Joputza

Joputza legez, ohituraz edo akordioz pertsona bat, jopu izenekoa, jaun izeneko beste pertsona baten lurretan zenbait zerbitzu eta ordainsarien trukean bizi eta lan egiten dueneko egoera da, bereziki Europan nagusitu zena Erdi Aroan, feudalismo deritzon sistema sozioekonomikoan. Basailua ez bezala, jopua ez zen askea, jabearen menpekotasun osoan zegoen, esklabotzaren antzeko baldintzetan. Jaun feudalen lurretara guztiz lotuta zeuden pertsona hauek eta Erdi Aroko nekazarien kopuru nagusiena izatera iritsiko ziren. Harreman hauek jaurerri deituriko eremuetan ematen ziren, zeinetan jauna eta nekazaria harreman ekonomiko, sozial, politiko eta juridikoen bidez uztartzen ziren. Dena den, harreman hauek ez ziren bakarrik menpekotasunaren bidez ezartzen, elkarrekiko babes eta fideltasun harremanak ere baziren. Menpeko nekazaria jaunaren zerbitzura egotera behartua zegoen bitartean, jaunak nekazaria babestu behar zuen^[1].

Esklabotza ezabatzeari buruzko Konbentzio osagarriak joputza debekatzen du esklabotzaren antzeko praktika gisa^[2].

Gizarte feudala guztiz baldintzatu zuen sistema hau ikertzerako orduan, oztopo garrantzitsu bat izan dute historialariek; sistema hau izendatzeko modu ezberdinak eta hauen etimologia, hain zuzen. Izan ere, garaiko dokumentuetan servus hitzak morrontza eta esklabutza deskribatzen zituen. Honek, Antzinate Berantiarreko esklabutzaren eta morrontzaren arteko trantsizio garaiaren ikerketa zailtzen du, kronologikoki mugatzea oztopatuz. Gainera, morrontza bete betean ezartzen denean (XI-XII. mendeak) servus terminoa dokumentuetatik desagertzen da, bere ordez tokian tokiko izenak agertuz, zeinek ez zuten errealitate berdina deskribatzen (homines proprii, homines de corpore, villani, iuniores, collazos, vasallos, commanentes, mezquinos…)^[3].

Zenbait nekazarien joputza oinordekotzari lotua zegoen, eta beste batzuena ban eremu batean bizitzeari. Milagarren urteko servi gutxi batzuk, Goi Erdi Aroko esklaboen ondorengoz osaturik egongo lirateke, denborak aurrera egin ahala jopu berriz osatuko zirenak. Jopu berri hauek gizarte maila pobreenetatik etorriko liratezke, zigor jurisdikzional baten bidez edo haien burua borondatez eskainiz bihurtuko zirelarik jopu^[4]

Nekazari libre eta morroiak feudalismoko geruza baxuenak ziren eta honen gainean mantentzen zen sistema feudal guztia. Morroi gehienak, Goi Erdi Aroan beraien lurrak saltzera edo ematera behartuak ikusi ziren, garai hartan zegoen krisiarengatik eta segurtasun ezarengatik. Azken hau izan zen ohikoenetarikoa, hau da, segurtasun eza izatea jaunari lurrak ematera behartzeko. Eraso guzti horiek jaunaren eskutik etorriko ziren^[5].

Erdi Aroko nekazari gehienak jaurreri baten barnekoak ziren, zeina jaun baten eragin esparrua zen ikuspuntu ekonomiko, juridiko, sozial eta politikotik. Aditu desberdinen iritziak ikusi ostean, beharrezkoa da nekazari eta jaunen arteko bake-harremanen ideia deuseztatzea. Hauek etengabean izan zituzten liskarrak, egoera edo desira desberdinengatik eman zitezkeelarik: basoaren erabileragatik, errentengatik… . Nekazari guzti hauen bizi baldintzak esparru desberditan baldintzatuta zeuden, eta hauek, sarritan, borroka esparruen bidez lortutakoak ziren^[6]

