2016, p. 8.</ref> کمی بعد در ۶۸۷/۸۸، دوباره مصعب به فرمانداری بصره گمارده شد.<ref name="Fishbein1182"/><ref name="Anthony82"/> در همان سال خوارج موفق شدند یمن و [[حضرموت]] را فتح کنند. آنان در ۶۸۹ توانستند [[طائف]]، همسایهٔ جنوبی مکه را نیز به کنترل خود درآورند.<ref name="Ahmed65-662"/>

=== سرکوب و مرگ ===
{{اصلی|محاصره مکه (۶۹۲)}}
با شکست مختار که با زبیریان و بنی‌امیه مخالف بود، ابن‌زبیر و مروان و سپس پسرش [[عبدالملک بن مروان|عبدالملک]] به تنها مدعیان اصلی خلافت تبدیل شدند.<ref name="Kennedy8322">Kennedy 2004, p. 83.</ref> گرچه پیشروی‌های [[خوارج]] در عربستان، ابن‌زبیر را در حجاز محصور نموده و ارتباطش با دیگر وفادارانش در دیگر نقاط خلافت را قطع کرده‌بود.<ref name="Ahmed65-662">Gibb 1960, p. 55.</ref> در ۶۹۱، عبدالملک توانست پشتیبانی ظفار و [[قیس عیلان]] در جزیره را به‌دست آورد و مانع اصلی میان سپاه سوری‌اش و زبیریان عراق را از بین ببرد.<ref name="Kennedy842">Kennedy 2004, p. 84.</ref> پس از چندی در همان سال نیروهای توانستند در [[نبرد دیرالجثالیق]]، عراق را فتح کنند و مصعب را بکشند.<ref name="Ahmed65-662" /><ref name="Kennedy842" /> درپی این رویداد مهلب نیز که فرماندهی جنگ با خوارج را در فارس و [[اهواز]] برعهده داشت با عبدالملک بیعت نمود.<ref name="Kennedy842" />

پس از محکم نمودن اقتدار امویان در عراق، عبدالملک یکی از فرماندهانش به نام [[حجاج بن یوسف]] را برای از میان برداشتن ابن‌زبیر راهی حجاز نمود.<ref name="Ahmed65-662"/> حجاج، مکه را برای شش ماه محاصره نمود و آن را به منجنیق بست، تا هنگامی که بیشتر جنگجویان ابن‌زبیر و پسرانش خبیب و حمزه تسلیم شده و تقاضای عفو نمودند.<ref name="Ahmed65-662"/><ref>Fishbein 1990, p. 226.</ref> ابن‌زبیر که سرگشته شده‌بود طبق توصیه مادرش به میدان جنگ رفت و سرانجام در ۳ اکتبر یا ۴ نوامبر ۶۹۲م کشته شد.<ref name="Gibb5422">Gibb 1960, p. 54.</ref><ref name="Ahmed65-662"/> در داستانی که به‌وسیلهٔ تاریخ‌نگار سده نهمی، [[محمد بن جریر طبری|طبری]] نگارش گردیده‌است، هنگامی که حجاج و یکی از فرماندهانش به نام طارق بن عمرو بر پشت بدن بی‌جان ابن‌زبیر ایستاده بودند، طارق گفت: «زنان مردتر از این نزاده‌اند … از هفت ماه پیش که او را محاصره کردیم نه خندق داشته، نه حصار و نه حفاظ اما هر وقت که مقابله کرده‌ایم چندان که آسیب دیده، آسیب رسانده بلکه بیشتر».<ref>Peters, pp. 100–101.</ref> حجاج دستور داد تا بدن ابن‌زبیر را مصلوب کردند و بدن او تا هنگامی که عبدالملک به مادر ابن‌زبیر اجازهٔ دفنش را داد در همان‌جا ماند.<ref name="Ahmed65-662"/> بدن او در خانهٔ مادربزرگ پدری‌اش، صفیه در مدینه به خاک سپرده‌شد.<ref name="Ahmed65-662"/> پیروزی امویان و مرگ ابن‌زبیر پایان دهندهٔ فتنه دوم بود.<ref name="Hawting4922">Hawting 1986, p. 49.</ref>

