Sizilia-en iturria ikusi

Ezin duzu orri hau aldatu, ondorengo arrazoi hau dela eta:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 09:48, 2 uztaila 2024
Expiry of block: 09:48, 2 uztaila 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Mesedez, sartu goiko xehetasun guztiak egiten dituzun kontsultetan. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Orrialde honen testua ikusi eta kopiatu dezakezu:
{{Italiako eskualdea
|izena=Sizilia
|bandera=Flag of Sicily.svg
|armarria= Coat of arms of Sicily.svg
|hiriburua=[[Palermo]]
|probintziak=[[Agrigentoko probintzia|Agrigento]]<br />[[Caltanissettako probintzia|Caltanissetta]]<br />[[Cataniako probintzia|Catania]]<br />[[Ennako probintzia|Enna]]<br />[[Messinako probintzia|Messina]]<br />[[Palermoko probintzia|Palermo]]<br />[[Ragusako probintzia|Ragusa]]<br />[[Sirakusako probintzia|Siracusa]]<br />[[Trapaniko probintzia|Trapani]]
|kokapena=Sicily in Italy.svg
|azalera=25.710
|biztanleria=5.087.000
|urtea=2005
|dentsitatea=195
|udalerriak=390
|burua=Rosario Crocetta (2012-)
|buru_alderdia=
|web=www.regione.sicilia.it
|}}

'''Sizilia'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0159.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= Europako toponimia fisikoa}}</ref> ([[italiera]]<nowiki/>z: ''Sicilia'' eta [[siziliera]]<nowiki/>z: ''Sicìlia'', {{IPA|siˈtʃiːlja|}}; {{IPA|sɪˈɕilja|}}) [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasoko]] uharterik handiena da eta [[Europa]]ko zazpigarrena tamainaz; inguruan dituen uharteekin batera, [[Italia]]ren barruko autonomia bat da, ''Regione Autonoma Siciliana'' izenekoa.

Hiriburua [[Palermo]] da eta 25.000 km²-ko azalera du. Bost milioi biztanle inguru bizi dira Sizilian.

Siziliako biztanle gehienak elebidunak dira eta [[italiera]]<nowiki/>z zein [[siziliera]]<nowiki/>z hitz egiten dute.

== Etimologia ==
[[Latin]]ez [[Italia]]ko hegoaldean hiruki forma duen uharte horrek [[Siziliako Erresuma|Trinacria]] izena hartzen zuen, hau da, «hirukia». Hala ere, izena [[greziera]]tik dator, Sikelia deitzen baitzuten. Izena uhartean bizi ziren [[sikulo]]etatik dator (Σικελοί /sikeloi/).

== Geografia ==
[[Fitxategi:Sicily topo.png|thumb|ezkerrera|300px|<small><center>Siziliako mapa topografikoa</small>]]
Siziliak, gutxi gorabehera, hiruki forma du eta horregatik, ''[[Siziliako Erresuma|Trinacria]]'' ere deitu izan zaio. Ekialdean [[Italia]]ko [[Calabria]] eskualdea du, [[Messinako itsasartea]] medio. Uhartearen eta Italiako lurraren arteko zabalera hiru kilometro koadrokoa da iparraldean eta 16 bat kilometrokoa hegoaldean.

Siziliaren barnealdeko lurraldea menditsua da eta ahal diren leku guztietan ereiten da lurra. Iparraldeko kostan [[Madonia]]ko mendiak daude, 2.000 metroko altuerarekin, [[Nebrodi]], 1.800ekin eta [[Peloritani]], 1.300 metrorekin, [[Apeninoak|Apeninoen]] jarraipen gisa uler daitezkeenak. [[Etna|Etna mendiko]] konoak ekialdeko kosta osoa harzten du. Hego-ekialdean [[Iblei mendiak]] daude, 1.000 metroko altuerarekin. [[Enna]] eta [[Caltanissetta]]ko meatze barrutiak [[sulfuro]] produkzio gune garrantzitsuak ziren [[XIX. mendea]]n, baina [[1950eko hamarkada]]tik aurrera gainbeheran daude.