Nekazari libre eta morroien arteko desberdinasun handiena askatasunarena izango zen. Nahiz eta hauek ere derrigorrezko lanak egin behar (adibidez jaunaren basoan), askatasuna zuten bertatik alde egin eta harreman sozial berriak sortzeko. Zamen arazoa batez ere sistema ban jaurgoa ezarri zenean hasi zen. Nekazari libreak, adibidez, geroago jaunaren basailu bezala lan egiten hasiko ziren jaunaren agente militarrak bihurtuz feudo baten truke. Guzti hau aldatzen joan zen jaunek korbeetarako (hots, lan-zerbitzuetarako) zuten interesa jaisten joan zen heinean. Hauek diruagatik aldatzen joan ziren, eta bertan jaunaren eta nekazarien arteko menpekotasuna galtzen joan zen, honela bakoitzaren eta batez ere nekazarien kudeaketa libreago batera hurbilduz. Honen harira, hiriak ere loratzen ari zirenez jaunek beldurra zuten nekazariak bertara joateko. Honetarako lurraren kontzesioak ematen hasi ziren eta korbeak ezabatu edo asko murriztu zituzten^[7].

Morrontza, aldiz, desberdina zen. Erdi Aroko jopuen aurretiko jopua izatearen esanahia desberdina zen, honek beste batena zinela esan nahi baitzuen. Hori aldatzen joan zen eta Erdi Aroan bi ezaugarri nagusi zituen: lurraren gaineko eta gizakien gaineko kontrola. Kontrol hau jaunek botere jurisdikzionala lortu zutenean areagotu zen. Sistema honetan jaunak ez du ia zuzenean bere lur guztia lantzen; hau egin beharrean bere lurra jopuei ematen zien hauek lantzeko, betiere errenta edo zerbitzu batzuen alde. Erdi Aroan ere jopuen eta jaunen arteko harremanak aldatzen joan ziren, esaterako, errentak ordaintzeko orduan. Jaunarenzat hasieran garrantzizkoak ziren erreserbak, mantsoak, korbeak edota errentak, azken hauek elikagaietan ordaindutakoak eta dirutan nahiko kopuru baxuan. Biztanleriaren eta komertzioaren hazkundearekin gauzak aldatzen joan ziren, eta azkenik Behe Erdi Aroan garrantzi handiena errentak hartu zuten^[8].

Morronatzaren ezaugarri nagusienetariko bat ziren zamak. Nekazariei presioa egiteko baliabideak ziren, eta jaunek hainbat zituzten^[9].

Nekazariek ezagutzen zuten autoritate bakarra haien jaunak ziren, gazteluetako nagusiak. Lehenago vicarii bezala ezagutuak, funtzionario publikoak, gizon hauek kondearengandik castellania izeneko botere bat hartu zuten, hau da, beraien barrutiaren gaineko boterea lortu zuten. Haien burua senior deitzen zuten. Horregatik, bikariotza jaurerri bihurtu zen eta jaurerri hauek hutsal bihurtu zituzten ^[9].

Jaun hauek castellania honen mugen barruan bizi ziren gizon-emakume guztien gainean agintzeko ahalmena zuten. Armadak errekrutatzeko eskubidea ere betetzen zuen, edo, gero eta ohikoagoa bihurtu zen bezala, horren ordezko zergak eta zerbitzuak erreklamatzen zituen. Lehenago gizon libreek kondeari edo bikario-ordezkariari ematen zizkioten leialtasun-zinak jasotzeko aukera ere bazuten. Hau guztia jaunek nahi zuten ia guztia izatera pasa zen. Gazteluaren inguruko biztanleak eta gazteluko jaunarekin lotzen zituzten loturak indartu egin ziren; naturaz aldatu ziren eta izaera pertsonalagoa hartu zuten ^[9].

Landa-kolektibitateek beti askatasunez gozatu izan zituzten erabilera-eskubideak jaunen ban-aren mende geratu ziren. Ban delakoak nekazarien bizitza publiko eta pribatuaren alderdi guztiak bildu zituen (berdin zen zein baldintzatan). Orain epaitzeko eta zigortzeko eskubidea zuten jaunek. Justizia ere beraientzat gorde zezaketen, edo besteren bati eman. Praktikan, baliabide mugagabeak eman zitzakeen. Indarra ezarrita, nekazariak zergapetu egin behar ziren isunen kopurua mugarik gabe biderkatzeko, diruzko kalte-ordainei etekina ateratzeko eta alodioak konfiskatzeko edo morrontza-baldintzara murrizteko^[9].

