نمایش مبدأ برای تاریخ ایران باستان

→ تاریخ ایران باستان

به دلایل زیر، اجازهٔ ویرایش این صفحه ندارید:

این صفحه اکنون نیمه حفاظت شده و فقط کاربران تأیید شده یا کاربران تأیید خودکار می‌توانند آن را ویرایش کنند.

چرا این صفحه محافظت شده است؟

با اینکه اغلب صفحه‌های ویکی‌پدیا قابل ویرایش توسط همه هستند، اما گاهی برای جلوگیری از اختلافات ویرایشی، برخی از الگوها و صفحه‌های رابط پرکاربرد در مقابل ویرایش عموم محافظت می‌شوند.
دلیل حفاظت معمولاً در سیاههٔ محافظت موجود است. اگر چنین چیزی را نیافتید، احتمالاً این صفحه بعد از محافظت منتقل شده است.

من چه می‌توانم بکنم؟

دربارهٔ این صفحه با دیگران بحث کنید.
درخواست خروج از محافظت صفحه را بدهید.
به صفحه راهنمای ما بروید تا چیزهای بیشتری درباره ویکی یاد بگیرید.
اگر متوجه اشتباهی شده‌اید یا پیشنهادی دارید می‌توانید با کلیک بر پیوند زیر درخواست ویرایش دهید تا یک مدیر از طرف شما این ویرایش را انجام دهد. لطفاً ابتدا بررسی کنید که آیا دربارهٔ موضوع پیشنهادی شما قبلاً بحث شده است یا نه.
درخواست ویرایش بدهید

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
- Start of block: ۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۴۸
- Expiry of block: ۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۰۸:۴۸
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
در صورت طرح هرگونه پرسش، لطفاً تمامی جزئیات فوق را در پرسش خود ذکر کنید. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

می‌توانید مبدأ این صفحه را ببینید و رونوشت بردارید:

{{pp-semi-indef|small=yes}}{{تاریخ ایران}}{{دیگر کاربردها}}
'''دوران ایران باستان''' یا '''تاریخ ایران باستان''' از پیدایش فرمانروایی [[پادشاهی ماد|ماد]] تا پایان [[شاهنشاهی ساسانی]] و [[حمله اعراب به ایران]] است.

== ایلامیان ==
پیدایش دولت [[ایلامیان|ایلام]] (۶۴۰ –۳۲۰۰) پیش از میلاد به عنوان نخستین قدرت متمرکز در عرصه [[فلات ایران]] (جنوب غربی سرزمین کنونی ایران) آغازی بود برای تأثیر فکر، هنر و تمدن مردم فلات ایران بر دیگر تمدن‌های پیرامون همچون تمدن بین‌النهرین و مصر، ارتباطی که همیشه با کش و قوس‌های فراوانی همراه بود و گاهی باعث تسلط تمدنی بر تمدن دیگر می‌شد. به‌طوریکه امروزه می‌توان آثار تبادل فرهنگی دولت ایلام و سایر اقوام ساکن در کوهستان‌های فلات ایران همچون [[کاسی‌ها]]، [[لولوبیان]]، و [[اورارتو]] و… را در میان نقوش برجسته [[سومر|سومری‌ها]]، [[اکد|اکدی‌ها]]، [[آشور|آشوری‌ها]]، بابلی‌ها و… در بین‌النهرین یا در میان آثار مکشوفه از شهرهای کهن [[شوش]]، [[انشان]]، [[دورانتیاش]]، [[نینوا]]، [[تمدن بابل|بابل]] و… دید؛ در این دوران تمدن‌های دیگری همچون [[تمدن جیرفت]] یا تمدن سرزمین‌های جنوب شرقی ایران در [[شهر سوخته]] وجود داشته‌اند. [[ایلامیان]] یا عیلامی‌ها اقوامی بودند که از هزاره چهارم پ.م. تا هزاره نخست پ.م. بر بخش بزرگی از مناطق جنوب و غرب ایران فرمانروایی داشتند. بر حسب تقسیمات [[جغرافیای سیاسی]] امروز، ایلام باستان سرزمین‌های [[استان خوزستان|خوزستان]]، فارس، ایلام و بخش‌هایی از استان‌های [[بوشهر]]، کرمان، لرستان و کردستان را شامل می‌شد.

آثار کشف شده تمدن [[ایلامیان]]، در [[شوش]] نمایانگر تمدن شهری قابل توجهی است. تمدن [[ایلامیان]] از راه دریایی و [[شهر سوخته]] در سیستان، با تمدن پیرامون رود [[سند (رود)|سند]] هند و از راه [[شوش]] با تمدن [[سومر]] مربوط می‌شده است. [[ایلامیان]] نخستین مخترعان خط در ایران هستند.

به قدرت رسیدن حکومت [[ایلامیان]] و قدرت یافتن سلسله عیلامی [[پادشاهی اوان]] در شمال دشت خوزستان مهم‌ترین رویداد سیاسی ایران در هزاره سوم پ.م. است. پادشاهی اَوان یکی از دودمان‌های [[ایلامیان|ایلامی]] باستان در جنوب غربی ایران بود. پادشاهی آوان پس از شکوه و قدرت کوتیک - این شوشینک همچون امپراتوری اکد، ناگهان فرو پاشید؛ این فروپاشی و هرج و مرج در منطقه در پی تاخت و تاز [[گوتیان]] زاگرس‌نشین رخ داد. تا پیش از ورود [[مادها]] و [[پارس ها|پارس‌ها]] حدود یک هزار سال تاریخ سرزمین ایران منحصر به تاریخ [[عیلام]] است. سرزمین اصلی عیلام در شمال دشت خوزستان بود و فرهنگ و تمدنش از شرق رودخانه دجله تا شهر سوخته زابل و از ارتفاعات زاگرس مرکزی تا بوشهر اثرگذار بوده است. ایلامیان نه [[سامی (قوم)|سامی]]‌نژاد بودند و نه [[آریایی]].