در پی پیروزی او، عبدالملک، املاک و دارایی‌های ابن‌زبیر در مدینه و دیگر مناطق حجاز را مصادره نمود.<ref name="Elad3312">Elad 2016, p. 331.</ref> خلیفه بعدها یکی یا بیشتر از آن املاک را پس از درخواست ثابت به پسران ابن‌زبیر بازگرداند.<ref name="Elad3312"/> بزرگترین فرزند ابن‌زبیر خبیب توسط فرماندار مدینه [[عمر بن عبدالعزیز]] و در دوران خلافت [[ولید بن عبدالملک]] تا دم مرگ شلاق زده‌شد.<ref>Hawting 1989, p. 65, n. 306.</ref> هرچند ثابت توجه ویژهٔ جانشین ولید، خلیفه [[سلیمان بن عبدالملک]] را جلب نمود و بقیهٔ املاک مصادره شده به پسران ابن‌زبیر بازگردانده‌شد.<ref>Elad 2016, p. 332.</ref> در دوران [[خلافت عباسی|خلفای عباسی]]، [[مهدی (خلیفه)|مهدی]] و [[هارون الرشید|هارون‌الرشید]] چندین تن از نوادگان ابن‌زبیر به پست‌های بالای دولتی راه یافتند، از جمله نوهٔ بزرگ او عبدالله بن مصعب بن ثابت زبیری و بعدها پسر او، بکر که پیاپی به عنوان فرماندار مدینه منصوب گردید.<ref>Elad 2016, pp. 337–338.</ref>

== ارزیابی ==
{{گسترش بخش}}
ابن‌زبیر به‌شدت با وراثتی شدن خلافت در خاندان اموی مخالفت می‌کرد.<ref name="Kennedy77">Kennedy 2004, p. 77</ref> در عوض او از انتخاب گردیدن خلیفه در میان ''[[شورا|شورایی]]'' از قریش حمایت می‌نمود.<ref name="Kennedy77"/> او مخالف تمرکز تمامی قدرت در دست بنی‌امیه بود و خواهان آن بود تا قدرت در میان همهٔ قبایل قریشی تقسیم گردد.<ref name="Ahmed65-662">Gibb 1960, p. 55.</ref><ref name="Kennedy8322">Kennedy 2004, p. 83.</ref> گرچه بغیر از این عقیده، ابن‌زبیر هیچ اصل و برنامه مذهبی و سیاسی دیگری را برخلاف رقیبان هم‌دوره‌اش یعنی خوارج و خاندان‌علی معرفی ننمود.<ref name="Hawting4922">Hawting 1986, p. 49.</ref>

در مدت حکومت ابن زبیر، او تغییرات قابل‌توجهی در ساختار کعبه ایجاد نمود و ادعا نمود که این تغییرات مطابق با خواسته‌های پیامبر اسلام، محمد انجام گردیده‌است.<ref name="Hawting4922"/> او خودش را «پناه گرفته در حرم [کعبه]» می‌نامید درحالی که مخالفان امویش از او با عنوان «شروری در مکه» یاد می‌کردند.<ref name="Hawting4922"/>

== نوار زمان دو خلافت ==
در میان سال‌های ۶۸۰ تا ۶۹۲ میلادی و دوازده سال خلافت ابن‌زبیر، ۳ خلیفهٔ اموی بر تخت نشستند. نوار کوتاه بنفش و زرد نشان دهنده‌س مدت فرمانروایی معاویه دوم و مروان یکم است. (توجه شود که تکیه زدن بر تخت خلافت لزوماً در نخستین روز سال روی نداده‌است)<timeline>
ImageSize = width:700 height:60
PlotArea = width:680 height:30 left:10 bottom:20

