Kitxua

Kitxua
Qhichwa simi
Kitxuaren hedadura, Hego Amerikan, eta adar nagusiak: I (erdialdekoa), II-A (Peru iparraldekoa), II-B (iparraldekoa), II-C (hegoaldekoa).
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Argentina, Brasil, Bolivia, Txile, Kolonbia, Ekuador, Peru
Hiztunak	10.000.000
Ofizialtasuna	Bolivia eta Peru
Eskualdea	Andeak
Araugilea	ez du
Hizkuntza sailkapena
Kitxuarra
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza eta hizkuntza eranskaria
Kasu gramatikalak	kausatiboa, komitatiboa, abesiboa eta comparative case (en)
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Aurrekaria	Proto-Quechua (en)
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	qu
ISO 639-2	que
ISO 639-3	que
Ethnologue	que
Glottolog	quec1387
Wikipedia	qu
IETF	qu

Kitxua^[1][2] hizkuntzak (qhichwa simi edo runa simi) Kitxua, Peruko Andeetako jatorrizko hizkuntza familia da, Hego Amerikako mendebaldean zazpi herrialdetan zehar hedatzen dena. 2004^[3]. urterako, kitxuar hizkuntzetako hiztunen kopurua zortzi eta hamar milioi artekoa zen.^[4] 2018ko erroldako datu estatistikoen arabera, Perun kitxua hiztunen populazioak gora egin du, 2007. urtearekin alderatuta.

Hizkuntza familia hori gaur egun Peruko erdialdeko eta mendebaldeko eskualdeako lurralde batean sortu zen, ustez. V. mendean, familiaren bi adar banandu ziren: kitxua I iparralderantz eta kitxua II hegoalderantz. XIV. mende inguruan, hizkuntza orokorra deiturikoa komunikazio-hizkuntza garrantzitsu eta ofizial bihurtu zen Estatu inkaikoan. Aldaera hori indigenen katekesirako Espainiako administrazioan erabilitako hizkuntzarik garrantzitsuena izan zen. XX. mendean, gaztelaniak kitxua gainditu zuen Peruko hizkuntza nagusi gisa. Hegoaldeko kitxua, hizkuntza kolonial orokorraren ondorengoa, kitxua hizkuntza hedatuena da, iparraldeko kitxua (Ekuador, Kolonbia eta Loretokoa) eta kitxua ankashinoa atzetik dituela. 1960ko hamarkadan, ikerketa dialektologikoek kitxuaren barruan hizkuntza bereiziak zeudela zehaztu zuten.

Kitxuar hizkuntzek morfologia eranslea dute, erro erregularrak eta atzizki produktiboen errepertorio zabalak dituzte, hitz berriak erregulartasunez eratzea ahalbidetzen dutenak. Haren ezaugarri gramatikalen artean, informazioaren iturria edo ebidentzialtasuna, zenbait kasu nominal, gu inklusibo bat (hiztuna[k] ez ezik, solaskidea[k] ere hartzen d[it]uena) eta beste bat, baztertzailea (hots, solaskidea[k] at geratzen d[ir]a), hiztunak ekintza batekiko duen onura edo jarrera, eta, aukeran, topikoa bereizten dira. Aditz iragankorrak bat datoz subjektuarekin eta objektuarekin. Predikazio nominalak adierazten dituzte subjektua eta atributua elkarren ondoan jarriz. Kitxuak artikulurik edo juntagailurik gabe funtzionatzen du, genero gramatikalik bereizi gabe: adibidez, urqu mishi (katarra); mishi china (katemea), mulli china (molle —zuhaitz mota bat— emea), urqu mulli (molle arra), urqun qucha (aintzira arra), chinan qucha (aintzira emea); ez dago hizkuntza erromantzeen gramatikaren antzeko kategoriarik. Urqu nahiz china animalia edo landare izenaren aurretik jartzen da, dagokien genero maskulinoa edo femeninoa adierazteko ^[5].

Perun, Bolivian (Cochabamba, Chuquisaca, Potosi, La Paz eta Oruro departamenduetan bereziki) eta Kolonbian (Putumayo eta Nariño departamenduetan) ofiziala da. Horrez gain, Ekuadoren, Argentinan (Salta, Jujuy eta Santiago del Estero probintzietan) eta Txilen (Antofagasta) ere mintzatzen da.

Kitxua hitzak "inguru epela" esan nahi du eta runa simik, berriz, "gizakien hizkuntza" (kastilla simi: gaztelania, inka simi: inken hizkuntza).

• 1540an, Frai Domingo de Santo Tomás domingotarrak Perura iritsi eta "gizakien hizkuntza" ikasi zuen, biztanleak ebanjelizatzeko. 1560an Valladoliden Grammatica o Arte de la Lengua General de los Indios de los Reynos del Peru eta Lexicon o Vocabulario de la Lengua General del PERV liburuak argitaratu zituen.
• 1680an, Juan de Espinoza Medrano perutar apaizak Rapto de Proserpina eta Uska Pawqar, el hijo pródigo fikziozko liburuak argitaratu zituen.
• 1935ean, José María Arguedas idazleak Agua argitara eman zuen.
• 1964an, Alfredo Torero Fernández hizkuntzalari eta antropologo perutarrak Los dialectos quechuas lan mardula kaleratu zuen.
• 1976an, Toreroren ikasle batek, Rodolfo Cerrón Palomino hizkuntzalari perutarrak, lehendabiziko hiztegia argitaratu zuen, huanka aldaeran.
• 1994an, Rodolfo Cerrónek kaleratu zuen hegoaldeko kitxua (Peruko hegoaldea, Bolivia eta Argentina) batuaren hiztegia.

Gaur egun hizkuntza ofiziala da Peru, Bolivia eta Ekuadorren, baina ez Txile, Kolonbia eta Argentinan. Perun 1975ean onartu zen lehen aldiz kitxua hizkuntza ofizial gisa (21115 Lege Dekretuaren bidez). 2003an Peruko Kongresuak Hizkuntza Legea onartu zuen eta 2011n kitxuaren erabilera, iraunkortasuna, garapena eta sustapena bermatzeko 29735 Legea onartu zen. Hezkuntza, osasuna eta justizia arloetan emandako aurrerapausoekin batera, 2016an auzitegi goreneko ebazpen batek derrigorrezkotzat jo zuen kitxuera ikastea Kulturarteko Hezkuntza Elebidunean (EIB). Bolivian 1977an kitxuak eta aimarak ofizialtasuna lortu zuten, baina 2000. urtera arte ez zen herrialdeko 33 hizkuntza indigenen ofizialtasuna berretsi (Dekretu Gorena 25894 zenbakia, irailaren 11koa). 2009an konstituzioan bildu zen kitxua Boliviako hizkuntza ofiziala zela, beste 35 hizkuntza indigenekin batera. Ekuadorren 1983an aitortu zen lehen aldiz konstituzioan kitxua eta gainerako jatorrizko hizkuntzak herrialdeko kulturaren parte zirela eta 2006an konstituzioaren bidez aitortu zitzaion ofizialtasuna Ekuadorren.^[6]

XX. mendean

• 1972an, Perun, Juan Velasco Alvarado presidenteak hezkuntza erreforma ezarri zuen, besteak beste, perutarrentzat hezkuntza elebiduna aurreikusiz.