== پادشاهی ماد ==
{{همچنین ببینید|پادشاهی ماد}}
تا هزاره دوم پیش از میلاد، [[فهرست مردم ایرانی باستان|مردم ایرانی باستان]] از [[استپ اوراسیا]] به آنچه هم‌اکنون ایران خوانده می‌شود، وارد شدند و به رقابت با ساکنان بومی این منطقه پرداختند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.ivarta.com/columns/OL_051212.htm|وبگاه=ww12.ivarta.com|بازبینی=2020-03-29|نویسنده=|کد زبان=en|تاریخ=|عنوان=Basu, Dipak|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20121029171420/http://www.ivarta.com/columns/OL_051212.htm|تاریخ بایگانی=2020-03-29}}</ref> [[مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران|مهاجرت آریایی‌ها به ایران]] که به دلایلی همچون افزایش جمعیت و تغییرات اقلیمی رخ داد، بسیار مورد بحث بوده است و هنوز زمان دقیقی برای شروع آن مشخص نشده است؛ اما در منابعی پایان این مهاجرت، حدوداً در قرن نهم و هشتم پیش از میلاد در نظر گرفته شده است. مهم‌ترین اقوام آریایی که ایران را برای زندگی برگزیدند، [[پارس ها|پارس‌ها]] و [[ماد]]ها بودند. این دو، دارای فرهنگی نزدیک به هم بودند و زبان آنان با یکدیگر چندان تفاوتی نداشته است. مادها در گروه‌هایی جدا از هم زندگی می‌کردند و در هنگام نیاز، با یکدیگر متحد می‌شدند. مادها در غرب و شمال غربی ایران اقامت داشتند و تا پیش از بنیان‌گذاری دولت‌شان، مورد حملهٔ اقوام دیگر قرار می‌گرفتند.<ref name=":2">{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ کامل ایران، دکتر عبدالله رازی، چاپ چهارم، ۱۳۴۷.}}</ref> از [[فهرست مردم ایرانی باستان|قبایل پرشمار ایرانی]] که در فلات ایران ساکن شده بودند، نخست این مادها بودند که قدرتی یافتند و پیشرو شدند.<ref name=":30"/>
[[پرونده:SEHDAR PALACE IN PERSEPOLIS.tif|بندانگشتی|نمونه‌ای از پوشاک [[ماد]]ها در [[تخت جمشید]]]]
[[دیاکو]]، بنیان‌گذار و نخستین شاه [[پادشاهی ماد]] بود که برای ۵۳ سال حکومت کرد و تاریخ حدودی حکومت وی، از ۷۰۸ تا ۶۵۵ پیش از میلاد در نظر گرفته شده است. دیاکو [[هگمتانه]] را به عنوان نخستین پایتخت حکومت خود برگزید؛ پس از دیاکو، پسرش، [[فرورتیش]] به عنوان شاه برگزیده شد<ref name=":30"/> که همان سیاست‌های پدرش را دنبال کرد و پس از اتحاد با پارس‌ها، به [[آشوری‌ها]] اعلام جنگ کرد تا مردم خود را از پرداخت باج به آنان رها سازد؛ فرورتیش برای ۲۲ سال حکومت کرد (از ۶۵۵ تا ۶۳۳ پیش از میلاد) و در جنگی با آشوری‌ها شکست خورد و کشته شد.<ref name=":2"/> ریشهٔ این درگیری‌ها به مدت‌ها پیش، از اواخر قرن دهم تا قرن هفتم پیش از میلاد بر می‌گردد؛ مردم و تمدن‌های ایرانی در این دوران، تحت سلطهٔ آشوریان که در [[میان‌رودان|شمال میان‌رودان]] اقامت داشتند، بودند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Roux, Georges (1992). Ancient Iraq. Penguin Adult. ISBN 978-0-14-193825-7.}}</ref> اما در نهایت، [[هووخشتره]]، سومین شاه ماد (دوران: ۶۲۵ تا ۵۸۴ پیش از میلاد) یک ارتش ایرانی مسلح و منظم ایجاد کرد تا به سلطهٔ آشوریان بر مردم ایرانی پایان دهد. هووخشتره به همراه ارتش مسلح خود، به دژهای آشوری حمله برد و [[نینوا]]، پایتخت دشمن را محاصره کرد؛ در این دوران، [[بابل (دولت‌شهر)|بابل]] متحد هووخشتره بود و نینوا در نهایت به دست [[نبوپلسر]]، پادشاه بابل افتاد و ویران گشت. این پایانی بر سلطهٔ آشور بر مردم ایرانی بود.<ref name=":2"/><ref name=":30"/>

پایان سلطهٔ آشور بر مردم ایرانی، آغازی بر گسترش بیشتر تمدن‌های ایرانی بود و پس از پیروزی‌های هووخشتره، بخش اعظم [[آسیای صغیر]] در اختیار مادها قرار گرفت. هووخشتره برای مدت ۶ سال نیز با پادشاهی [[لیدیه]] جنگید که در سال هفتم به دلیل [[خورشیدگرفتگی]] جنگ متوقف شد. بابل میان دو طرف جنگ وساطت کرد و هالیس مرز میان دو کشور شد. هووخشتره یک سال پس از این، در ۵۸۴ پیش از میلاد درگذشت.<ref name=":2"/> آخرین پادشاه ماد نیز [[ایشتوویگو]] بود که شکست از [[کوروش بزرگ|کوروش]]، شاه [[انشان]] را پذیرفت.<ref name=":30"/>

پدیداری پادشاهی ماد یکی از نقاط عطف [[تاریخ ایران]] بوده است. این، یک آگاهی‌رسانی از خیزش آریایی‌ها به سوی قدرت سلسله‌ای بود که از این پس ادامه یافت و زندگی فرهنگی و سیاسی در فلات ایران و دیگر [[سرزمین‌های تصرف‌شده توسط ایرانیان]] را شکل داد.<ref name=":30"/>

== شاهنشاهی هخامنشی ==
{{اصلی|کوروش بزرگ|شاهنشاهی هخامنشی}}
[[پرونده:Persépolis, Irán, 2016-09-24, DD 53.jpg|بندانگشتی|[[نقش‌برجسته]]‌های [[آپادانا]] در [[پارسه]] که سربازان [[گارد جاویدان (هخامنشی)|گارد جاویدان]] [[شاهنشاهی هخامنشی|هخامنشی]] را نشان می‌دهد.]]
در نزدیکی سال ۵۵۰ پیش از میلاد، حکومت مادها با پشتیبانی داخلی توسط [[کوروش بزرگ]] فتح شد. شکست ایشتوویگو توسط کوروش، در واقع، گذاری از یک قدرت به قدرتی دیگر بوده است نه نابودی کامل قدرت شکست‌خورده. به شکلی دقیق‌تر، کوروش به عنوان پیش‌درآمدی برای اتحاد همهٔ مردم ایران و دیگران زیر پرچم خود، مادها و پارس‌ها را در ارتش خود در هم آمیخت.<ref name=":30">{{یادکرد وب|عنوان=IRAN ii. IRANIAN HISTORY (1) Pre-Islamic Times – Encyclopaedia Iranica|نشانی=https://www.iranicaonline.org/articles/iran-ii1-pre-islamic-times|وبگاه=www.iranicaonline.org|بازبینی=2020-12-13|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20201017075042/https://www.iranicaonline.org/articles/iran-ii1-pre-islamic-times|تاریخ بایگانی=17 اکتبر 2020}}</ref>