Siziliak eta inguruko uharteek [[sumendi]] altuak dituzte. Ekialdean, [[Etna|Etna mendiak]] 3.320 metroko garaiera du eta [[Europa]]ko sumendi aktibo altuena izateaz gain, mundu sumendi aktiboenen artean dago. [[Eoliar uharteak]] eta [[Tirreniar itsasoa|Tirreno itsasoan]] daude, ipar-ekialdean. Bertan [[Stromboli]] bezalako sumendiak daude. Gaur egun, [[Vulcano]], [[Vulcanelli]] eta [[Lipari]] sumendiak ere aktibo daude. Siziliaren hegoaldeko kostaldean, [[Ferdinandea]] ur-azpiko sumendia da aipagarria, [[1831]]an azkenekoz eztanda egin zuen [[Enpedokles (sumendia)|Enpedokles sumendiaren]] zatietako bat. [[Agrigento]] eta [[Pantelleria]]ren artean kokatua dago, [[Siziliako itsasartea|Siziliako itsasarteko]] [[Flegrear Eremuak|Flegrear Eremuetan]].

Lurralde autonomo horrek beste uharte batzuk ditu gertu: [[Egadak|Egada uharteak]], [[Eoliar uharteak]], [[Pantelleria]] eta [[Lampedusa]].

=== Hidrografia ===
Uhartea, zenbait ibaik drainatzen dute, gehienak, erdigunetik isurtzen direlarik, eta uhartearen hegoaldean sartzen dira itsasora. [[Salso ibaia]], [[Enna]] eta [[Caltanissetta]] artean hedatzen da [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasora]] [[Licata]]n isuri arte. Ekialdean, [[Alcantara (ibaia)|Alcantara]] ibaia dago, [[Messina]]n, [[Giardini-Naxos]]en itsasoratzen dena; [[Simeto ibaia]]k urak [[Joniar itsasoa|itsaso Jonikora]] isurtzen ditu, [[Catania]] hegoaldean. Beste ibai garrantzitsu batzuk [[Belice ibaia|Belice]] eta [[Platani ibaia|Platani]] dira.

{|
|-
|width="10"|&nbsp;
|valign="top"|
{| class="wikitable"
|-
!Erreka
!Km.
|-
|[[Salso ibaia|Salso]]
|144
|-
|[[Simeto ibaia|Simeto]]
|113
|-
|[[Belice ibaia|Belice]]
|107
|-
|[[Dittaino]]
|105
|-
|[[Platani ibaia|Platani]]
|103
|-
|[[Gornalunga ibaia|Gornalunga]]
|81
|-
|[[Gela ibaia|Gela]]
|74
|-
|Salso Cimarosa
|72
|-
|Torto
|58
|-
|[[Irminio ibaia|Irminio]]
|57
|-
|[[Dirillo ibaia|Dirillo]]
|54
|-
|[[Verdura ibaia|Verdura]]
|54
|-
|[[Alcantara (ibaia)|Alcantara]]
|52
|-
|[[Tellaro ibaia|Tellaro]]
|45
|-
|[[Anapo ibaia|Anapo]]
|40
|}
|}

== Historia ==
[[Fitxategi:Palermo-Museo-Archeologico-bjs-11.jpg|thumb|eskuinera|Addaura kobako erliebeak]]
Siziliak, historian zehar, konkistatzaileentzat erakarpen handia izan du ([[Erroma]], [[vandaloak|bandaloak]], [[Bizantziar inperioa]], [[Aglabtar leinua|sarrazenoak]], [[Hohenstaufen]]ak, [[Aragoi]], espainiarrak...), baina independentzia garaiak ere ezagutu zituen (greziarrekin, emiratoarekin eta [[Siziliako Erresuma]]rekin). Gaur egun, [[Italia]]ko Errepublikako zati bada ere, bere kulturari eusten dio. Sizilia, beraz, Italiako eskualderik handiena da eta baita [[Mediterraneo]] itsasoko uharterik handiena ere.