• 1973an, Perun, Hezkuntza Elebiduna Araudia ezarri zen.

• 1975ean, Perun, kitxua ofizial bilakatu zen, 21115. Lege Dekretuaren bidez. 1975eko urriaren 16an, Ketxuako Oinarrizko Alfabeto Orokorra onartu zen, 4023-75 ED zenbakidun Errege Dekretuaren bidez.

• 1977an, Bolivian, legez hizkuntza ofizial izendatu zuten, aimara eta gaztelaniarekin batera.

• 1980an, Perun, Puno Hezkuntza Elebiduna Programa Esperimentalari hasiera eman zitzaion. Ekuadorren, Kitxua Alfabeto Bateratua ofizial bilakatu zen^[7]

• 1983an, Bolivian, herri Alfabetatze eta Hezkuntza Zerbitzu Nazionala (SENALEP) ezarri zen. Ekuadorren, Konstituzioaren erreforma egin zen, kitxua eta gainerako hizkuntza aborigenak kultura nazionalaren parte direla aitortzeko^[7][8]

• 1984an, Bolivian: Kitxua-Aimara Alfabeto Batuaren ofizialtasuna, 1984ko maiatzaren 5eko 202227 Dekretu Gorenaren arabera^[9]

• 1985ean, Perun, Kitxua Alfabeto Batuaren onarpen ofiziala, 1985eko azaroaren 18ko 1218-85 zk.ko Ministerio Ebazpenaren bidez.^[9]

• 1986an, Ekuadorren, kultura Arteko Hezkuntza Elebiduna Proiektua hasi zen; ConAIE Ekuadorreko Nazionalitate Indigenen Konfederazioari aitortza ofiziala eman zitzaion.

• 1988an, Ekuadorren, kultura Arteko Hezkuntza Elebiduna Zuzendaritza Nazionala ezarri zen.^[10]

• 1991n, Perun, Kulturarteko Hezkuntza Politika Elebiduna antolatu zen. Bolivian, etapa enpirikoan Kulturarteko Hezkuntza Elebiduna Proiektuari hasiera eman zitzaion eta LANEren 169. hitzarmena izenpetu.

• 1993an, Ekuadorrenn Kulturarteko Hezkuntza Elebiduna egituratu zen. Perun, LANEren 169. hitzarmena berretsi zen. Hezkuntza Elebinud Kulturarteko Unitate Nazionala (Unebi) sortu zen.

• 1994an, Bolivian, 1565. Hezkuntza Erreformaren Legea ezarri zen.

• 1995ean, Bolivian, Kulturarteko hezkuntza elebiduna herrialde osoa bultzatu zen.

• 1998an, Boliviak, Ekuadorrek eta Peruk Tabacundoko Akordioa izenpetu zuten, Boliviako eta Peruko kitxuar alfabetoak ekuadortar kitxuarekin bateratzeko asmoz. Ekuadorren, LANEren 169. hitzarmena berretsi zen.

XXI. mendea

• 2000n, Perun Hezkuntza Elebiduna eta Kulturartekoaren Zuzendaritza Nazionala (DINEBI) sortu zen. Boliviak, Ekuadorrek eta Peruk Tabacundoko Akordioa izenpetu zen, Boliviako eta Peruko kitxuar alfabetoak ekuadortar kitxuarekin bateratzeko asmoz. Ekuadorren, LANEren 169. HITZARMENA berretsi zen.^[11]

• 2002an, Limako Adierazpena izenpetu zen, Kulturarteko Hezkuntza Elebidunaren Latinoamerikako V. Biltzarraren esparruan.

• 2003an, Perun, 2003ko urriaren 30ean, Kongresuak Hizkuntzen Legea onartu zuen^[9].

• 2009an, Bolivian, kitxua hizkuntza ofiziala aldarrikatu zen, otsailaren 7an onartutako Konstituzio Politikoan, beste 35 hizkuntza indigenarekin batera^[12].

• 2011n, Perun, 2011ko ekainaren 26ko 29735 Legea onartu zen, kitxua erabiltzeari, zaintzeari, garatzeari eta sustatzeari buruzkoa.

• 2014an, Perun, Unibertsitateko 30220. Legeak lizentziatura lortzeko eskakizun gisa ezarri zuen, jatorrizko hizkuntza edo atzerrikoa menderatzea.

• 2015ean, Perun, Ayacucho departamenduan, Justizia Gorte Nagusiak kulturarteko bake-epaitegi letratuak sortu zituen; hor, Ayacuchoko kitxua kasuak artatzen dira^[13]. Perun ere, Hugo Carrillo Cavero biltzarkideak kitxuaren irakaskuntza eskoletako derrigorrezko curriculumaren zati bihurtzeko ekimena bultzatu zuen.

• 2016tik, Perun, Cusco departamenduan, osasun zentroek kitxuaz ere artatzen dute^[14]. Perun, ebazpen gorena aldarrikatu zen, dagokion hizkuntza aborigena derrigorrezkoa izanik, Kulturarteko Hezkuntza Elebidunaren barruan^[15]. Halaber, TV Peru eta Radio Nacional del Peru kateek albistegiak estreinatu zituzten kitxuaz^[16].

• 2018an, Peruko Kongresuak kitxuaren irakaskuntza onartu zuen oinarrizko hezkuntzan, atzerriko hizkuntzen antzera. Ipar Amerikako ingelesa gehienetan, batez ere Abraham Lincoln ikastetxean, hebreera Leon Pinelo ikastetxean, italiera Antonio Raimondi ikastetxean, alemana Alexander Von Humboldt ikastetxean, txinera eta japoniera bere eskola esklusiboetan ekialdeko ondorengoentzat. Ikastetxe horiek guztiek Liman funtzionatzen dute^[17]

• 2019an, Roxana Quispe Collantes doktore gisa hartu zen San Markoseko Unibertsitate Nazional Nagusian, Andrés Alencastre Gutiérrez (1909-1984) poeta kitxuari buruzko tesi bat defendatuz. Kitxuaz idatzitako lehen doktore-tesia da

Kitxuar hizkuntzek ez zuten autoglotonimorik edo, behintzat, ez dago erregistrorik horrela izan zitekeenik. Aitzitik, Konkistaren garaiko ikerketa eta kroniketatik abiatuta ematen zaizkie izenak XVI. mendeko Peruko erregeordetza osatzen zuen hizkuntza-mosaikoko hizkuntzei. Esaldi batzuk, Antzinako Peruko gobernariek Inka Estatuarekin elkar ulertzeko erabiltzen zuten hizkuntza izendatzeko erabili ziren: erregistratutako goiztiarrena, hizkuntza orokorrarena da. Hala ere, Andeetako eskualdean, kitxua klasikoak epiteto hori jasotzeaz gain, beranduago aimara, pukina eta motxika ere jaso zituen.^[18]

Ketxua izena frai Domingo Santo Tomasek erabili zuen lehen aldiz bere Grammatikan... baita esamoldearen jatorria ere, Cieza de León eta Bernabé Cobok ere aipatua: kronikariek hizkuntza orokor deitutakoaren jatorriaz galdetu zietenean, hauek, gaur egun Andahuaylas probintzian bizi zen kitxua naziokoak zirela erantzuten zuten. Kitxua aldaera hitza XVII. mendearen erdialdean hasi zen erabiltzen. Bai kitxua eta bai kitxua jatorrizkoaren kumaturen batetik datoz. [qiʈ͡ʂ.wa] ("Haran epela"), klima oneko haranetan erabiltzen dena.