پس از آن که کوروش لقب «شاه ماد» را از آن خود کرد، [[کرزوس]]، پادشاه [[لیدیه]]، برای جنگ آماده شد و از یونانی‌ها و مصری‌ها برای جنگ با کوروش درخواست اتحاد کرد. کوروش در سال ۵۴۶/۵۴۵ پ. م، به همراه ارتش خود وارد [[سارد]] شد. سپس مناطق یونانی‌نشین [[آسیای صغیر]] نیز به‌دست ارتش کوروش فتح شد.<ref name=":2"/><ref name=":30"/>
[[پرونده:Cyrus II le Grand et les Hébreux.jpg|راست|بندانگشتی|یهودیان در نزد [[کوروش بزرگ]]، اثر [[ژان فوکه]] در سال ۱۴۷۰ میلادی؛ او یهودیان را آزاد کرد و به آنان امکان بازسازی معابدشان را داد.]]
او بر [[آسیای میانه]] نیز چیره گشت؛ از سال ۵۴۵ تا ۵۳۹ پیش از میلاد، کوروش با اقوامی که میان [[دریای خزر]] و [[هند]] بودند، مبارزه کرد و توانست شهرهای بسیاری همچون [[بلخ]]، [[مرو]] و [[سغد]] را ضمیمهٔ قلمروی [[شاهنشاهی هخامنشی]] کند. در سال ۵۳۹ پ. م، کوروش تصمیم به فتح بابل، پایتخت سیاسی و فرهنگی [[خاور نزدیک باستان]]، گرفت؛ ترفندهای نظامی معمول برای حمله به بابل کاربردی نبودند و تصمیم گرفته شد که مجرای فرات تغییر یابد و ابزار ویژه‌ای همراه لشکریان فرستاده شد. ارتش کوروش توانست [[بلشاصر]] و نیروهایش را شکست دهد و از مجرای فرات وارد بابل شد. در اقدامی قابل توجه، کوروش دستور منع کشتار و غارت را صادر کرد. در این دوره با توجه به مشکلات داخلی بابل، آوازهٔ پارس‌ها زودتر از خودشان رسیده بود و مردم بابل کوروش را نجات‌دهندهٔ خود می‌دانستند. [[نبونعید]] آخرین پادشاه [[امپراتوری بابل نو]] نیز پس از پذیرش شکست از پارس‌ها، به [[کرمان]] فرستاده شد. اقدامات کوروش در فتح بابل، در تاریخ بشریت مهم دانسته می‌شوند؛ مهربانی وی بر ملل مغلوب متمایز بود. مِهر پادشاه ایرانی در حق یهودیان باعث شد که در [[تورات]] به وی اشاره شود. کوروش آداب و دین ایرانیان را به دیگر ملل تحمیل نکرد و در این مقطع، اموال یهودیان را به آنان بازگرداند و گذاشت معبد خود را دوباره بسازند. [[استوانه کوروش|منشور کوروش]] که پس از شکست‌دادن نبونعید و تصرف بابل (حدود ۵۳۹ و ۵۳۸ پ. م) نوشته شده است، نشانی است از اینکه کوروش برای مردم این امکان را فراهم کرده است که در آرامش زندگی کنند.<ref name=":2"/><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Wiesehöfer, Josef (2001). Ancient Persia: From 550 BC to 650 AD. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-86064-675-1.}}</ref><ref name=":30"/>
[[پرونده:Historical Atlas of Iran - Plate No. 05 (cropped).jpg|بندانگشتی|[[شاهنشاهی هخامنشی]] در بزرگ‌ترین گسترهٔ خود در عهد [[خشایارشا بزرگ]]<ref>https://archive.org/details/1350_20200920/page/n25/mode/2up</ref><ref>2002 Oxford Atlas of World History [https://books.google.com/books?id=ffZy5tDjaUkC&pg=PA42 p.42 (West portion of the Achaemenid Empire)] and [https://books.google.com/books?id=ffZy5tDjaUkC&pg=PA43 p.43 (East portion of the Achaemenid Empire)].</ref><ref>{{cite book|last1=O'Brien|first1=Patrick Karl|title=Atlas of World History|date=2002|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-521921-0|pages=42–43|url=https://books.google.com/books?id=ffZy5tDjaUkC&pg=PA43|language=en}}</ref><ref>Visible online: [http://users.rowan.edu/~mcinneshin/101/wk05/images/NEWachaemexp.jpg Philip's Atlas of World History (1999)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181017082134/http://users.rowan.edu/~mcinneshin/101/wk05/images/NEWachaemexp.jpg |date=۱۷ اكتبر ۲۰۱۸ }}</ref><ref>The Times Atlas of World History, p.79 (1989): {{cite book|last1=Barraclough|first1=Geoffrey|title=The Times Atlas of World History|date=1997|publisher=Times Books|isbn=978-0-7230-0906-1|url=https://books.google.com/books?id=_IYYAQAAMAAJ|language=en}}</ref>]]
[[کمبوجیه دوم]]، فرزند ارشد کوروش پس از درگذشت پدرش، در نزدیکی سال ۵۳۰ پ. م تاج‌گذاری کرد. در سال ۵۲۵ پ. م، پس از عبور از صحرا و شکست ارتش‌های مصری، توانست [[منف]]، پایتخت [[تاریخ مصر|مصر]] را تصرف کند. دیگر شاه هخامنشیان که اقدامات مهمی داشت، [[داریوش بزرگ]] است که چهارمین پادشاه هخامنشی شناخته می‌شود. کسب پیروزی در جنگ‌هایی جهت حفظ قلمرو، افزایش نظارت حکومت مرکزی به [[ساتراپ|ساتراپی]]‌ها، افزایش عدالت اجتماعی، ایجاد [[جاده شاهی|شاه‌راه شوش و سارد]]، انجام اصلاحات مالی گسترده و کاهش مالیات و توجه بیشتر به معماری و هنر از اقدامات او بودند. در دوران وی، به قلمروی هخامنشیان افزوده نیز شد. برای مثال، در حدود سال ۵۱۲ پ. م، داریوش به ناحیهٔ پنجاب لشکرکشی کرد، بخش وسیعی از این ناحیه را تصرف کرد و یک ساتراپی جدید تشکیل داد.<ref name=":2"/><ref name=":30"/>

پیروزی‌های هخامنشیان باعث شد گستردگی قلمروی آنان به حدی برسد که به عنوان نخستین [[حکومت جهانی]] و بزرگ‌ترین [[امپراتوری]] جهان تا به آن زمان، شناخته شوند. این امپراتوری در اوج خود، بیش از ۴۴ درصد از جمعیت جهان را اداره می‌کرد که بالاترین رقم در میان امپراتوری‌های تاریخ است.<ref name=":3">{{یادکرد کتاب|عنوان=David Sacks; Oswyn Murray; Lisa R. Brody; Oswyn Murray; Lisa R. Brody (2005). ancient Greek world. Infobase Publishing. pp. 256. ISBN 978-0-8160-5722-1}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Largest empire by percentage of world population|نشانی=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-empire-by-percentage-of-world-population/|وبگاه=Guinness World Records|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=en-GB}}</ref> دانش و ساخته‌های آنان نیز برای تاریخ بشریت دارای اهمیت بالایی است. سازه‌های زیربنایی همانند [[راه شاهی]] و [[چاپارخانه]] و استفاده از یک زبان رسمی در سرتاسر سرزمین‌های امپراتوری به رفاه همگانی و ادارهٔ کشور بسیار کمک کرد.<ref name=":3"/> امپراتوری هخامنشیان دارای یک دولت متمرکز با بخش‌های اداری، یک ارتش پر جمعیت آموزش‌دیده، کارمند و خدمات حقوقی بود که الهام‌بخش تحولات مشابه در امپراتوری‌های بعدی شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=ACHAEMENID DYNASTY – Encyclopaedia Iranica|نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/achaemenid-dynasty|وبگاه=www.iranicaonline.org|بازبینی=2020-03-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110429155501/http://www.iranicaonline.org/articles/achaemenid-dynasty|archivedate=29 آوریل 2011|dead-url=yes}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Schmitt Achaemenid dynasty}}</ref>

[[هنر هخامنشی]] ناب‌ترین شکل هنر خاورمیانهٔ باستان و اوج آن بوده است. همچنین دوران هخامنشی نمایندهٔ بالاترین درجهٔ قدرت سیاسی است که ایرانیان در طول تاریخ به آن رسیده‌اند. پس از آن، ایرانیان هرگز همان درجهٔ چیرگی را بر مردم [[آسیای غربی]] و مناطقی از [[شمال آفریقا]] اعمال نکردند.<ref name=":30"/>

== دوران هلنیستی ==
[[پرونده:Cornelis Troost 001.jpg|چپ|بندانگشتی|[[اسکندر مقدونی]] در [[نبرد گرانیک]] اثر [[کرنلیس تروست]]]]
در نتیجهٔ افزایش کشمکش‌ها در مرزهای غربی امپراتوری هخامنشیان به دلیل [[شورش ایونیان]]، [[جنگ‌های ایران و یونان|جنگ‌های یونانی-پارسی]] شعله‌ور شد و تا نیمهٔ نخست قرن ۵ پیش از میلاد ادامه یافتند. این جنگ‌ها با عقب‌نشینی هخامنشیان از سرزمین‌هایشان در [[بالکان]] و [[شرق اروپا]] پایان یافت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Roisman, Joseph; Worthington, Ian (2011). A Companion to Ancient Macedonia. John Wiley and Sons. ISBN 978-1-4443-5163-7.}}</ref> [[داریوش سوم]]، آخرین پادشاه هخامنشی بود که در ۳۳۶ پ. م به تخت نشست و نیاز شد به تنش تاریخی میان امپراتوری و یونانی‌ها پایان دهد.<ref name=":2"/><ref name=":30"/>