Haren posizio zentrala eta baliabide naturalak funtsezkoak izan ziren Mediterraneoko merkataritza-bideetarako<ref>«Sicily». KeyItaly.com. 20 de noviembre de 2007.</ref>. Sizilia [[Magna Graecia]]ren parte izan zen. [[Zizeron]]en ustez, Siziliako [[Sirakusa]] zen [[Antzinako Grezia]]ko hiririk handiena eta politena<ref>«Sicilia's Urbs of Syracusa». AncientWorlds.net. 20 de noviembre de 2007.</ref>.

Sizilia landatarra [[latifundio]]ko ekonomian oinarritu da. Sistema honen funtsa lursail handiak ziren, [[Feudalismo|feudalak]] jatorriz, zerealetarako eta abeltzaintzarako erabiltzen zirenak. XIV. mendean garatu ziren eta [[II. Mundu Gerra]]raino iraun zuten.

Zenbaitetan, uhartea zibilizazio handien bihotza izan da; baina bestetan, kolonia hutsa baino ez, berezko garapenik gabe. Gaur egun, Sizilia ''[[Mezzogiorno]]''ko atala da, eskualde honen ekonomia nekazaritzan oinarritu da. Lursailen jabegoak, feudala askotan, gizarte-klaseen arteko aldea nabaritu du. Honi [[mafia]]ren jarduera gehitu behar zaio non ''vendettak'' (mendekuak) usuak baitira.

=== Historiaurrea ===
Historiaurretik izan dira biztanleak Sizilian. [[Paleolito]] garaiko aztarnak badaude ipar kostaldean ([[Trapani]]n) eta Neolitotkoak [[Termini Imerese]]n.

==== Siziliako tribuak ====
[[Fitxategi:Siziliako tribuak K.a. XI. mendean.jpg|thumb|Siziliako tribuak, K.a. XI. mendean]]
Antzinako Greziaren idazleen arabera, Siziliako jatorrizko biztanleak [[elimoak]], [[sikanoak]] eta [[sikuloak]] ziren (azken herri honetatik datorkio izena uharteari). Hauek guztietatik, sikuloak izan ziren azkenak Siziliara heltzen (antzinako iturrietan beste italiar herrien artean aipatzen dira). Litekeena da sikanoak iberiar tribu bat izatea. Elimoei dagokionez, uste da [[Egeo Itsasoa|Egeo itsasoko]] kostaldean zutela jatorria. Berriki, aurkituriko trikuharrien data K.a. III. milurtekoaren azken erdian finkatu da.

Uharteko historiaurrea oso konplexua denez zaila da ikertzea, herri asko elkarren ostean ibili zirelako. Hala ere, bi eragin nabariak dira: [[Brontze Aroa]]n, ipar-mendebaldetik zetozen herriena (trikuharri kultura ekarri zuten), eta beranduago, Mediterraneoko ekialdetik zetozenena.<ref>Salvatore Piccolo, Ancient Stones: The Prehistoric Dolmens of Sicily, op. cit., p. 31</ref> Urbanizatutako hiriak K.a. 1300tik aurrera agertu ziren.

K.a. XI. mendetik, [[feniziarrak]] Siziliako mendebaldean kokatzen hasi ziren, baina lehenago, zenbait kolonia ezarriak zituzten Ipar Afrikaren hurbileko zonaldean. Mende bat geroago, establezimendu handiagoak eraiki ziren Soloeisen ([[Solunte]]n), [[Palermo]]n eta [[Motia]]n (gaurko [[Marsala]]ren ondoko uharte bat). Kartago boteretsuago izan ahala, hiri hauek haren itzalean geratu ziren.