Aldaera askotan, hegoaldeko kitxuan bezala, kognatu honek ubular kontsonante bat erakusten du,/i/ren aurrean agertzen denean, oklusiboa edo frikatiboa, bokal honetan alofono bat sortzen duena. Alofonia hau gordetzen duten eskualdeei, kitxua kitxuismoa dagokie. Beste batzuetan,*/q/ jatorrizkoa kontsonante ez-ubular bihurtzeak bokalen alofonia galtzea eragiten du, eta, beraz, aldaera horiei kitxua izena dagokie. Hala ere, badira salbuespen batzuk, hala nola Santiago del Esteron (kitxua izena erabiltzen da) eta autonomia erabiltzen ez den zenbait tokitan.

Runa simi autoglotonimoa ("jendearen hizkuntza") hegoaldeko kitxuaren aldaera batzuetan hedatuta dago. Konkistaren ondoren, runa hitzak akulturazio bat jasan zuen, bere jatorrizko "gizakia" zentzua okertu baitzen, eta bertakoak wiraqucha izendatzeko erabili zen, espainiarrak izendatzeko erabili zena. Horrela, runa simi "indigenen hizkuntza" gisa itzul daiteke, hau da, jatorrizko edozein hizkuntza, espainieratik bereizteko (kastilla simi; misu simi).

Beste interpretazio posible bat runa esamoldeak administrazio publikoko kategoriei erreferentzia egitea da: runa indiar tributatzailea da, kitxua den ala ez alde batera utzita. Hipotesi honen aldeko arrazoi indartsu bat aimara familiako hizkuntzentzako antzeko adierazpen baten existentzia da: jaqaru glotonimoa jaqi + arutik dator, esanahi berdinarekin.

Espainiako kroniketan ez dago runa simiren antzeko epitetoa hizkuntza jakin bat izendatzeko erabiltzeari buruzko erreferentzia goiztiarrik, ez berantiarrik, baizik eta aipamen hizkuntza indigenek hitz egiten zutela adierazten duen erreferentzia soil gisa aurkitzen dugu. Lehen erreferentzietako bat, Cerrón-Palominok aipatua (2008), Middendorf kitxuistarena da, 1891 ean.

Kolonbiako bi dialektoetan inka shimi (inken hizkuntza) deitzen zaio, inguru haietara inkek eraman zutelako; Huancayoko periferian kitxua huanca wanka shimi esaten zaio, hau da, "Huanken hizkuntza", eta ez da erabiltzen etxekoen artekoetan, ez nuna shimi ezta qichwa ere.

Kitxua hizkuntzalaritzaren lehen ikerketa ezagunak Peruko erregeordetzaren hasieran eman ziren. Misiolari katolikoek tokiko hizkuntza hau eta beste batzuk erabili zituzten indigenak ebanjelizatzeko, horretarako hizkuntza hauetako zenbait eskuliburu (arteak) eta hiztegi (hiztegiak) idatzi zirelarik, aimara, mochica edo guaraniera kasu, baita katiximak ere.

Frai Domingo Santo Tomasekoa, bere testigantza propioaren arabera fraide domingotarra zen. Perura 1540an iritsi zen eta bere ebanjelizatze lanean Peruko erdialdeko eskualdeko hizkuntza ikasi zuen lehen misiolaria izan zen. Ondoren, bere hizkuntzatan predikatu egin zuen egungo La Libertad, Ancash, Lima, Ica, Apurímac, Huancavelica, Ayacucho, Junín departamenduetan bizi ziren komunitateei. 1560an, naturalen hizkuntzaren ezagutzaren ondorioz, Valladoliden argitaratu zituen kitxuerazko lehen bi lanak, Gramática o arte de la lengua general de los indios de los reinos del Perú, eta Peruko hizkuntza orokorraren Lexicón edo hiztegia.

1560an, naturalen hizkuntzaren ezagutzaren ondorioz, Valladoliden argitaratu zituen kitxuerazko lehen bi lanak. Peruko erresumetako indiarren hizkuntza orokorraren Gramatika edo artea, eta Peruko hizkuntza orokorraren lexiko hiztegia.

Juan de Balboa diputatu limetarra izan zen kitxua hizkuntzako lehen katedraduna, 1576an San Markoseko Unibertsitatea antolatu zenean, eta bertan doktore graduatu zen lehen perutarra^[19].Geroago, 1608an, Diego González Holguínek (1552-1618) Vocabvlario de la lengua general de todo el Perv, qquichua o del Inca izenekoa argitaratu zuen.

XX. mendearen bigarren erdian, kitxuaren lehen ikerketa zientifiko modernoak eman ziren. Alfredo Torero eta Gary Parker hizkuntzalariek gaiari buruzko lehen ikerketak argitaratu zituzten, Rodolfo Cerrón Palomino, Félix Quesada, Antonio Cusihuamán, Clodoaldo Soto Ruiz, Amancio Chavez, Francisco Carranza eta José María Arguedas antropologo eta literatoaren laguntzarekin, besteak beste.

Atzerriko hizkuntzalarien artean ikerketa garrantzitsuak ere argitaratu ziren, Willem Adelaar, Gerald Taylor, Cesar Itier, Wolfgang Wolck, Pieter Muysken eta beste batzuenak kasu. Hala ere, Andeetako progresismoaren garaia ere bada, non jatorrizko hizkuntzak, baita haien ohiturak ere, nazioen garapenaren garaitzaile bezala ikusten ziren, eta, beraz, landa-heziketa hasiberria, hauen ordez, gaztelera erabiltzera zuzendu zen. Peruko Ikasketen Institutuaren lana eta Alberto Escobarren bultzadak, kitxuaren eta bere gramatikaren sei barietateko hiztegiak argitaratzea. Ekarri zuen Horri buruz, Escobarrek dio:

"La reivindicación de la lengua quechua y de su empleo empezaron el 27 de mayo de 1975 con la Ley 21156. La lengua prehispánica más ampliamente difundida en el Perú se hallaba proscrita, legal y socialmente, desde la insurrección de Túpac Amaru en 1780. Su oficialización en el país, con rango equivalente al de la lengua castellana es, por tanto, una decisiva medida de política cultural." (Escobar, 1976)^[20]

Kitxuak ez du beste hizkuntza familia batzuekin frogatutako lotura genetikorik. Lehenago, gerora baztertuak izan ziren hipotesi batzuk bota ziren, Joseph Greenbergen amerindiar familiaren proposamena kasu (1987), kitxua Andino-chibcha-paezano erroetatik, Andina adarraren barruan kokatzen zuena.

Kitxuaren eta hizkuntza aimararren arteko erlazio genetikoaren tesia ere baztertuta badago ere, espezialisten adostasunak familia horietako protolenguen arteko elkarrekiko harreman zaharra onartzen du. Familia horien lexikoaren zati garrantzitsu bat partekatzen da, eta ez dakigu bietako zein hizkuntzari dagokion zein hitz.