[[فیلیپ مقدونی]] (۳۳۶–۳۸۲ پ. م) سرزمین‌های یونانی را یکپارچه ساخت و برای حمله به [[تاریخ آناتولی|آناتولی]] نوسازی کرده بود. پسر فیلیپ، [[اسکندر مقدونی]]، یک رهبر نظامی با استعداد زودرس، فراتر از چشم‌انداز پدرش رفت و در چندین نبرد مهم، [[شاهنشاهی هخامنشی|هخامنشیان]] را شکست داد؛ پس از نبردهایی، این‌بار در سال ۳۳۱ پ. م، اسکندر به بین‌النهرین آمد تا در نزدیکی [[اربیل]] بار دیگر با داریوش سوم، در [[نبرد گوگمل]] روبرو شود؛ شمار نیروهای هردو طرف بسیار بود و ارتش هخامنشی از واحدهای نظامی جدیدی بهره می‌برد. با زخمی شدن [[داریوش سوم]]، ارتش وی بی‌نظم شد تا اسکندر پیروز نبرد باشد. سپس بابل، [[اصطخر]] و شوش به دست فاتح مقدونی افتاد. همچنین او به سمت پایتخت هخامنشیان، [[تخت جمشید|پارسه]] لشکرکشی کرد و پس از کشتن [[آریوبرزن]] و نیروهایش، آنجا را به آتش کشید. داریوش سوم را نیز دو تن از [[ساتراپی‌های هخامنشیان|ساتراپ‌ها]] کشتند. پایان رسمی دوران هخامنشیان نیز، پس از [[نبرد دربند پارس]]، در سال ۳۳۰ پ. م در نظر گرفته شده است.<ref name=":30"/><ref name=":2"/>

پس از درگذشت ناگهانی اسکندر در سال ۳۲۳ پ. م، با توجه به آنکه جانشین لایقی معرفی نکرد، هرج و مرج بر قلمروی وی چیره گردید؛ تا اینکه در سال ۳۱۲ پ. م، [[امپراتوری سلوکی]] [[عصر هلنیستی|هلنیستی]] به پا خواست و ایران نیز در اختیار آنان قرار گرفت.<ref name=":2"/> مهم‌ترین میراث پیروزی‌های نظامی و سیاسی اسکندر در زمینهٔ فرهنگی بود؛ [[یونان باستان|تمدن یونانی]] با او و جانشینانش در سراسر سرزمین هخامنشی گسترش یافت. با وجود اینکه برخی عناصر بومی نیز توسط فاتحان پذیرفته شد، اما پذیرش جنبه‌های گوناگون تمدن یونان توسط بومیان قابل توجه بود. اگرچه دین‌یاران [[مزدیسنا|زرتشتی]] در سرپیچی از اسکندر سرسخت باقی ماندند و او را «اسکندر لعنت‌شده» لقب دادند و او را ویرانگر امپراتوری ایران و مقدسات زرتشتی دانستند. روستاییان نیز کسانی بودند که طبیعتاً کمتر از فرهنگ یونانی اثر گرفتند.<ref name=":30"/>

== شاهنشاهی اشکانی ==
{{اصلی|شاهنشاهی اشکانی}}
[[پرونده:Map of the Parthian Empire under Mithridates II.svg|بندانگشتی|شاهنشاهی اشکانی در بزرگ‌ترین گسترهٔ خود در عهد [[مهرداد دوم]] ({{Reign|۱۲۴|۹۱|era=پیش از میلاد}})]]
در دوران [[آنتیوخوس دوم]] که از ۲۶۱ تا حدود ۲۴۲ پیش از میلاد حکومت کرد، ایالت [[پارت]] به استقلال دست یافت؛ مردم این ایالت از مردم آریایی بوده‌اند. [[ارشک یکم]]، بنیان‌گذار [[امپراتوری پارت]]، در سال ۲۵۰ پ. م، به کمک [[پرنی|مردم پرنی]]، توانست از سلوکیان استقلال یابد؛ پس از وی برادرش، [[تیرداد یکم]]، جای او را گرفت و آغاز به گرفتن سرزمین‌های از دست‌رفتهٔ هخامنشیان کرد و توانست ارتش امپراتوری سلوکی را شکست دهد؛ آغاز امپراتوری پارت نیز همان دوران تیرداد یکم، یعنی از سال ۲۴۷ پ. م در نظر گرفته شده است. پس از وی پسرش، [[ارشک دوم]] در حدود سال ۲۱۴ پ. م شاه شد و به جنگ با امپراتوری سلوکی پرداخت. در ۱۴۱ پ. م، [[مهرداد یکم]] باختر ایران و بابل را فتح کرد. او همچنین آنچه را که از [[دولت یونانی بلخ]] در شرق مانده بود، ضمیمه کرد و عنوان سلطنتی هخامنشیان، «[[شاه شاهان]]» را به خود گرفت. شاهان پسین اشکانی در راستای پس‌گیری سرزمین‌های هخامنشیان تلاش کردند و در نهایت توانستند یک امپراتوری قوی از لحاظ فرهنگی و سیاسی بسازند.<ref name=":2"/><ref name=":30"/><ref name=":36">{{یادکرد وب|عنوان=Kingship ii. Parthian Period|نشانی=https://www.iranicaonline.org/articles/kingship-02-parthian-period|بازبینی=2020-12-31|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20200811130616/https://www.iranicaonline.org/articles/kingship-02-parthian-period|تاریخ بایگانی=2020-12-31}}</ref>

اشکانیان تا حد زیادی هنر، معماری، مذهب و نشان‌های سلطنتی امپراتوری فرهنگی ناهمگن خود را که شامل فرهنگ‌های پارس، هلنیستی و منطقه‌ای بود، پذیرفتند. در اوایل، درباریان اشکانی برخی از آداب یونانی را پذیرفتند اما با گذر زمان، به دنبال احیای فرهنگ و [[دین‌های ایرانی]] رفتند. همگی پادشاهان اشکانی نسب خود را به هخامنشیان می‌دانستند و خود را ''شاهنشاه'' می‌خواندند.<ref name=":2"/> دوره اشکانی از دید دستاوردهای فرهنگی (بومی) در هیچ وجهی برجسته نبوده است.<ref name=":30"/>

با توجه به اینکه پارتیان از نظر فرهنگی و مذهبی با ملل دیگر مدارا می‌کردند، [[زبان یونانی باستان]] را نیز به عنوان یکی از زبان‌های رسمی امپراتوری پذیرفتند؛ این در حالی بود که [[زبان آرامی]] کهن، در امپراتوری پارت به عنوان یک [[زبان میانجی]] کاربرد داشت. [[زبان پارسی میانه]]، [[زبان اکدی]] و [[زبان پارتی]] که زبان رسمی بود، پرکاربردترین زبان‌های این امپراتوری بوده‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Green, Tamara M. (1992), The City of the Moon God: Religious Traditions of Harran, BRILL, ISBN 978-90-04-09513-7}}</ref>