Tokian-tokiko jaurgoetan desberdinak ziren. Hurrengoak, zehazki, Kataluniako jaurgo jurisdikzionaletan izan ziren inposatuak ^[9].

Vicarius-a zen botere publikoaren ordezkaria bere barrutian. Erregeari zor zitzaizkion tributuak jasotzen zituen. Botere publikoaren gainbeherarekin honek ohitura honekin jarraitu zuen arren, guztiz arbitrarioa izan zen eta askotan berak bildutako ondasunak berarentzat edo bere klientelarentzat izango ziren^[9].

Errenta publikoen bilketa arbitrarioaren eta ordainarazpen hutsalaren arteko aldea ez zen batere argia; horregatik, ban-eko ugazabek oso erraz nahas zezaketen^[9].

Gizon aske ororen lehen betebeharra kondeari edo bere ordezkariei beren teilatupean ostatu ematea zen, kargu publikoaren beharrek hara joatera behartzen zituztenean. Inposaketa hori noizbehinkakoa baino ez zen, ez zen zama gogorregia.

Guzti hau betebehar horren onuraduna auzoko jauna izatera igaro zenean gertatu zen. Noiznahi gonbida zitekeen eta ez zen inoiz bakarrik joaten, bere kohortea ere berarekin etortzen zen. Nekazarien etxeko janaria azkar agortzen zen, eta bisita horiek sarriegi errepikatzen baziren, ziurrenik gonbidatuak mahai huts batekin aurki zitezkeen. Aterpetxea zerbitzu arautu bat bihurtu zen eta etxe bat janari gabe utzi beharrean, gazteluaren inguruko etxe guztiak txandakatuz joango ziren. Ordainetan, urteko harrera baino ez zen bihurtzen (hartzailea, harreragilea). Oraingo honetan, nekazaria behartuta zegoen gaztelutik zetozen biztanleei ogia eta edaria ematera, baita ostatua ere. Baina jaunei eta haien fidelei nekagarria irudituko zitzaien nekazarien ekoizpena kontsumitzeko tokiraino joan beharra izatea. Errazagoa zen nekazariak gaztelura eramatera behartzea. Horrela, receptum ere espezieko zerga bihurtu zen. Litekeena da hau urteko beste errenta batzuekin nahastea, horiek ere espezietan ordaintzen baitziren^[9].

Gero eta gutxiago eskatzen zitzaien nekazariei gerra-espedizioetan beren armak har zitzaten, baina oste-zerbitzuak ez zien pisurik kendu, nahiz eta nobleziarik ez izan. Conductum zamak atsekabetzen zituen: zaldunei jarraitu beharreko horniduren eta ekipajearen garraioaz arduratzen ziren. Zaintza-zerbitzuak ere bazeuden. Kolonoek haien mugen babesa bermatu behar zuten garaian, berebiziko garrantzia zuten, eta zaharkituta geratu ziren gerlari profesionalen goarnizioek gazteluetan ordezkatu zituzten^[9].

Fogaces (ogia) eta civades (olo-alea) dira soldadutzari lotutako inposizioen zerrenda hau osatzen dutenak. Lehenengoak, hasiera batean, kanpainan zehar gerlariak kontsumitzeko bideratuak egon ziren, eta denbora asko zeramaten kondeen eta apezpikuen diru-bilketetan sartuta. Olo-aleari dagokienez, zaldunen beharrak asetzeari lotutako berrikuntza da. Oso azkar hedatu zen: ia leku guztietan nekazariak behartuta zeuden gaztelurako oloa landatzera euren lursailean^[9].

Jakina, betebehar militarrek lan-zerbitzuak ere barne hartzen zituzten. Menpekoek beti izan zuten harresien mantentzean, berreraikuntzan edo gotorleku defentsibo berrien eraikuntzan parte hartzeko betebeharra. Nekazal lanak egiteko garaia zenean, jaunak ere bere soroetan erabiltzen zituen. Etengabe hedatzen ari zen eta ban-eko jabeek adimienez manipulatu zuten gizon askeen zerbitzu militarrak korbearuntz gidatuz bukatu zuen^[9].