Horrela, kontaktu epe luze baten ondoren, proto kitxua I. mendearen hasieran agertzen da Peruko erdialde-mendebaldeko zatian. Proto kitxua bi adarretan banatu zen V. mendean: Ketxua I.ak iparralderantz beste hedapen bat hasten du ekialdeko isurialdetik zehar Huailas kalezuloraino eta Ketxua II.ak hegoalderantz hedatzen du isurialde baketsuko mendilerrotik.

XIII. mendean, kitxuaren hedapen berriena gertatu zen, Chincha erresumaren merkataritzaren ondorioz bultzatuta. Kitxua klasikoa hizkuntza franko bezala hartzea eragin zuena Peru Zaharraren zati handi batean eta gaur egun Ekuadorreko mendilerroa den honetan, herri ezberdinetako kurakek ekoizpenak trukatzeko gobernari independenteen artean komunikatzeko erabilia^[21]. Hegoaldeko mendilerrorantz, hizketa-lurraldearen gainean Azkenik, ekuadortar aldaera hegoaldeko hizkeratik aldendu zen, kitxua familiaren azken zatiketa gertatu zelarik. Hala ere, zenbait eskualdetan kurakek bakarrik ziren kitxua ezagutzen zutenak, herri xeheak bere hizkuntza propioak erabiltzen jarraitzen zuen bitartean, eskualde motxika hizlarien kasuan bezala. Prozesu honen erdian, inkek Chinchayueren konkista hasi zutenean, hizkuntza hau hartu zuten euren administrazio arazoetarako, hauek ere aimara hizlariak ziren arren, eta euren inperioko probintzia ezberdinetan euren ikaskuntza inposatu zuten. Honek, herri hizkuntzak alde batera uztea esan nahi ez zuelarik. Inkekin harreman komertziala izan zuten oihaneko herri batzuk ere kitxuaren eragina jasan zuten.

Peruko erregeordetzan, misiolari katolikoek tokiko hizkuntza hau eta beste batzuk erabili zituzten indigenak ebanjelizatzeko; zenbait eskuliburu (arteak) eta lexiko  idatzi ziren, eta baita beste hizkuntza garrantzitsu batzuk ere, aimara, mochica edo guaraniera kasu, baita katiximak ere. Hori dela eta, kitxua Andeetako eta Amazoniako beste herri batzuetara hedatu zen.

Gary Parker (1963)^[22] eta Alfredo Torero (1964)^[23] hizkuntzalarien seminen dialektologia-ikerketek kitxua familiako barietateak bi subfamilia edo adarretan sailkatu zituzten. Adar horietako bat kitxua I izenekoa da Toreroren nomenklaturan edo kitxua II, Parkerren arabera. Adar horrek Peruko erdialdeko eta ipar-erdialdeko mendilerroan banatutako barietateak hartzen ditu, Andeetako mendilerroaren bi isurialdeetan, Peruko Lima, Junín, Pasco, Huánuco eta Ancash departamenduetan. Beste adarra kitxua II (Torero) edo kitxua A (Parker) izenekoa da. Iparraldetik hedatzen da Kolonbia hego-mendebaldea, Ekuador eta Peru iparraldearen artean, hegoaldetik, berriz, Peruko austral eta Bolivia eta Argentinako ipar-mendebaldearen artean, agian Txiletik gertu bizi hiztunekin. Torerok bere lanean kitxua I taldearen hiru aldeko azpiatal bat artikulatu zuen.

• Kitxua I
  • (azpitalderik ez)
    • Huayla
    • Conchuco
    • Huayhuash occidental (Pativilca altua)
    • Huánuco-Marañón
    • Huánuco-Huallaga
    • Huayhuash erdialdea (Huaura altukoa eta Chaupihuaranga)
    • Huayhuash ekialdekoa (Pasco eta Juníngo iparraldea)
    • Mantaroko harana (huanca, Alis, ziurrenik Huangáscar)

• Kitxua II
  • Kitxua II A
    • Pacaraos
    • Lincha
    • Cajamarca (Incahuasi-Cañaris)
  • Kitxua II B
    • Lamas
    • Ecuador
    • Kostaldeko kitxua
  • Kitxua II C
    • Ayacuchoko litxua
    • Kuskoko kitxua ( Bolivia eta Argentina barnebiltzen ditu)
    • Santiago del Estero

Duela gutxi egindako berrikuspen batean, Adelaarrek kitxua II-ko taldearen jarrera taxonomikoa egileak berak zalantzan jarri zuela eta Yauyos inguruko ondorengo ikerketen argitan berriz aztertu zela gogorarazten du. Pakaraoseko kitxua, nagusiki morfologikoak diren kontsiderazioengatik, Kitxua I-aren adarra bezala hartzen da. Gainontzekoak, erdialdeko kitxuetatik dibergentea direnak, Toreroren hasierako II-A barietatearen gainontzeko barietateak, proto-Kitxua II.aren banaketa goiztiar bezala hartu ziren, kitxua II.B eta kitxua II. C artean banatzen hasi aurretik^[23].

Gaur egun ez dago hizkuntza estandar bat (arabiera kasu) edo idatzizko sistema komun bat (txinera bezala) hizkuntza ulertezinen erabiltzaileek komunikatzeko erabiltzen dutena: lehen gaztelaniara jotzen dute, ezagutzekotan.

Maila ofizialean, Peruko konstituzio politikoak kitxuaz hizkuntza bakar bat bezala hitz egiten du, baina Hezkuntza Ministerioak gutxienez sei hizkuntza barietatetarako liburu ezberdinak igortzen ditu (Angela, Ayacucho, Cajamarca-Cañaris, Cuzco, Junín, San Martín). Bolivian, hezkuntzan eta testu ofizialetan, kitxua normalizatu bakarra erabiltzen da (hegoaldekoa), eta Ekuadorren, kitxua bakarra. Bi herrialde horietan hitz egiten diren aldaki guztiak elkar ulergarriak dira.

Kitxua hizkuntza bakarra da, kitxua dialekto estandarra da eta gainerako aldaerak deformazioak dira.

Kitxua eta aimara familien konbergentzia formatiboaren ondoren, kitxuak aimara familia linguistikoarekin harreman linguistiko handia izaten segitu zuen. Eskualde askotan, kitxua, urteen joan-etorrian, aimara ordezkatzera iritsi zen. Izan ere, IKE kitxuaren ezaugarri asko, dirudienez, barietate hauetako asko aimara substratu baten gainean sortu zirelako gertatzen dira.

Gainera, kitxua, historikoki, Amazoniako hizkuntzekin harremanetan egon da, adibidez ashaninkarekin, arawak eta panoa familietako beste hizkuntza batzuez gain. Marañonen arroan, kitxuak erabat ordezkatu zituen, inken aurreko hizkuntza asko bezala. Hegoaldean inken inperioa mapudungun, kakan eta huarpe hizkuntz eremuetara hedatu zen.

Kitxuak gaztelanian ere eragina izan zuen, konkistatzaileek ezagutu zituzten errealitate berriak deskribatzeko kitxuismo asko ekarriz. Gaztelaniak ere maileguak utzi ditu kitxua hizkuntzetan. Ondoren, Andeetako elebitasun gaztelania-kitxuaren ondorioz, fonema oklusibo soinudunak sartu dira Ketxua II izenekoan eta, bestetik, andinoen gaztelania sortu da.