در امپراتوری پارت، حاکمان برخی ایالات دارای اختیارات بالایی در ادارهٔ امور داخلی بودند. همچنین پادشاهان نیز دارای دو مجلس مشاوره‌دهنده بوده‌اند. در امپراتوری پارت، فعالیت‌های بازرگانی رونق فراوان داشتند؛ با این حال، این امپراتوری [[جنگ‌های اشکانیان و رومی‌ها|سال‌های طولانی با رومیان جنگید]] که باعث شد رسیدگی‌شان به مرزهای شرقی کاهش یابد. تاریخ امپراتوری پارت پر از درگیری‌های مسلحانهٔ پیوسته است که در بسیاری از آنان، پادشاهان اشکانی شخصاً رهبر ارتش بوده‌اند. هرچند از نظر نظامی، این امپراتوری دارای ارتش دائمی نبود، اما قادر بود که در هنگام بروز بحران، نیروهای نظامی را به سرعت جذب کند. با این حال در مرزها، دژهای دائمی با نیرویی برای محافظت از سرزمین وجود داشته است. این امپراتوری همچنین دارای واحدهای نظامی همچون سوار زره‌پوش و سوار کماندار بوده است و از ترفندهای نظامی خاص خود بهره می‌برده است؛<ref name=":2"/><ref name=":36"/> برای مثال، آن‌ها از کمان‌هایی ویژه استفاده می‌کردند که بتوانند هنگام اسب‌سواری و از فاصله‌ای دور، به دشمنان تیراندازی کنند؛ این ترفند، با نام [[تیراندازی پارتی]] شناخته می‌شود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Brosius 2006, p. 120; Garthwaite 2005, p. 78; Kurz 1983, p. 561}}</ref> امپراتوری پارت برای حدود ۴۷۱ سال، تا سال ۲۲۴ م بر سرزمینی گسترده حکومت کرد.<ref name=":30"/>

در کاوش‌های باستان‌شناسی‌ شمال‌غرب [[ایران]] در شهرستان [[پیرانشهر]]، آثاری از دوران کالکولیتیک (فرهنگ دالما)، آثار متنوع عصر مفرغ، سازه های عظیم دوران عصر آهن، ��حوطه های متعدد با تاریخ گذاری اشکانی و ساسانی و اسلامی یافت شده که همگی موید وجود شرایط اقلیمی مناسب برای تمدن در طول 8 هزار سال گذشته بوده است.<ref>https://zenodo.org/records/3752145</ref><ref>https://www.tehrantimes.com/news/455603/Bronze-Age-relics-sediment-discovered-in-northwest-Iran</ref><ref>https://www.tehrantimes.com/news/476475/Piranshahr-in-need-of-archaeological-museum-official</ref><ref>https://nbsh.basu.ac.ir/article_4704.html?lang=en</ref><ref>https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=1021089</ref><ref>https://www.kurdpress.com/news/103177/%DA%A9%D8%B4%D9%81-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-8-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AD%D9%88%D8%B7%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D9%88-%D9%BE%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%87%D8%B1</ref>

== شاهنشاهی ساسانی ==
{{اصلی|شاهنشاهی ساسانی}}
[[پرونده:Irnp105-Grobowce Naqsh-E Rustam.jpg|راست|بندانگشتی|[[سنگ‌نگاره اهورامزدا و اردشیر بابکان|سنگ‌نگارهٔ «دیهیم‌ستانی»]] [[اردشیر بابکان]]، بنیان‌گذار [[شاهنشاهی ساسانی]]]]
[[پرونده:Sasanian Empire 621 A.D.jpg|بندانگشتی|[[شاهنشاهی ساسانی]] در بزرگ‌ترین گسترهٔ خود در عهد [[خسرو پرویز]]]]
پارس، استانی بود که خیزش بنیان‌گذار امپراتوری تازهٔ ایرانی از آن شروع شد. اگرچه در آستانهٔ سدهٔ سوم میلادی، شهرت پیشین خود را از دست داده بود، اما شاهان محلی پارس، آداب پیشین را هنوز حفظ می‌کردند و نام‌های شاهان هخامنشی را بر خود می‌نهادند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تمدن ایران ساسانی، و.گ. لوکونین، ترجمه، تهران ۱۳۵۰، بنگاه ترجمه و نشر کتاب}}</ref> [[اردشیر بابکان]] پس از شکست واپسین شاهنشاه پارت، [[اردوان چهارم]]، در سال ۲۲۴ م در دشت هرمزدگان، به دودمان اشکانی پایان داد و [[شاهنشاهی ساسانی]] را بنیان گذاشت. اردشیر از آن پس خود را «شاهنشاه» نامید و قصد ایجاد یک امپراتوری متحد همانند هخامنشیان را داشت. اردشیر بابکان به نیروی نظامی خود به خوبی رسیدگی می‌کرد و دانش نظامی و سیاسی بالایی داشت.<ref name=":2"/>

به دنبال کسب مشروعیت، ساسانیان [[شاهان اشکانی]] را فاقد صلاحیت خواندند، چنانچه گویی آن‌ها جانشینان اسکندر «لعنت‌شده» و عوامل شالوده‌شکنی پادشاهی ایران باستان بودند. همچنین در دوره‌ای تلاش کردند خود را به عنوان نسل [[دارا]] معرفی کنند؛ کسی که در باورشان، آخرینِ [[کیانیان]] بوده است.<ref name=":30"/>

فرمانروایی ساسانیان می‌تواند با سه ویژگی بزرگ توصیف شود؛ یکی روابط تنگاتنگ آن با [[مزدیسنا]]، یکی موضع ملی‌گرایانه و دیگری گرایش فزاینده به تمرکزگرایی است.<ref name=":30"/>
[[پرونده:Naghsh-e rostam, Irán, 2016-09-24, DD 12.jpg|بندانگشتی|[[سنگ‌نگاره پیروزی شاپور بر امپراتوران روم]]. ساسانیان به عنوان یک ابرقدرت باستانی، با دیگر ابرقدرت‌های دوران خود رقابت داشتند و [[جنگ‌های ایران و روم]] برای مدت طولانی توسط ساسانیان دنبال شد که در نهایت باعث فرسودگی نیروها شد و به شکست در برابر مسلمانان کمک کرد.]]
پادشاهان ساسانی، خود را جانشین هخامنشیان می‌دانستند و همانند داریوش بزرگ، قدرت مرکز امپراتوری را افزایش و استقلال حاکمان محلی را بسیار کاهش دادند؛ چیزی که در سرزمین ایران، از زمان حملهٔ یونانیان و در دوران امپراتوری پارت، وجود نداشت. در شاهنشاهی ساسانی، در موارد بسیاری برخلاف پارت‌ها عمل شد و تلاش شد که فرهنگ و دین بومی ایران ترویج شود و در این دوران، [[مزدیسنا]] دین رسمی امپراتوری اعلام شد. زبان پارسی میانه نیز زبان رسمی شد. بیشتر شاهان این امپراتوری میان مردم محبوب بوده‌اند و استبداد نداشته‌اند؛ با این حال، شاه معمولاً در مجامع عمومی حاضر نمی‌شد. همچنین شاهان ساسانی به احکام دین رسمی کشور احترام می‌گذاشتند. [[هنر ایرانی|هنر ایران]] در دوران ساسانی یک نوزایی کلی را تجربه کرد و گونه‌ای از آن، [[هنر ساسانیان|هنر ساسانی]]، در این دوران بسیار مورد توجه بوده است. [[موسیقی در دوران ساسانیان|موسیقی ایرانی در دوران ساسانیان]] بار دیگر گسترش یافت و شاعران و موسیقی‌دانان ایرانی در رسوم گوناگونی همانند شکار، اجرا می‌کردند. معماری کشور، غالباً ابعاد باشکوهی به خود گرفت؛ مانند کاخ‌های [[تیسفون]]، [[کاخ اردشیر بابکان]] و [[کاخ ساسانی سروستان]]. در کل، [[معماری ساسانی]] به اوج رسید و آثار آن هنوز وجود دارد. شاهان ساسانی همچنین کمک شایانی به گسترش دانش و آموزش در سرزمین‌شان کردند و [[دانشگاه جندی‌شاپور|دانشگاه گندی‌شاپور]] به عنوان یکی از مراکز علمی آن دوران، شهرت بالایی دارد.<ref name=":30"/><ref name=":2"/><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Sasanian dynasty|نشانی=https://www.britannica.com/topic/Sasanian-dynasty|وبگاه=Britannica|بازبینی=2021-01-21|کد زبان=en|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20210121184437/https://www.britannica.com/topic/Sasanian-dynasty|تاریخ بایگانی=2021-01-21}}</ref>