Placitos delakoak prozesu judizialetatik ateratako zuzeneko irabaziak ziren, eta iusticias: gaztelak baino noizbehinkakotasun txikiagoko kuotak eskatzen zizkien bere jurisdikzioko biztanleei beren funtzio judizialengatik. Jaunaren pribilegio nagusietako bat estacaments-ak eskura hartzea zen: auzilariek auziaren hasieran ordaindutako fidantzak ziren. Benetako monopolioa zen, eta jaurerri-botereen zerrendetan aipatzen da lehenik. Horrek indarra ematen zion jaunari nekazarien aurrean, eta sarritan beraien borondatearen kontra deitzen zien auzitegiari. Gordailuak hartutakoan, ezarri nahi zituen plazatxoen kopuru osoa askatasun osoz zehazteko moduan zegoen. Kopuru hori aldatu egiten zen epaitutako kasuen arabera^[9].

Placitos minores-ak jaunak ezartzen zituen isun soilak ziren, jokabide txarraren erruduntzat jotzen zituenei, eta placitos maximos-ak, berriz, kondenatuaren jabetzaren konfiskazioa suposatzen zuten^[9].

Nekazari klasearen gain hasitako errenta berrien multzoa izendatzen zuten. Forcia sinonimo moduko bat izango zen: indarkeriaz lortzea esan nahi zuen, eta estortsio horren emaitza ziren forcia-k. Mota askotakoak ziren^[9].

Gazteluko jaunak eta bere funtzionarioek gaztelutarren elikadura-erreserbengatik zuzenean jasotako diru-bilketak dira. Ehunekoak familia-buruaren baliabideekiko proportzionalak izan direla dirudi, eta konfiskatutako produktuen izaera eskualdearen araberakoa zen^[9].

Erregulartasunez jasotako diru-sarrerez gain, noizean behineko onura batzuk gehitu behar ziren, harrapaketak. Tolta, forcia eta troba terminoekin lotuta egon ohi zen jaunen zerga. Oraindik ez dakigu zein izan zen honen jatorria, baina menpeko nekazari guztiek behin baino gehiagotan eman behar izaten zituzten onarpenak. Troba delakoaren kasuan naufragioetan lortutako elementuetatik ateratako zama da, eta aurkitutako guztia edo aurkitutakotzat jo zitekeen guztia aipatzen zuen, hau da, jaunak, ban boterearen arabera bereganatzea egokitzat jotzen zuena^[9].

Ezkontza eta herentziaren gaineko zamak ere ezarriko zituen jaunak. Bere morroiei debeku bat jartzen zien beraien zirkulutik hurbil ezkontzeko, eta kanpora joanez gero tasa bat ordaindu behar zen. Hau morroienganako kontrola areagotzeko erabiltzen zuten. Herentziari dagokionez, jaunak eskubidea zuen heriotza batean aurrean diru-kopuru hori berarentzat hartzeko. Hau batez ere kasu berezietan ematen zen, adibidez, familia hil edo bertako seme-alabak gazteegiak zirenean hau kudeatzeko. Sarritan azken honetan herentzia hori itzuli egiten zen, baina kopuru bat kenduta^[10]

Badakigu arrazoi hauen ondorioz lortutako onurak 1060 baino lehen agertu zirela, eta gero onura horiek handitzen hasi zirela^[9].

Troba naufragioetan lortutako elementuetatik ateratako zama da, eta aurkitutako guztia edo aurkitutakotzat jo zitekeen guztia aipatzen zuen, hau da, jaunak, ban boterearen arabera bereganatzea egokitzat jotzen zuena^[9].

Korbea IX. mendean ezarri zen menpeko lurretan. Lehen aldiz 1039. urteko idatzi batean ageri da: Vallverteko jabe alodialak iova bat ematera behartuta zeuden, bakoitzak urtean behin lanegun bat gazteluaren dominicatura delakoan. 30 urte beranduago badirudi egunerokotasuneko ohitura bihurtu zela, behintzat Katalunian. Hurrengo mendeetan erregulartasunez agertzen joan ziren lurralde honetan. Korbea hauen jatorria konplexua da, baina argi dago nekazarien ostea ordezkatzen zuela. Iova hauek beti tragins, guaita edo civada zamen ondoan, baita beste zama paramilitarrekin batera ere, beraz, horrek ere aztarna bat eman dezake^[9].  