Euskarak zenbait hitz hartu dizkio: kondor, puma, kui, llama, alpaka, bikuina, koka, guano, kinoa, kantxa, txirimoia, panpa, mate...

Kitxuerazko hizkuntzak etengabe hitz egin dira Hego Amerikako mendebaldean, Kolonbiako hego-mendebaldetik Argentinako iparralderaino.

Kolonbiako hego-mendebaldearen, Ekuadorren eta Peruko Amazoniaren iparraldeko muturraren artean, iparraldeko kitxua edo ekuadortarra da nagusi. Multzo ezberdin hori Nariño, Putumayo eta Cauca departamenduetako eskualdeetatik (Kolonbia) Amazonas ibaiaren iparraldeko isurialderaino hedatzen da, Loreto departamenduan (Peru), Ekuadorko Mendilerroa eta Ekialdea zeharkatuz.

Iparraldeko kitxuarekin lotutako bi barietate hitz egiten dira, Peruko Amazonas eta San Martin departamentuetan. Kitxua chachapoyanoa Amazoniako mendian erabiltzen da eta kitxua lamista Mayo eta Sisa ibaien isurialdeetan. Mendebaldean, kitxua cajamarquinoa Cajamarca hiriaren inguruan hedatzen da, Chetilla eta Porcon herrietan. Incahuasi-Cañarisen barietatea, kaxamarka-barietatearekin uler daitekeena, ipar-ekialdean hedatzen da Incahuasi eta Cañaris barrutietan (Lambayeque), Cutervo eta Jaen probintzietan (Cajamarca) eta Huancabamba probintzian (Piura) urrun dagoen herri batean.

Peruko Erdialdeko Mendilerroan, nagusiki, Kitxua I adarreko hizkuntzak daude, iparraldeko Angela eta Huanuco departamenduetan eta hegoaldeko Junin, Huancavelica eta Ica departamenduetan, Pasco eta Lima departamenduak barne.

Eskualde haietan gehien hitz egiten den hizkuntza kitxua ankashinoa da, iparraldeko muturrean hitz egiten dena (Ancash eta Huánucoko ipar-mendebaldean). Kitxua huanca edo soilik huanca deritzona Huancayo, Chupaca eta Concepcion probintzietan Junín departamenduan hitz egiten da. Hegoaldean, Limako departamenduan, Kitxua II dialektoek euren eremua Yauyosko probintziako Ketxua I-a dialektoarekin partekatzen dute; bata Laraos barrutian dago eta bigarrena, probintziaren hegoaldean.

Hegoaldeko ktxua, familia hartako makrolektorik zabalduena, Peruko hegoaldearen eta Argentinako iparraldearen artean hitz egiten da, hiru eskualde bananduz.

• Lehenengoak Peruko hegoaldeko mendilerroa hartzen du, Huancavelica departamenduaren eta Puno eta Moquegua departamenduaren artean eta La Paz departamenduaren iparraldeko eskualde txiki batean iristen da. Eskualde hori hegoalderago dagoen beste batetik aimararen hizkuntza domeinuak banatzen du.
• Bigarrena, Boliviako erdialdean eta hego-mendebaldean hedatzen da, Cochabamba, Chuquisaca eta Potosí departamenduetatik, beste departamentu batzuen mugakideez gain, eta, Argentinako iparraldean, Jujuy, Salta eta Tucuman probintzietatik.
• Azkenik, banaketa "erdi-isolatua" du Santiago del Estero probintziako erdialde-mendebaldean, hau da, Kitxua santiagueño deiturikoan.

Kitxuar hizkuntzen silabak gutxienez bokal batez osatzen dira nukleo gisa. Oro har, kontsonante bat onartzen dute eraso- eta koda-posizioetan (silaba-hasiera eta -amaiera, hurrenez hurren); hala ere, mailegu berrienek bi kontsonante ere onar ditzakete erasoan, bereziki kontsonante likidoekin. Intonazioak eta azentuazioak rol txikiagoak dituzte.

Hiru bokal-fonema bereizten dira: bokal ireki bat eta itxituak biribilduta /u/ez biribilduta /i/. Gainera, erdiko kitxuek bi bokal-kantitate bereizten dituzte: bokal laburrak eta luzeak: /a:/, /i:/, /u:/. Bokal-fonema horien ahoskera zehatza aldatu egiten da ingurune fonetikoarekin. Kontsonante ubular baten auzotasunak beste alofono zentralizatu batzuk sortzen ditu, hala nola [ɑ], [e], [ɛ], [o], [ɔ] eta /j/ sabaikari erdisonantearen auzotasunak ere aurrerapena eragiten du /a/ [æ]-ra. Chachapoyaseko kitxuan /aj/ eta /aw/ bezalako taldeen monoptongazioa gertatzen da, baita Ancasheko aldaera batzuetan ere, hor /uj/ taldeari ere eragiten baitzaio.

Kontsonanteei dagokienez, dibertsifikazio handia dago, jatorrizko inbentario honetan eragina izan duten hainbat aldaketa diakronikoren ondorioz. Protoketxuak hiru nasal izango zituen: /m, n, ɲ/ lau oklusibo /p, t, k, q /, afrikatu bi /t͡ʃ, ʈ͡ʂ/, frikatibo hiru /s, ʂ, h/, gertuko bi /j, w/baita bi edo hiru likidoak  /ʎ, ɾ, (l)/. Atzerakako frikatiba, oso antzinatik egin zen, soilik huankan kontserbatuz.

Protokoloaren kontsonante-inbentarioak murrizketa handiak izan zituen behin baino gehiagotan bere garapen-prozesuan. Glotala /* h/ hasierakoa Ketxua I.ean eta Cajamarca baita, Incahuasi-Cañariseko kitxuan desagertu zen. Kontsonante batzuk bat egin zuten, adibidez, ubular /* q/oklusiboa /k/ KII-Bn eta txistukariak KII-Cean; gainera, bi taldeek afrikadak postalbeolar bakar batean urtu zituzten, Huallagako kitxua bezala, Chachapoyaseko kitxua eta Pastazakoa izan ezik. Azken honetan, afrikar erretrofleja, albeolar /t͡s/ posizioraino aurreratua izan zen.

Bestalde, kontsonante-multzoaren bi hedapen edo gehikuntza handiago erregistratu dira gutxienez. Gaztelaniarekiko kontaktu luzearen ondorioz, /b /, /d/ eta /g/ bezalako soinu plosiboak gehitu dira, kitxuak, jatorrian, soinudunak eta gorrak bereizten zituen tokietan, mailegu nagusien artean, Atzerako frikatibo gorraz gain [ʐ], hala nola, bindiy ("saldu"), Diyus ("Jainko") edo karru ("gurdi"). Hegoaldeko kitxuan, aimararen eraginez ziur aski, eta Ayacuchoko aldaera izan ezik, eiektiboak gehitu ziren, eta herskorren errepertorio fonemikora eta afrikadara xurgatu ziren.

Kitxua I-go aldaketa garrantzitsu batek afrikarren artikulazioan eragina izan du. Post albeolarra */t͡ʃ/ albeolar bateraino aurreratu ze, dialekto jarraitu horren iparraldeko eta erdialdeko zati handi batean. Geroago, zenbait eremutan, aurreko aldaketak utzitako atzeraemangunea ere aurreratu zuten */ʈ͡ʂ/. Aldaera batzuk, Cajatamboko kitxua kasu, albeolar berriaren desafrikazio batetik pasa ziren, aldez aurretik albeolar txistukaria glotalizatzearekin batera */s /.