کشاورزی با سیستم‌های آبی ممتاز، پایهٔ اقتصاد ساسانی و سهم آن در اقتصاد ملی، بیش از بازرگانی بود. در دورهٔ ساسانیان از دو مسیر تجاری بهره‌برداری شده است؛ [[راه ابریشم]] در شمال و راهی دیگر در سواحل جنوبی کشور. کارخانه‌های [[شوش (شهر باستانی)|شوش]]، [[شوشتر]] و [[گندی‌شاپور (شهر)|گندی‌شاپور]] نیر برای محصولات [[ابریشم]] خود شهرت یافته بودند و با کارخانه‌های چینی رقابت می‌کردند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=History of civilizations of Central Asia, v. 3: The Crossroads of civilizations, P48}}</ref>[[پرونده:Plate of the Sasanian king Khosrow I Anushirvan.jpg|بندانگشتی|بشقاب زینتی [[انوشه‌روان دادگر]]، شاهنشاهی که پادشاهی وی پس از [[شاپور دوم]] آغاز دومین و واپسین دوران طلایی [[ساسانیان]] بشمار می‌رود]]
از دیدگاه نظامی، سیاسی و اداری، ساسانیان برنامه‌ریزی بسیاری کرده بودند. بخش قضایی نوع جرم و شرایط مجرم را در نظر می‌گرفت؛ برای مثال، ارادی بودن جرم و جنسیت و بزرگسال بودن مجرم در احکام بسیار اثر داشتند. در محاکمه‌ها، مردم می‌توانستند در کنار درباریان، روحانیون و گاهی شاه حاضر شوند. امپراتوری ساسانی همچنین روابط خارجی برنامه‌ریزی شده‌ای داشت و از سفرای خارجی با آداب محترمانه‌ای پذیرایی می‌شد. [[ارتش شاهنشاهی ساسانی]] نه تنها سرزمین امپراتوری را برای قرن‌ها از حمله‌های بیگانگان محفوظ داشت، بلکه با بهترین سپاهیان زمان خود، همانند رومیان رقابت کرد و آنان را در نبردهای بسیاری شکست داد. این ارتش دارای رتبه‌بندی نظامی پیشرفته بوده است و مهم‌ترین سطوح این ارتش وفادار به شاه، فرماندهی کل ارتش و ریاست سواره‌نظام بوده است. سواران زره‌پوش ساسانی از نجبای جامعه بوده‌اند و تیراندازان ساسانی نیز شهرت فراوانی داشتند. این ارتش در محاصره مهارت بالایی داشت و دارای زیرساخت و دستگاه‌های جنگی پیشرفته‌ای بوده است. این ارتش همچنین از جانوران نامرسومی در جنگ‌ها استفاده می‌کرد؛ رویارویی [[فیل]]‌های ارتش ساسانی با رومیان، هولناک توصیف شده است. شاهنشاهی ساسانی که از سال ۲۲۴ میلادی بر ایران فرمانروایی کرد، در نهایت با [[حمله اعراب به ایران]] سرنگون شد و پایان دوران ساسانیان، سال ۶۵۱ میلادی در نظر گرفته شده است. با فروپاشی سلسلهٔ ساسانی و آتشکده‌ها، دوران سیستم شاهنشاهی‌های ایرانی و همچنین فرهنگ متمایز آن، به گونه‌ای پایان یافت و بقایای آخرین نمایندهٔ تمدن خاورمیانهٔ باستان، برچیده شد. این، آغاز پیدایش دوران و فرهنگ جدیدی برای ایران بود.<ref name=":2"/><ref name=":30"/>

== پیشینه آریائیان ==
[[آریائی|آریائیان]]، مردمانی از [[آریایی|نژاد هند و اروپایی]] بودند که در [[فلات ایران]] می‌زیستند. اصل مهاجرت آن‌ها مشخص نیست اما به نظر می‌رسد دشوار شدن شرایط آب و هوایی و کمبود چراگاه‌ها، از دلایل مهاجرت‌های درون سرزمینی باشد. مهاجرت آریائیان به فلات ایران فرضیه ای است که نخستین بار رومن گیرشمن، باستانشناس فرانسوی مطرح نمود و مسیر آن را از شمال به جنوب دانست. پس از او نیز ماریا گیمبوتاس، زبانشناس لیتوانیایی نظریه کورگان را در همین راستا پیش کشید که اقبال خوبی یافت؛ ولی به تازگی یافته‌هایی ژنتیک در قفقاز جنوبی (ارمنستان) به‌دست آمده است که مایه بازنگری بسیاری از دانشمندان زبانشناس و باستانشناس دربارهٔ منشأ مشترک زبان‌های هندواروپایی — که آن را نیاهندواروپایی یا پورواهندواروپایی می‌نامند — شده است و با آنکه پیشتر این خاستگاه را گروهی استپ‌های اوراسیا و گروهی دیگر آناتولی می‌دانستند، پشتوانه ای نوین برای نظریه خاستگاه ایرانی و جنوب قفقاز و ارمنستان یافت شود. به گزارش هفته‌نامه پربازدید و سرشناس ''[[نیو ساینتیست]]''، چندی پیش در ارمنستان کاوش‌هایی باستان‌شناسی رخ داده است که با انقلابی در بازنگری نظریه خاستگاه هندواروپاییان (آریاییان، آناتولیایی‌ها و اروپاییان) و [[زبان‌های هندواروپایی]] نظریه کهن دربارهٔ مهاجرت به فلات ایران را وارونه کرده و سویه این مسیر مهاجرتی را از ایران دانسته است. از آنجا که این خبر در انجمن‌های آکادمیک جهان بازتاب بسیاری داشته است این منبع در دو شماره پیاپی (۲۳ و ۳۰ مه ۲۰۱۸) به این رویداد همانند نقطه عطفی تاریخی نگریسته، آن را واکاوی می‌نماید.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=World's most-spoken languages may have arisen in ancient Iran {{!}} New Scientist|نشانی=https://www-newscientist-com.cdn.ampproject.org/v/s/www.newscientist.com/article/2169896-worlds-most-spoken-languages-may-have-arisen-in-ancient-iran/amp/?usqp=mq331AQCKAE=&amp_js_v=0.1|وبگاه=www-newscientist-com.cdn.ampproject.org|بازبینی=2019-12-11}}{{پیوند مرده|date=آوریل ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=World's most-spoken languages may have arisen in ancient Iran {{!}} New Scientist|نشانی=https://www-newscientist-com.cdn.ampproject.org/v/s/www.newscientist.com/article/mg23831801-000-worlds-most-spoken-languages-may-have-arisen-in-ancient-iran/amp/?usqp=mq331AQCKAE=&amp_js_v=0.1|وبگاه=www-newscientist-com.cdn.ampproject.org|بازبینی=2019-12-11}}{{پیوند مرده|date=آوریل ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}}</ref>