=== Antzinaroa ===
==== Greziar garaia ====
[[Fitxategi:Sicily Selinunte Temple E (Hera).JPG|thumb|eskuinera|Selinonteko tenplua]]
Greziarrek Sizilia K.a. VIII. mendean kolonizatu zuten. Hasieran, uharteko ekialde eta hegoaldeko eskualdeetan ezarri ziren. Koloniarik garrantzitsuena [[Sirakusa]]n ezarri zuten K.a. 734an. Beste greziar kolonia batzuk honako hauek izan ziren: [[Gela]], [[Agrigento|Akragas]], [[Selinonte]], [[Himera]], [[Camarina]] eta [[Messina|Zankle]] edo [[Messina|Messene]]{{refn|group=ohar|name=a|gaur egungo Messina; ez nahastu antzinako [[Messene]] hiriarekin, Greziako [[Mesenia]]ko eskualdean.}}.
[[Hiri-estatu]] horiek greziar zibilizazioaren atal garrantzitsua ziren, Sizilia Magna Greziako parte bat zelako. [[Enpedokles]] eta [[Arkimedes]], adibidez, siziliarrak ziren. Aipatutako hiriek gobernu demokratikoaren garai luzeak izan zituzten, baina zenbait momentutan, tiranoek boterea eskuratu zuten, bereziki [[Kartago|Kartagoren]] kontrako gerra garaietan. Famatuenen artean [[Gelon]], [[Hieron I.a]], [[Dionisio I.a Sirakusakoa|Dioniso Zaharra]] eta [[Dionisio II.a Sirakusakoa|Dioniso Gaztea]] zeuden.

Greziar eta feniziar komunitateak gero eta boteretsuago bilakatu zirenean, sikuloak eta sikanoak uhartearen erdira bultzatuak izan ziren. K.a. III. menderako Sirakusa greziar munduko hiririk jendeztatuena zen. Siziliar politikariek Greziako arloetan parte hartu zuten, adibidez [[Peloponesoko Gerra|Peloponesoko gerran]], [[atenastarren espedizioa]] K.a. 413an, Atenasko armada hondamendiratu zenean.

Greziar mitologian, [[Atenea]] jaikosa [[Etna]] mendia jaurti zien [[Enzelado]]<ref>"Enceladus: Giant of Mt. Etna in Sicily", Theoi.</ref> edo [[Tifon]] erraldoiei eta lurperatu zituen, [[Gigantomakia]]n, hau da, jainkoen kontrako erraldoien gerran.
[[Fitxategi:Grezia Handia.jpg|thumb|Magna Graecia]]
Greziarrek talka egin zuten komunitate punikoekin, harrezkero [[Kartagotar Inperioa|Kartagoko]] protektoratu zirenak. Kartagoko hiriburua Ipar Afrikan zegoen, ez oso urrun Siziliaren hego-mendebaldeko izkinatik. Palermo kartagotar hiria zen, K.a. VIII. mendean sortua ''Zis'' edo ''Sis'' izenekoa (''Panornos'' greziarrentzat). Ehundaka feniziar eta kartagotar hilobi aurkitu dira Palermoko [[nekropoli]] batean; izan ere, Normandiarren jauregiaren azpian kokaturik.

Lilibaeum (gaur egungo [[Marsala]]) ez zen inoiz guztiz helenizatu. [[Siziliar gerrak|I. eta II. Siziliar gerretan]], Kartagok ia Sizilia osoa kontrolatu zuen, ekialdea izan ezik, Sirakusak menperatzen zuelako. Hala ere, hurrengo mendeetan kartagotarren eta greziarren arteko muga behin eta berriz aldatu zen.