Artikulu nagusia: Kitxua alfabetoa

Andeetako idazketa metodo baten erabilera aurre hispanikoaz luze eztabaidatzen ari dira. Kipus eta tocapuak idazketa sistema bat izan daitezkeela proposatu da, baina orokorrean onartutako erakustaldiak daude.

Lehen espainiarrek (kronistak eta ebanjelizatzaileak batez ere) eta aborigenek kitxua hizkuntzak grafikatzea bilatu zuten, nagusiki kitxua klasikoan eta kitxua aldaeraren forma goiztiarretan, alfabeto latinoa erabiliz; egoera honek fonema ezberdinentzako grafia ugari sortu zituen eta alderantziz. Hala ere, kitxua hizkuntzak funtsean ahozkoak izan ziren hogeigarren mendera arte.

1939ko urriaren 29an, kitxua hizkuntza bakar baten paradigmapean grabatzeko lehen saiakeretako bat eman zen. Oraingoan, 33 zeinu dituen hizkuntza indigena amerikarrentzako alfabetoa onartu zuten Limako (Peru) XXVIIko kongresuan.

1946ko urriaren 29an, Peruko Hezkuntza Ministerioak Ketxua eta Aimara Hizkuntzen Alfabetoa onartu zuen, erakunde horrek proiektatzen zituen landa-alfabetizazioko kartilletan erabil zitezkeen 40 zeinuekin.

1954ko abuztuaren 2tik 13rako astean, La Pazen egindako Amerikarteko III. Biltzar Indigenistan, kitxua eta aimara hizkuntzentzako alfabeto fonetikoa sortu zen, aurreko bi kongresuetako akordioetan oinarrituta, Pátzcuaron (1940) eta Cuzcon (1949) egindakoak.

1975eko urriaren 16an, Juan Velasco Alvaradoren gobernu militarraren amaieran, Peruko Hezkuntza Ministerioak Goi Mailako Batzorde bat izendatu zuen Kitxua Hizkuntza Ofizialtzeko Legea ezartzeko. Horrek Kitxuaren Oinarrizko Alfabeto Orokorra jakinarazi eta gomendatzen du, ministerioak 4023-75-ED zenbakidun Ministerio Ebazpenaren bidez onartua: haren letrak a, aa, ch, e, h, i, ii, k, l, ll, m, n, ñ, o, p, q, r, s, sh, t, tr, ts, u, uu, w, y dira.

Handik hamar urtera, 1218-85-ED Ministerio Ebazpenaren bidez, alfabeto ofizialak e eta o letrak ezabatu zituen; hiru bokal baino ez dira erabiltzen, a, i eta u, kitxuaren fonologiari dagokiona. Hala ere, Cuscoko kitxua Hizkuntzaren Akademia Nagusiak gaztelaniazko bost bokalekin Cuzcoko Kitxua alfabetoaren bertsio bat sustatzen du oraindik.

Kitxuar hizkuntzak eransleak dira eta hitzak eratzeko arauak nahiko ondo kontserbatzen dira. Morfemak oso erregularrak dira, ez dira aldatzen txertatzen diren ingurunearen arabera. Hitzak bi morfema motaz bakarrik osatzen dira: sustraiak eta atzizkiak.

Badira sustrai independenteak, aldatu gabe hitz oso bat osatzen dutenak, eta badira helburu horretarako atzizkien mendekoak ere. Atzizkiak bi motatakoak dira: eratorriak, lexemen esanahia aldatzen dutenak, eta malguak, ezaugarri gramatikalen paradigmak zehazten dituztenak. Atzizki batzuk enklitikoak dira, perpausaren edozein hitzen amaieran batu daitezkeenak. Atzizkiak oso emankorrak dira, solaskideak iragar ditzakeen esanahiak osatzen baitituzte^[24].

(hegoaldeko kitxua)

Pukllachichkarqaykum

'Jolastarazi genion'.

Hizkuntza kitxuek SOV ordena aldakor bat nahiago dute, funtzio adjektibo bat betetzen duten hitzek eta klausula erlatiboek aldatzen duten izena (hizkuntza zentripetua) baino lehenagokoak dira beti. Lerrokatze morfosintaktikoa akusatiboa izaten da, eta objektu zuzena /* -kta/ ko atzizki kognatuekin markatzen da. Esaldi posesibo osoa osatzeko, edukitzailea lehenesten da edukitzailearen aurretik, eta kasu genitalaren eta pertsonal erlatiboaren atzizkiekin markatzen da, hurrenez hurren.

(q. Huarochirí)

Paypa shutin

‘Bere izena’

Froga ezaugarri gramatikal gisa gordetzen da familia osoan. Horrela, aurrez aurreko, jakinarazitako, usteko eta ondorioztatutako informazioa bereizten da beti. Kategoria hori enuntziatuko edozein hitz birtualki erants dakizkiokeen enklitiko edo partikula moduan adierazten da.

(Q. Cajamarca)^[25]

Qayna chay waka waćharqanmi

'Atzo behi honek erditu zuen'

Awiluyshi wañurqan puñushqanshina.

'Aitite lo egiten zuen bitartean hil zen' (hizlariak entzunak dauzka horren inguruan)

Yanapanqaćh warmin.

'Bere emazteak lagunduko du'

Bestalde, protokitxuak lau pertsona gramatikal izango zituen, hiztunak eta entzuleak aldi berean definituak. Zenbakia ez zen hasieran gramatikalizatuta egongo. Sistema hori Pakaraoseko kitxuan mantentzen da, eta gainontzeko aldaeretan isladatzen da.

Ondoren, hainbat hitzezko marka gramatikal eta nominal agertu ziren pluralentzat, hasierako eskemari gainjarriz. Aldaketa horrekin, sistema pronominalak zazpi pertsonako bat hartzen du: hiru pertsona singularrean, bi lehen pertsona pluralean (barneratzailea eta ez-baztertzailea) eta bigarren eta hirugarren pertsonako pluralak. Gainera, lehen bi pertsona pluralen arteko aldea desagertu egin da iparraldeko kitxuan.

Ez dirudi kopuruak garrantzi handiagoa izan zuenik espainia inbasioa iritsi zen arte. Beste ezaugarri gramatikal batzuk, generoa adibidez, ez dira kitxuar hizkuntzetan sartu. Definizioa baino ez zitzaion gehitu huankari -kaq atzizkiaren bidez, ka- aditzaren agentetik eratorria ('haber').

Hitzezko morfologia oso aberatsa da familia horretan. Kitxua hizkuntzek atzizki eratorrien errepertorio zabalak dituzte. Horiek zuzenean lotzen zaizkio erroari, birtualki mugagabeak diren kopuruetan, gai berriak eratuz. Protoketxuak norabidea adierazten duten lau aditz atzizki izan zituen: -rku- ('gorantz ′), -rpu- (' beherantz ′), -yku- ('barrura') eta -rqu- ('kanpora'). Soilik I. kitxuan eta norabide bertikaleko atzizkien kasuan kontserbatu dira produktiboak, beste instantzia batzuetan fosilizatuak edo absenteak agertzen diren bitartean^[26].