بر پایه مقاله‌ای که در همین زمینه در هفته نامه معتبر علمی [[ساینس]] چاپ شده است، هیچ مهاجرتی در مقیاس گسترده، از استپ<ref>''سبزدشت؛ در برابر واژه اِستِپ (وامواژه فرانسوی) برابرهای فرهنگستان زبان فارسی. فرهنگ واژه‌های مصوّب فرهنگستان - دفتر پنجم. بخش اوّل: فارسی. تهران''</ref>‌های اوراسیا در شمال [[قفقاز]] و شمال [[خوارزم]] (جنوب غربی سیبری در قزاقستان و روسیه امروزی) به جنوب قفقاز و فلات ایران، همچنین از تنگه بسفر و داردانل در ترکیه امروزی به آناتولی روی نداده است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=No large-scale steppe migration into Anatolia; early Yamna migrations and MLBA brought LPIE dialects in Asia|نشانی=https://indo-european.eu/2018/05/no-large-scale-steppe-migration-into-anatolia-early-yamna-migrations-and-mlba-brought-lpie-dialects-in-asia/|وبگاه=Indo-European.eu|تاریخ=2018-05-10|بازبینی=2019-12-13|کد زبان=en-GB|نام=Carlos|نام خانوادگی=Quiles}}</ref>

بر پایه گزارش مجله علمی سرشناس ''[[نیچر]]''، تازه‌ترین یافته‌های ژنتیکی<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Genetic evidence from the South Caucasus region shows surprising long-term stability|نشانی=https://phys.org/news/2017-06-genetic-evidence-south-caucasus-region.html|وبگاه=phys.org|بازبینی=2019-12-13|کد زبان=en}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Haber|first=Marc|last2=Mezzavilla|first2=Massimo|last3=Xue|first3=Yali|last4=Comas|first4=David|last5=Gasparini|first5=Paolo|last6=Zalloua|first6=Pierre|last7=Tyler-Smith|first7=Chris|date=April 2016|title=Genetic evidence for an origin of the Armenians from Bronze Age mixing of multiple populations|url=https://www.nature.com/articles/ejhg2015206|journal=European Journal of Human Genetics|language=en|volume=24|issue=6|pages=931–936|doi=10.1038/ejhg.2015.206|issn=1476-5438}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Maykop culture|نشانی=http://www.danel.com.hr/Maykop%20culture.html|وبگاه=www.danel.com.hr|بازبینی=2019-12-12|archive-date=۲۸ سپتامبر ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20210928140118/http://www.danel.com.hr/Maykop%20culture.html|url-status=dead}}</ref> نشان می‌دهد نیای هندیان، ایرانیان و اروپاییانی که به زبانی همسان سخن گفته و فرهنگ همگونی داشته‌اند در سرزمین ایران و در جنوب قفقاز می‌زیسته‌اند. به وارون آنچه پیشتر قفقاز را دیواری میان زبان، فرهنگ، فناوری و مردم می‌پنداشتند، قفقاز پلی جنوبی-شمالی برای مهاجرت نخستین آریاییان به استپ‌های اوراسیا بوده و زبانی که امروز هندواروپایی می‌نامند به راستی از جنوب قفقاز در ایران به چند شاخه شده؛ شاخه ای از آن به آناتولی، دیگری بسوی هند و آن دیگر از راه قفقاز به سوی [[جلگه پنتی-خزری|سبز دشت]]<ref>در برابر واژه اِستِپ (وامواژه فرانسوی) برابرهای فرهنگستان زبان فارسی. فرهنگ واژه‌های مصوّب فرهنگستان - دفتر پنجم. بخش اوّل: فارسی. تهران.</ref> [[جلگه پنتی-خزری|پونتی_کاسپی]] به [[فرهنگ گورچالی|فرهنگ یمنا (گورچالی)]] و سپس راه شرق اروپا را در پیش گرفته است. گروه کپنهاگ به سرپرستی کریستین کریستینسن<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007/978-1-4419-0465-2_1292|عنوان=استوارنامه و پیشینه پژوهشی دانشگاهی کریستینسن در زمینه باستانشناسی پیش از تاریخ اروپا}}</ref> (مکتب باستانشناسی دانمارک) نیز که در زمینه پیش از تاریخ اروپا و دوران مفرغ به دستاوردهای بزرگی دست یافته است، با رویکرد به مدارک یاد شده، از اعتبار نظریه کورگان (استپ) کاسته و جنوب قفقاز را خاستگاه احتمالی راز رام کردن اسب و زبانهای اروپایی می‌داند. در مجله [[اشپیگل]]، مصاحبه‌ای دراین باره از وی به چاپ رسیده است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Invasion aus der Steppe|نشانی=http://magazin.spiegel.de/sp/2018/20/157298262/index.html|وبگاه=DER SPIEGEL|بازبینی=2019-12-13}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Copenhagen group: Germanic and Balto-Slavic from Bell Beaker; Indo-Anatolian homeland in the Caucasus|نشانی=https://indo-european.eu/2018/05/copenhagen-group-germanic-and-balto-slavic-from-bell-beaker-indo-anatolian-homeland-in-the-caucasus/|وبگاه=Indo-European.eu|تاریخ=2018-05-22|بازبینی=2019-12-11|کد زبان=en-GB|نام=Carlos|نام خانوادگی=Quiles}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=The renewed 'Kurgan model' of Kristian Kristiansen and the Danish school: "The Indo-European Corded Ware Theory"|نشانی=https://indo-european.eu/2017/11/the-renewed-kurgan-model-of-kristian-kristiansen-and-the-danish-school-the-indo-european-corded-ware-theory/|وبگاه=Indo-European.eu|تاریخ=2017-11-18|بازبینی=2019-12-11|کد زبان=en-GB|نام=Carlos|نام خانوادگی=Quiles}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Story of most murderous people of all time revealed in ancient DNA {{!}} New Scientist|نشانی=https://www-newscientist-com.cdn.ampproject.org/v/s/www.newscientist.com/article/mg24132230-200-story-of-most-murderous-people-of-all-time-revealed-in-ancient-dna/amp/?usqp=mq331AQCKAE=&amp_js_v=0.1|وبگاه=www-newscientist-com.cdn.ampproject.org|بازبینی=2019-12-12}}{{پیوند مرده|date=آوریل ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}}</ref>