==== Gerra Punikoak ====
Etengabeko gerrak kartagotarren eta greziar hiri-estatuen artean ateak zabaldu zizkion hirugarren botere bati. K.a. III. mendean, Messinako krisia zela eta, [[Erromatar Errepublika]]k erabaki zuen Siziliako arazoetan parte hartzea, Erroma eta Kartagoren arteko [[Lehenengo Gerra Punikoa|I. Gerra Punikora]] eraman zuelarik. Gerraren amaieran (K.a. 242), eta [[Hieron II.a Sirakusakoa|Hieron II.a]] hil ondoren, Sizilia osoa, Sirakusa salbu erromatarren eskuetan zegoen.
[[Fitxategi:Ruines de Carthage.jpg|thumb|eskuinera|Kartagoren hondakinak]]
Horren ondorioz, Sizilia Italiar penintsulatik kanpoko Erromako lehenengo probintzia<ref>* [[Sizilia (erromatar probintzia)]]</ref> izan zen.

[[Bigarren Gerra Punikoa]]n kartagotarren arrakastak adore eman zien Siziliako anitz hiriri erromatarren kontra matxinatzeko. Erromak tropak bidali zituen egoera kontrolatzeko (Sirakusako setioan [[Arkimedes]] hil zen). Kartagok, tarte batez, Siziliako zonalde batzuk kontrolatu zituen, baina gerraren bukaeran uhartetik egotziak izan ziren.

Erromatarrek kartagozale asko hil zuten (K.a. 210ean, M. Valeriano erromatar kontsulak esan zuen: «Jadanik, Sizilian ez daude kartagotarrik»).

==== Erromatar garaia ====
600. urtearen inguruan, Sizilia Erromatar errepublikako probintzia bat izan zen eta geroago [[Erromatar Inperioa|inperioarena]]<ref>«Early & Medieval History». BestofSicily.com. 7 de octubre de 2007.</ref>. Tokia lasaia eta garrantzi handikoa zen eta zerealez Erromaren lehenengo hornitzailea ere. [[Aktiumgo gudua]]ren eta ondoriozko konkistaren ostean, postu hori [[Egipto]]k bete zuen. Inperioak ahalegin eskasa egin zuen eskualdea erromanizatzeko, nahiz eta [[Augusto]]ren garaian saiatu zen latina sartzen, Siziliak, gehienbat, greziar kulturari eutsi zion<ref>"Sicily" en la Enciclopedia Católica de 1913.</ref>. Nabaria izan zen [[Gaio Verres|Verresen]] gobernu txarra, [[Zizeron]]ek gogoratzen zuen moduan K.a. 70 urtean ''In Verren''<ref>Stockton, David. Cicero: A Political Biography. Oxford University Press. {{ISBN|978-0198720331}}.</ref> hitzaldian. Beste gertaera bat [[Sexto Ponpeio]]rekin Siziliako matxinada zela eta, Sizilia Erromatik epe labur batez libre izan zen.

Erromatar okupazioaren ondarea, ekonomian eta nekazaritzan, Siziliatik kanpoko erromatar nobleen jabego handiak ziren, [[latifundio]]ak. Siziliako erromanizazio eskasa bazen ere, zenbait egileren ekarpenak gailendu ziren latindar kulturan, hala nola, [[Diodoro Sikulo]] historialaria eta [[Calpurnio Sikulo]] poeta.

[[Fitxategi:Syrakus BW 2012-10-06 16-44-19.jpg|thumb|Sirakusako erromatar anfiteatroa]]

Garai horretako hondakin arkeologikorik onenak [[Villa del Casale]]n agertu dira, [[Piazza Armerina]]n. [[Hadriano]]ren garaikoa da ''Siziliako zaharberritzailea''ren inskripzioa, baina ez dago argi enperadore honek zer egin zuen. Lehenengo komunitate kristauak uhartean K.o. 200. urtearen inguruan agertu ziren. 313ean, [[Konstantino Handia]]k kristautasuna praktikatzeko debekua indargabetu zuen baina harrezkero Siziliak martiri asko emanda zituen; hala nola, Cataniako [[Santa Ageda|Agata]], Sirakusako [[Santa Luzia]], [[Santa Kristina|Kristina]], [[San Euplio|Euplio]], e. a.