Colors =
 id:yellow value:rgb(0.7,0.7,1) # light yellow
 id:red value:rgb(1,0.7,0.7) # light red
 id:green value:rgb(0.7,1,0.7) # light green
 id:blue value:rgb(1,1,0.7) # light blue
 id:cyan value:rgb(0.7,1,1) # light blue
 id:purple value:rgb(1,0.7,1) # light purple
 id:grey value:gray(0.8) # grey

Period = from:683 till:705
TimeAxis = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:5 start:683
ScaleMinor = unit:year increment:1 start:683

BarData=
 bar:barre1

PlotData=
 align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) shift:(0,-5)
 bar:barre1
 from: 683 till: 684 color:yellow
 from: 684 till: 685 color:blue
 from: 685 till: 705 color:red text:[[Abd al-Malik ibn Marwan]]
</timeline><timeline>
ImageSize = width:700 height:60
PlotArea = width:680 height:30 left:10 bottom:20

Colors =
 id:yellow value:rgb(0.7,0.7,1) # light yellow
 id:red value:rgb(1,0.7,0.7) # light red
 id:green value:rgb(0.7,1,0.7) # light green
 id:blue value:rgb(1,1,0.7) # light blue
 id:cyan value:rgb(0.7,1,1) # light blue
 id:purple value:rgb(1,0.7,1) # light purple
 id:grey value:gray(0.8) # grey

Period = from:683 till:705
TimeAxis = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:5 start:683
ScaleMinor = unit:year increment:1 start:683

BarData=
 bar:barre1

PlotData=
 align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) shift:(0,-5)
 bar:barre1
 from: 683 till: 692 color:green text:Abd Allah ibn al-Zubayr

</timeline>

== پانویس ==
{{پانویس|۲}}

== منابع ==
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Gibb | نام = H.A.R | پیوند نویسنده = | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | مقاله = ʿAbd Allāh b. al-Zubayr|پیوند مقاله = |ویرایش = second | سال = ۱۹۸۶| ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | جلد = ۱ | مکان = Leiden | شابک = 90-04-08114-3| صفحه = ۵۴–۵ | زبان = en}}
* {{cite book |last1=Ahmed |first1=Asad Q. |title=The Religious Elite of the Early Islamic Ḥijāz: Five Prosopographical Case Studies |date=2010 |publisher=University of Oxford Linacre College Unit for Prosopographical Research |location=Oxford |isbn=978-1-900934-13-8 |url=https://books.google.com/books?id=v1dwdBDDjcUC}}
* {{cite book |last1=Anthony |first1=Sean W. |editor1-last=Pomerantz |editor1-first=Maurice A. |editor2-last=Shahin |editor2-first=Aram A. |title=The Heritage of Arabo-Islamic Learning: Studies Presented to Wadad Kadi |year=2016 |publisher=Brill |location=Leiden and Boston |isbn=978-90-04-30590-8 |pages=3–27 |url=https://books.google.com/books?id=sa-8CgAAQBAJ |chapter=The Meccan Prison of ʿAbdallāh b. al-Zubayr and the Imprisonment of Muḥammad b. al-Ḥanafiyya}}
* {{cite book |last1=Elad |first1=Amikam |title=The Rebellion of Muḥammad al-Nafs al-Zakiyya in 145/762: Ṭālibīs and Early ʿAbbāsīs in Conflict |date=2016 |publisher=Brill |location=Leiden |isbn=978-90-04-22989-1 |url=https://books.google.com/books?id=i23sCgAAQBAJ}}
* {{The History of al-Tabari |volume=21 |url={{Google Books |0HLeYUXJecAC |plainurl=y}}}}
* {{The History of al-Tabari |volume=8 |url={{Google Books | |plainurl=y}}}}
* {{EI2 |article=ʿAbd Allāh ibn al-Zubayr |last=Gibb |first=H. A. R. |authorlink=H. A. R. Gibb |volume=1 |pages=54–55}}
* {{EI2 |article=Al-Zubayr b. al-ʿAwwām|last=Hasson |first=I. |volume=11 |pages=549–551}}
* {{The History of al-Tabari |volume=20 |url={{Google Books |L1JNHWby2RQC |plainurl=y}}}}
* {{The First Dynasty of Islam|edition=Second}}
* {{cite book |title=The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century |edition=Second |last=Kennedy |first=Hugh N. |authorlink=Hugh N. Kennedy |year=2004 |publisher=Pearson Education Limited |location=Harlow |isbn=0-582-40525-4 |url=https://books.google.com/books?id=Kak0CwAAQBAJ}}
* {{cite book |last1=Madelung |first1=Wilferd |authorlink=Wilferd Madelung |title=The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate |date=1997 |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=0-521-56181-7 |url=https://books.google.com/books?id=2QKBUwBUWWkC}}
* {{cite book |last1=Peters |first1=F. E. |title=Mecca: A Literary History of the Muslim Holy Land |date=1994 |publisher=Princeton University Press |location=Princeton |isbn=0-691-03267-X |url=https://books.google.com/books?id=E50rDgAAQBAJ}}
* {{The Arab Kingdom and its Fall}}
{{پایان چپ‌چین}}
{{بزرگان اسلام}}
{{صحابه}}