(Ancasheko kitxua)​^[27]

Rikaanakuntsik.

rikaa-naku-ntsik

'Elkarri ikusten diogu'.

(Kitxua lamista)^[28]

Yaykuchin.

Yayku-chi-n

'Sarrarazten du'.

Aditz-gaiak modu eta denbora malguko atzizkien mende daude, eta horiek perpausaren subjektuaren pertsona gramatikalaren espezifikoak dira. Kitxuar aditzak subjektuarekin nahiz objektu zuzenarekin bat datoz iragankorrak direnean: Ekuadorreko kitxuan salbuespenak daude, konjugazio binominala galdu duen eskualdean.

Moduari dagokionez, inperatiboaren flexioa eta indikatiboarena bereizten dira atzizkien multzo desberdinekin. Kitxuak bi garai bereizten ditu: etorkizuna eta ez etorkizuna. Etorkizunik gabeko aditz bat* -rqa atzizkiaren bidez zehaztu daiteke iraganerako. Askotan, itxura atzizki deribatuen bidez markatzen da.

Sustrai nominal gehienak morfologikoki independenteak dira; hau da, ez dute atzizkirik behar hitz oso bat osatzeko. Salbuespenen adibide dira kiki- ('norbera') edo llapa- ('guztiak') bezalako izenordain erlatiboak, osoak izateko atzizki posesiboak behar dituztenak. Ikus llapantsik ("gu guztiok") forma ankashinoa. Sortutako izenek eta adjektiboek ez dute desberdintasunik. Izen batek beste izen bat aldatzen du, aurretik zuzenean jarriz. Elkarrekin, izenezko esaldi bat osatzen dute, amaiera hitzean bere muina duena. Aldagailuak aurretik jar daitezke, mugarik gabe.

Flexio nominalak pertsona gramatikal bakoitzaren atzizki posesibo espezifikoak onartzen ditu: jarraian -kuna bezalako hautazko atzizki bat dute, baina ordena Santiagoko kitxuan alderantzikatzen da. Hirugarrenik, kasu atzizkiak doaz. Esaldi nominalak flexionatu egiten dira, atzizkiak nukleoari bakarrik gehituz. Kasuaren atzizkirik gabeko esaldi bat izenduntzat hartzen da. Kasu akusatiboa (* -kta), latiboa (-man), instrumentala (-wan), kozitatiboa (-ntin), genitiboa (-pa, salbu -pi en Laraos), onbera (-paq) eta kausatzailea (-rayku) atzizkiak kitxua familia osoan kontserbatzen dira. Gainera, aldakuntza duten kasu-atzizkiak ere badaude, hala nola lokatiboa (* -й haw, -pi, -pa, -man), ablatiboa (-piq, -pita, -manta, -paq, -pa), prolatiboa (-pa, -nta), terminatiboa (* -kama, -yaq) eta konparatiboa (* -naw, -hina).

Izen-erroek atzizkiak onartzen dituzte pertsona (jabetza adierazteko, ez identitatea), pluraltasun gramatikala eta kasua adierazteko. Orokorrean, pertsona-atzizkia pluraltasunarena baino lehenago doa.

Ñawpaman katishun – Segi dezagun aurrera

Zenbaki digituak eta hamarra (ez da zeroa adierazten) honako hauek dira:

Taulan Nazioarteko Alfabeto Fonetikoaren ikurrak erabili dira.

• Adelaar, Willem F. H.; Pieter C. Muysken (2004). «3.2 The Quechuan language family». The languages of the Andes. Cambridge: Cambridge University Press. {{ISBN|052136275X}}.
• Cerrón-Palomino, Rodolfo (2003). Lingüística quechua (2ª ed. edición). Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'Bartolomé de las Casas'.
• Cusihuamán, Antonio (2001). Gramática Quechua Cuzco-Collao. Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'Bartolomé de las Casas'. {{ISBN|9972-691-36-5}}.
• Cusihuamán, Antonio (2001). Diccionario Quechua Cuzco-Collao. Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'Bartolomé de las Casas'. {{ISBN|9972-691-37-3}}.
• Itier, César; Torero, Alfredo (1995). Del siglo de oro al siglo de las luces: lenguaje y sociedad en los Andes del siglo XVIII. Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'CBC'. {{ISBN|84-8387-020-7}}.
• Mannheim, Bruce (1991). The Language of the Inka since the European Invasion. Austin: University of Texas Press. {{ISBN|0-292-74663-6}}.
• Torero, Alfredo (1974). El quechua y la historia social andina. Lima: Universidad Ricardo palma, Dirección Universitaria de Investigación. {{ISBN|9786034502109}}.
• Torero, Alfredo (1983). «La familia lingüística quechua». América Latina en sus lenguas indígenas. Caracas: Monte Ávila. {{ISBN|9233019268}}.
• Torero, Alfredo (diciembre de 1984). «El comercio lejano y la difusión del quechua. El caso del Ecuador». Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de Las Casas" (Cuzco) (4): 367-402. Archivado desde el original el 19 de octubre de 2007.

• Virginia Zavala y otros. Qichwasimirayku Batallas por el quechua. Fondo editorial PUCP, Lima, nov. 2014. {{ISBN|978-612-317-065-3}}
• Clodoaldo Soto Ruiz. Quechua manual de enseñanza. IEP Instituto de Estudios Peruanos Lima (2013) {{ISBN|978-9972-51-273-5}}
• Clodoaldo Soto Ruiz. Quechua cuaderno de ejercicios y evaluaciones. {{ISBN|978-9972-51-437-1}}
• Clodoaldo Soto Ruiz. ¿Chaymantaqá? Quechua avanzado. IEP.{{ISBN|978-9972-51-586-6}}
• César Romero Ambrocio y Josmell César Romero Román Quechua Lengua originaria del Perú ILDH Gráfica Palomino Huancayo- Perú (2013)
• Alfredo Torero Cuestiones de lingüística e historia andinas Compilación Tomo I. Editor Filomeno Zubieta. Gráfica Imagen Huacho Perú (2011) {{ISBN|978-612-00-0650-4}}
• Yu. Zubritski Los Incas- Quechuas, traducción del ruso por Vidal Vidal Villanueva, Editorial Progreso Moscú (1979)
• Félix Julca Guerrero y Cervantes Julca Guerrero. Quechua riqueza léxica y expresiva. Inadea Killa Editorial EIRL Huarás (2016) ISBN 978-612-47045--5-0

• (Ingelesez)(Gaztelaniaz) Quechua.org
• (Alemanez)(Gaztelaniaz)(Ingelesez)(Frantsesez) Runasimi.de
• (Gaztelaniaz) Hinantin. Kitxua hizkuntzaren prozesamendu automatikoa lantzen duen ikerketa-taldea. Universidad Nacional de San Antonio Abad del Cusco (UNSAAC).
• Kitxuaren prozesamendurako lehen hurbilketa Ixa taldea eta Cuscoko UNSAAC unibertsitatearen antolatutako mintegia.
• Kitxua hizkuntzari buruzko albisteak Ixa taldearen blogean.
• Maria Juana Farinango Ekuadorko kitxuari elkarrizketa, Argia, 2008-11-16.
• Leonel Cerruto Boliviako kitxuari elkarrizketa, Argia, 2008-11-23.
• Hizkimizki: euskarazko oinarrizko esaldien eta kitxuazko baliokideen zerrenda bat du.ç