=== Goi Erdi Aroa (V.–XI. m.) ===

==== Bizantziar garaia ====
Erromatar inperioa desagertzen hasi zenean, [[Genseriko]]k zuzendutako, [[bandaloak]] tribu germaniarra, Siziliaz jabetu zen, K.o. 440 urtean. Bandaloek, jadanik [[Galiak]] eta [[Hispania]] inbaditu zituzten, mendebaldeko Europan botere indartsua zela adieraziz<ref>Privitera, Joseph. Sicily: An Illustrated History. Hippocrene Books. {{ISBN|978-0-7818-0909-2}}</ref>. Hala ere, berriki lortutako lurrak beste germaniar herriaren eskuetan ([[godoak]]) utzi behar zituzten<ref>Privitera, Joseph. Sicily: An Illustrated History. Hippocrene Books. {{ISBN|978-0-7818-0909-2}}.</ref>. Italia eta Siziliako [[Ostrogodoen erresuma|ostrogodoen]] konkista [[Teodoriko Handia]]rekin, 488an, hasi zen. Ostrogodoak [[germaniar]]rak baziren ere, Teodoriko saiatu zen Erromako kultura eta gobernua berpizten eta baimendu zuen modu askean erlijioak praktikatzea<ref>Theodoric". Encyclopædia Britannica. 7 October 2007.</ref>.

Gerra godotarra ostrogodoen eta [[Ekialdeko Erromatar Inperio]]aren artean gertatu zen, hau da, Bizantziar inperioa. Sizilia izan zen [[Belisario]] jeneralak Italiako lehenengo zatia hartzean, [[Justiniano I.a]] enperadorearen esanetara<ref>Hearder, Harry. Italy: A Short History. Cambridge University Press. {{ISBN|978-0-521-33719-9}}</ref>. Sizilia, bizantziar base giza erabili zen Italia konkistatzeko. Bost urtetan [[Napoli]], [[Erroma]], [[Milan]] eta ostrogodoen hiriburua, [[Ravena]] konkistatu zituzten<ref>"Gothic War: Byzantine Count Belisarius </ref>. Hala ere, ostrogodoen errege berria, [[Totila]], Italiako hegoaldera joan zen eta Sizilia 550. urtean konkistatu zuen, baina [[Narses (bizantziar jenerala)|Narses]] jeneralak Totila garaitu eta hil zuen [[Taginaeko gudua|Taginako]] guduan 552an<ref>Gothic War: Byzantine Count Belisarius Retakes Rome". Historynet.com. 7 October 2007.</ref>.

Arabiarrek, [[Uthman ibn Affan|Uthman]] kalifarekin, Sizilia inbaditu zuten 652an; baina uhartea kontrolatzeko gai ez zirenez, [[Siriako historia|Siriara]] itzuli ziren arpilatutakoarekin<ref>Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, 1991, p. 1892, {{ISBN|978-0-19-504652-6}}</ref>.
[[Fitxategi:Gothic Battle of Mons Lactarius on Vesuvius.jpg|thumb|Godoen gerra]]
Ravena, [[Lombardiar|lonbardoen]] mendean erori zenean VI. mendearen erdian, Sirakusa Bizantzioko mendebaldeko hiririk garrantzitsuena bilakatu zen. Grezierak poliki-poliki ordezkatu zuen latina, eta eliza ortodoxoaren erritoak onartu ziren<ref>Smith, Denis Mack, (1968) A History of Sicily: Medieval Sicily 800—1713, Chatto & Windus, London, {{ISBN|0-7011-1347-2}}</ref>. [[Konstante II.a]] enperadoreak gortea aldatu zen [[Konstantinopla]]tik Sirakusara 663an. Hurrengo urtean, lonbardoen [[Benevento]] dukerriaren kontrako erasoa prestatu zuen, Italiako hegoaldeko zatirik handiena okupatzen zuena<ref name="#1">"Syracuse, Sicily". TravelMapofSicily.com. 7 October 2007.</ref>. Inperioaren hiria Sirakusara mugituko zelako zurrumurruak zirela eta, Konstantinok bizia galdu zuen 668an<ref name="#1"/>. Haren semearen garaian, [[Konstantino IV.a]]k [[Mezeziok]] boterea usurpatu zuen, baina enperadore berriak azkar kanporatu zuen. VII. mendean Sizilia [[Calabria]]rekin bildu zen, Siziliako bizantziar administrazioa izateko<ref>Kazhdan, Alexander, ed. (1991). Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press. pp. 1891–1892. {{ISBN|978-0-19-504652-6}}.</ref>.