شاخه‌های قومِ ایرانی در نیمه‌های هزارهٔ اول قبل از مسیح عبارت بوده‌اند از: باختریان در باختریه ([[تاجیکستان]] و شمالشرق [[افغانستان|افغانستانِ]] کنونی)، [[سکاها|سکاهای]] هوم‌نوش در سگائیه (شرقِ [[ازبکستان|ازبکستانِ]] کنونی)، سُغدیان در سغدیه (جنوب ازبکستان کنونی)، خوارزمیان در خوارزمیه (شمال ازبکستان و شمالشرق ترکمنستانِ کنونی)، مرغزیان در مرغوه یا مرو (جنوبغرب ازبکستان و شرق [[ترکمنستان]] کنونی)، داهه در مرکز ترکمنستان کنونی، هَرَیویان در هَرَیوَه یا هرات (غرب افغانستان کنونی)، دِرَنگِیان در درنگیانه یا سیستان (غرب افغانستان کنونی و شرق ایران کنونی)، مکائیان در مکائیه یا مَک‌کُران ([[بلوچستان|بلوچستانِ]] ایران و [[پاکستان]] کنونی)، هیرکانیان در [[جرجان|هیرکانیا]] یا گرگان (جنوبغربِ ترکمنستان کنونی و شمال ایرانِ کنونی)، پَرتُوَه‌ایان در پارتیه (شمالشرق ایران کنونی)، تپوریان در [[طبرستان|تپوریه]] یا تپورستان (گیلان و مازندران کنونی)، آریازَنتا در اسپدانه در مرکزِ ایرانِ کنونی، [[سکاها|سکاهای]] تیز خود در الانیه یا اران (آذربایجان مستقل کنونی)، آترپاتیگان در آذربایجان ایرانِ کنونی، مادایَه در [[ماد]] (غرب ایرانِ کنونی)، کُردوخ در کردستانِ (چهارپاره‌شده) کنونی، پارسَی در [[پارس]] و کرمانِ کنونی، [[انشان]] در لرستان و شمال خوزستان کنونی. قبایلی که در تاریخ با نام‌های [[ماننا]]ها، [[لولوبیان]]‌ها، [[گوتیان]]‌ها، و [[کاسی]]‌ها شناسانده شده‌اند و در مناطق غربی ایران ساکن بوده‌اند تیره‌هایی از شاخه‌های قوم ایرانی بوده‌اند که زمانی برای خودشان اتحادیه‌های قبایلی و امیرنشین داشته‌اند، و سپس در پادشاهی [[ماد]] ادغام شده‌اند.

== جستارهای وابسته ==
* [[گاه‌شمار تاریخ ایران از غارنشینی تا ظهور هخامنشیان]]
* [[ماد]]
* [[کاسی]]
* [[ایلامیان]]
* [[تپه هگمتانه]]
* [[تاریخ ایران]]
* [[ایران پیش از آریایی‌ها]]
* [[تمدنهای باستانی آسیای غربی]]

== پانویس ==
{{پانویس|۲}}

== منابع ==
* ''تاریخ اجتماعی ایران''. مرتضی راوندی. (جلد ۱) ۱۳۵۴
* ''تاریخ ماد''. [[ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف]]. ترجمه [[کریم کشاورز]]، تهران: [[نشر امیرکبیر]].
* ''تاریخ ایران باستان''. دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ. روحی ارباب. انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم ۱۳۸۰
* ''سهم ایرانیان در پیدایش و آفرینش خط در جهان''. رکن الدین همایون فرخ، [[انتشارات اساطیر]].
* ''ایران در سپیده‌دم تاریخ''. جرج کمرون. ترجمه حسن انوشه. تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۹
* ''تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز''، ا.آ. گرانتوسکی - م.آ. داندامایو، مترجم، کیخسرو کشاورزی، ناشر: مروارید ۱۳۸۵
* ''تاریخ ایران از عهد باستان تا قرن ۱۸''، پیگولووسکایا، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۳.

{{تاریخ ایران پیش از اسلام}}
{{دین‌های رایج در ایران باستان}}

[[رده:امپراتوری‌های پیشین]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در سده ۶ (پیش از میلاد)]]
[[رده:ایران باستان]]
[[رده:پادشاهی‌های پیشین آسیا]]
[[رده:پادشاهی‌های گذشته در اروپا]]
[[رده:تاریخ افغانستان پیش از اسلام]]
[[رده:تاریخ ایران]]
[[رده:تاریخ باستان ترکیه]]
[[رده:تاریخ ترکیه]]
[[رده:تاریخ خاورمیانه]]
[[رده:تاریخ مزدیسنا]]
[[رده:عصر آهن]]
[[رده:کشورهای پیشین در آسیا]]
[[رده:کشورهای پیشین در اروپا]]
[[رده:مصر باستان]]
[[رده:هخامنشیان]]

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

الگو:Age (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Aligned table (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Cite book (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Cite journal (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Cite web (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Color (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Country data Sasanian Empire (ویرایش)
الگو:DMCFACT (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Dated maintenance category (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:FULLROOTPAGENAME (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Fix (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Flagicon (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Flagicon/core (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Formatnumber (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Hlist/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Icon (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Main other (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Mbox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Navbox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Navbox subgroup (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Nocat (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Nowrap (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Ns has subpages (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Pagetype (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Portal-inline (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Pp-semi-indef (ویرایش)
الگو:Reign (ویرایش)
الگو:Sidebar with collapsible lists (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Small (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Stub other (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Subpage other (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Trim (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Webarchive (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Yesno (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:Yesno-no (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:آغاز کوچک (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:آیکون (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:اشکانیان (ویرایش)
الگو:اصلاح (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:اصلی (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:تاریخ ایران (ویرایش)
الگو:تاریخ ایران باستان (ویرایش)
الگو:تاریخ ایران پیش از اسلام (ویرایش)
الگو:تشخیص فضای نام نمایش همه (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:ثابت (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:ثابت/رده (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:حص-نیمه-بی‌پایان (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:درشت (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:دین‌های رایج در ایران باستان (ویرایش)
الگو:دیگر کاربردها (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:رده‌بندی‌نشده (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:رنگ‌آمیزی (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:ساسانیان (ویرایش)
الگو:سخ (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:سرخط (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:سلوکیان (ویرایش)
الگو:سن (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:شاهان اشکانی (ویرایش)
الگو:شاهان هخامنشی (ویرایش)
الگو:شاهنشاهی ساسانی (ویرایش)
الگو:شاهنشاهی ماد (ویرایش)
الگو:فرمانروایان سلوکی (ویرایش)
الگو:فهرست یک‌دست (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:مادها (ویرایش)
الگو:همچنین ببینید (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پانویس (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پانویس/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پایان فهرست یک‌دست (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پرچمک (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پرچمک/هسته (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:پیوند مرده (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:کوته‌نوشت (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:گرداننده رده (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد وب (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد وب/هسته (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد کتاب (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:یادکرد کتاب/هسته (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
الگو:• (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Age (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Aligned table (ویرایش)
پودمان:Arguments (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Break (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/blacklist (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/config (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/data (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Category handler/shared (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Check for unknown parameters (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/COinS (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Date validation (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Identifiers (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Utilities (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/Whitelist (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/en/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/COinS (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/Configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/Date validation (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/Identifiers (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/Utilities (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/Whitelist (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/CS1/fa/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/lang (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Citation/lang/data/ISO 639-1 (ویرایش)
پودمان:Date (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Date2en (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Effective protection expiry (نمایش مبدأ) (محافظت‌شده ویژه)
پودمان:Effective protection level (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:File link (ویرایش)
پودمان:Format link (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Hatnote (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Hatnote/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Hatnote list (ویرایش)
پودمان:Icon (ویرایش)
پودمان:Icon/data (ویرایش)
پودمان:Labelled list hatnote (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Message box (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Message box/ambox.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Message box/configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Namespace detect (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Namespace detect/config (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Namespace detect/data (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbar (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbar/configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbar/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbox (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbox/configuration (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Navbox/styles.css (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:No globals (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Numeral converter (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Numeral converter2 (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Other uses (ویرایش)
پودمان:Pagetype (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Pagetype/config (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Portal (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Portal/images/ا (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Protection banner (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Protection banner/config (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Set local argument names (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Sidebar (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Sidebar/configuration (ویرایش)
پودمان:Sidebar/styles.css (ویرایش)
پودمان:String (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:TableTools (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Template wrapper (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Unsubst (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)
پودمان:Webarchive (ویرایش)
پودمان:Webarchive/data (ویرایش)
پودمان:Yesno (نمایش مبدأ) (حفاظت‌شده)

بازگشت به تاریخ ایران باستان.

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/wiki/تاریخ_ایران_باستان»