• Diccionario Quechua Sureño Normalizado - Español en Aulex.org.
• Diccionario Bilingüe, Quechua Boliviano Normalizado, Teófilo Laime (2007).
• Kichwa yachakukkunapa shimiyuk kamu Diccionario Kichwa - Castellano, Ministerio de educación ecuatoriano (2009).
• Simi Taqe, Qheswa - Español - Qheswa 2005 Diccionario Quechua cuzqueño - español, Academia Mayor de la Lengua Quechua (2006).
• Runasimi-Kastellanu-Inlis Llamkaymanaq Qullqa Diccionario funcional quechua-castellano-inglés de Ayacucho-Chanka, Clodoaldo Soto Ruiz.
• Rimaycuna, quechua de Huánuco Diccionario del quechua del Huallaga con índices castellano e inglés, David J. Weber (1998).
• Shimikunata asirtachik killka Inga: diccionario quechua del Pastaza, SIL (2002).
• Yachakuqkunapa simi qullqa, Qusqu Qullaw Qhichwa Simipi Diccionario ilustrado del Quechua sureño, Ministerio de educación peruano (2005).
• Yachakuqkunapa shimi qullqa, Anqash Qichwa Shimichaw Diccionario ilustrado de quechua ancashino, Ministerio de educación peruano (2005).
• Diccionario Quechua de CosmovisiónAndina.org.
• Vocabulario de la lengva general de todo el Perv llamada lengva Qquichua o del Inca. Quechua cortesano del Inca o la lengua del Cuzco (1608).
• Diccionario trilingüe quechua de Cusco por Esteban Hornberger S. con Nancy H. Hornberger [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9786124121098|ISBN 978-612-4121-09-8]]
• Diccionario Quechua-castellano/ Castellano quechua por Jorge A. Lira, normalización de grafías por Mario Mejía Huamán [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9789972236709|ISBN 978-9972-236-70-9]].
• Laura Ladrón de Guevara: Diccionario Quechua (trilingüe: castelano, quechua e inglés), miembro de AMLQ.
• Abdón Yaranga Valderrama: Diccionario Quechua-español / Runa simi-español de BNP fondo editorial, [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9972874362|ISBN 9972-874-36-2]].
• Elmer Félix Neyra Valverde Diccionario de Matemática Quechua Castellano Inglés Derrama Magisterial, Lima (2015) [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9786124201486|ISBN 978-612-4201-48-6]]
• Anónimo. Arte y vocabulario en la lengua general del Perú (1586). Edita Rodolfo Cerrón Palomino, colaboran Raúl Bendezú y Jorge Acurio. Instituto Riva- Agüero PUCP Lima (2014) [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9789972832628|ISBN 978-9972-832-62-8]]
• Francisco Carranza Romero. Diccionario Quechua ancashino -castellano. Iberoamericana-Vervuert Maguncia, Germany (2003) [[:es:Especial:FuentesDeLibros/8484890988|ISBN 84-8489-098-8]]
• Jorge Flores Aragón (Director editorial) Diccionario bilingüe Quechua-español/ Español quechua Editorial Roc E.I.R.L Cusco Perú (2016) [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9786124687693|ISBN 978-612-4687-69-3]]
• César A. Guardia Mayorga. Diccionaro Kechwa castellano // Castellano kechwa. Librería Editorial Minerva, Lima (1997)
• César Itier. Diccionario quechua sureño- castellano Ediorial Comentarios Lima (2017) [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9789972947094|ISBN 978-9972-9470-9-4]]

• https://www.berria.eus/paperekoa/1879/016/001/2020-04-05/euskara-eta-kitxua-biziberritzeko.htm
• https://www.garabide.eus/euskara/albisteak/eragile-kitxuak-eta-euskaldunak-ekuadorren-hizkuntza-lankidetzan
• https://www.garabide.eus/euskara/hizkuntza-komunitateak/kitxua
• http://31eskutik.eizie.eus/2016/06/20/kitxua-eta-euskara/
• https://www.argia.eus/argia-astekaria/2349/sacha-rosero

• Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antología Quechua del Cusco. Centro Guaman Poma de Ayala, Cusco (2012).
• Waruchiri ñišqap ñawpa machunkunap kawsašqan 16 capítulos del Manuscrito de Huarochirí en la ortografía Quechua Normalizado. (alrededor de 1608)
• Quyllur llaqtayuq wawamanta: El Principito en la lengua Quechua Traducción de Lydia Cornejo y César Itier de la obra literaria “Le Petit Prince” de Antoine de Saint-Exupéry.
• ACHKAY Mito vigente en el mundo quechua Weber, David J. et al. SIL (2008).
• Chaskaschay. Poesía en quechua Ch´aska Eugenia Anka Ninawaman (2004)
• Juan del Oso Cuento popular andino en 15 lenguas quechuas. Editor: David J. Weber (1987).
• Kusi Sulka Awqalli (editor- yarqatsiq). Voces Quechuas// Qichwa Willakuykuna. Killa Editorial Huarás (2017) {{ISBN|978-612-4338-05-2}}
• Porfirio Meneses Lazón. Cesar vallejo TRILCE versión quechua Editorial Universitaria URP Lima (2008) {{ISBN|978-9972-236-38-9}}
• Violeta Ardiles Poma Nuqantsikpam poemas y cuentos . Killa Editorial Huarás (2017)

• Introducción al Quechua Curso inicial de aprendizaje del Quechua, Gerald Taylor (2001).
• Qayna Kunan Paqarin: Una introducción al quechua chanca. 2011 Libro electrónico de curso completo de la gramática quechua, R. Zariquiey, G. Córdova.
• Introducción a la Lengua General. (Quechua Colonial) Instituto Francés de Estudios Andinos. Curso de Lengua General o Quechua colonial.
• Gramática Quechua Boliviano Normalizado Alfredo Quiroz Villarroel (2000).
• Mushuk Muyu Curso Kichwa Ecuatoriano Básico
• Sobre el nombre 'Quechua' Onomástica Andina, Rodolfo Cerrón-Palomino (2008).
• RunasimiNet Curso de Quechua: aprendiendo quechua en línea. Pontificia Universidad Católica del Perú.
• RUNASIMI página web sobre quechua y escrita en la lengua quechua. Entre las cosas ofrece textos en quechua y padrenuestros en diversas lenguas y dialectos quechua. En las lenguas: quechua, español, inglés, italiano, francés y alemán.
• Runasimi Kuchu del lingüista Serafín Coronel Molina. (Sobre todo en inglés, parcialmente en español).
• Ortografía: Lecciones del quechua Serie Lingüística Peruana No.32, tercera edición. David John Weber (1998).
• Quechua.org.uk del lingüista Paul Heggarty. (También en inglés).
• Sonidos de las lenguas andinas Escuche pronunciaciones nativas del quechua y de aimara; vea fotos de cada región; aprenda más sobre estas lenguas.
• Mapa lingüística de la macrolengua quechua según SIL (fedepi.org)
• Situación geográfica de familia quechua en proel.org
• Comisión Arí: alfabeto runasimi inka.

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.