Korbea berri horiek ematera beharturik zeuden bakarrak yuntak zituzten nekazariak ziren. Horregatik, lanaren antolaketarekin zerikusia duten zamak dira. Litekeena da jaunek beraien eskariak aldatzea, basailuek zuten ekipamendu teknikoaren arabera. Gauzez ordaindu beharreko ordainketekin gertatzen zen bezala, lan itxurakoekin ere berdina gertatzen zen. Jaunari ez zitzaizkion axola brazeroek eman ziezazkioketen zerbitzu kaskarrak, eta askoz ere interesatuago zegoen bere animalia propioak zituzten eta lan gogor eta erregularra egiten zuten nekazariengandik lor zezakeenarekin. Zentzu horretan, korbea hutsalak aurrerapen teknikoaren emaitza gisa agertzen dira, eta boterearen jabeek beren onurez aprobetxa zezaketen baliabideetako bat bezala^[9].

Bere helburu nagusia jaunak nekazaritza-ekoizpenaren eraldaketaren gaineko kontrola izatea zen. Beraiena zen barrutiaren azpiegitura teknikoen zatia erabat bereganatzea suposatzen zuen. Badirudi haren agerpena gainerako ordainarazpen hutsalena baino apur bat berantiarragoa dela. Horrek guztiak ehotzearen, labeen eta forjen monopolizazioa zekarren.

Hutsalkeriei dagokienez, ikuspuntu zehatz batetik hartu behar ditugu: haien helburu nagusia jaunak nekazaritza-ekoizpenaren eraldaketaren gaineko kontrola bermatzea zen. Hutsalkeria honen agerpena besteak baino beranduago agertu zen. XI. mendearen erdialdera arte ez ditugu lehen aipamen idatziak aurkitzen eta lehen hutsalkeriak mendearen erdialdera ezarri zirela pentsa dezakegu. Horrela, garagarra eta garia errotatik pasatu behar zituzten; beraz, jaunek errotaren gaineko monopolioa ezartzea erabaki zuten. Momentu aproposa izan zen: kolono komunitateek eraikitako errotak zaharrak jadanik hondamenaren mehatxupean hasi ziren; gainera, lehengo jabekideei zegozkien zati asko (ehotzeko egunak eta gauak) boteretsuen eskuetan geratu ziren^[9].

Azkenik, errota zahar haiek komunitatearen beharrak behar bezala asetzen ez zituzten eraikin zaharkituak ziren eta jaunak eraikitzen hasi zirenekin nekez lehia zitezkeen. Sanahujako kasuan, oraindik jaunek indarra erabili behar zuten nekazariak behartzeko, eta haien monopolioak ezartzen amaitu bazuten ere, pausoz pauso joan behar izan zuten. Lehen urratsa, zalantzarik gabe, barruti bateko edozein errotatan bere alea doan ehotzeko pribilegioa bermatzen zutela zen. Bigarren urratsa alea ehotzearen gaineko omenaldia ezartzea izan zen, euren errotetan edo euren jabetzakoak ez ziren errotetan egiteko. Gainontzekoa erraz asmatzen da: errota alodialak jaurerriko erroten zama berberen menpe zeuden, baina teknologikoki apalagoak zirenen ezin zuten haiekin lehiatu. Egoera hau legearen monopolio bihurtu zen^[9].

Labeei eta burdinolei dagokienez, egindako bidea nahiko antzekoa izan zen. Parrokiaren ondoan burdinolak eta labeak ezarri zituzten eta XI. mendearen erdialderako jada etekin handiak lortzen ari ziren. Mozkinak areagotzeko, nahikoa zen jaunentzat burdinazko tresnen fabrikazioan eta hauen mantentze-lanetan eta ogia egiterakoan tributu bat ezatzea^[9].

• Esklabotza