[[رده:افراد در فتنه دوم]]
[[رده:اهالی مدینه]]
[[رده:خانواده ابوبکر]]
[[رده:درگذشتگان ۶۹۲ (میلادی)]]
[[رده:درگذشتگان ۷۳ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۲ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۶۲۴ (میلادی)]]
[[رده:صحابه مرد]]
[[رده:مهاجرین]]
[[رده:خلفای سده ۷ (میلادی)]]

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

الگو:Ambox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Cite book (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Cite encyclopedia (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:EI2 (ویرایش)
الگو:Encyclopaedia of Islam, New Edition (ویرایش)
الگو:Google Books (ویرایش)
الگو:Hlist/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:If empty (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Infobox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Infobox royalty (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Infobox royalty/short description (ویرایش)
الگو:Main other (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Navbox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Pp-semi-indef (ویرایش)
الگو:Smaller (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Template other (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:The Arab Kingdom and its Fall (نمایش مبدأ)
الگو:The First Dynasty of Islam (نمایش مبدأ)
الگو:The History of al-Tabari (ویرایش)
الگو:Trim (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Yesno (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:آغاز چپ‌چین (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:اصلاح (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:اصلی (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:اگر خالی (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:بزرگان اسلام (ویرایش)
الگو:تغییر اندازه (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:جعبه اطلاعات خانواده سلطنتی (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:جعبه اطلاعات خانواده سلطنتی/شرح کوتاه (ویرایش)
الگو:حص-نیمه-بی‌پایان (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:سخ (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:سرخط (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:شکستن ورودی‌ها (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:صحابه (ویرایش)
الگو:پانویس (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پانویس/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پایان (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پایان چپ‌چین (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:چپ‌چین (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:گسترش بخش (نمایش مبدأ) (نیمه‌حفاظت‌شده)
الگو:گوگل بوکز (ویرایش)
الگو:یادکرد دانشنامه (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Arguments (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Break (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/blacklist (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/config (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/data (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/shared (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Check for unknown parameters (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/COinS (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Date validation (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Identifiers (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Utilities (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Whitelist (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/lang (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Date2en (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Effective protection expiry (نمایش مبدأ) (محافظت‌شده ویژه)
پودمان:Effective protection level (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:File link (ویرایش)
پودمان:Format link (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Hatnote (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Hatnote/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Hatnote list (ویرایش)
پودمان:Infobox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Infobox/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:InfoboxImage (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Labelled list hatnote (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Message box (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Message box/ambox.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Message box/configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Namespace detect/config (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Namespace detect/data (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbar (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbar/configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbar/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbox/configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbox/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:No globals (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Numeral converter (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Protection banner (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Protection banner/config (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Separated entries (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Set local argument names (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:TableTools (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Template wrapper (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Unsubst (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Yesno (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)

بازگشت به عبدالله بن زبیر.

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/wiki/عبدالله_بن_زبیر»