Ipar Afrikako [[Aglabtar leinua|sarrazenoen]] Siziliaren aurkako erasoak, VIII. mendetik aurrera, gero eta usuagoak izan ziren. Azkenean, uhartea konkistatu eta 827tik 902 arte [[Siziliako emirerria]] fundatu zuten<ref>DUTOUR, THIERRY (2003), La ciudad medieval. Orígenes y triunfo de la Europa urbana. — Paidós, Buenos Aires, 2005, pág. 83. {{ISBN|950-12-5043-1}}</ref>. 826an, Eufemiok, bizantziarren komandanteak, emaztea hil eta gero lekaime batekin ezkondu zen. [[Mikel II.a]]k Konstantino jeneralari agindu zion matrimonioa hori ezabatzea eta Eufemiori burua moztea. Eufemiok, horretaz jabetuta, Konstantino hil eta Sirakusa okupatu zuen. Azkenean, garaitua izan zen eta Ipar Afrikara egotzita<ref name="#2">«Brief history of Sicily» (PDF). Archaeology.Stanford.edu. 7 de octubre de 2007.</ref>.

[[Ziyadat Allah]]ri (Tuniziako emir aglabtarrari) Siziliako gobernua eskaini zion, segurtasuna eta armadan islamiarrean jeneral postu baten truke. Armada musulman bat bidali zen, [[arabiar]]rez, [[berbere]]ez, [[Al-Andalus]]eko gerlariez, [[kreta]]rrez eta [[pertsia]]rrez osaturik<ref name="#2"/>. Konkistak gorabehera asko izan zituen erresistentzia handia aurkitu zuelako, mende bat baino gehiago iraun zuelarik. Sirakusari luzaroan eutsi zion, [[Taormina]] 902an erori zen eta 965rako arabiarrek Sizilia osoa konkistatuta zuten.

==== Sizilia arabiarra (965–1072) ====
{{sakontzeko|Siziliako emirerria}}
Arabiarrek lur-erreformak egin zituzten ekoizpena eta [[minifundio]]ak handituz latifundioen kalterako.
[[Fitxategi:Palermo-San-Giovanni-bjs-2.jpg|thumb|San Giovanni degli Eremiti elizako kupulak, arabiar estilokoak]]
Arabiarrek ureztatze sistema hobetu zuten. Ibn Hawqalek, 950ean Sizilia bisitatu zuen arabiar merkatariak, Palermoko azalpena utzi zuen: harresiz inguratutako aldiri bat, ''Al-Kasr'' izenekoa (jauregia), meskita handi batekin (gaur egun katedral erromanikoa dagoen tokian). ''Al-Kalisa'' aldiriak (Kalsa) [[sultan]]aren jauregiak bazituen; bainuak, meskita bat, gobernuko bulegoak eta presondegi pribatu bat. Ibn Hawqalen ustez, Plermon bazeuden 7.000 harakin 150 dendatan lan eginez.

Arabiarren agindupean, siziliar bizantziarren matxinadak sarritan gertatzen ziren, ekialdean gehienbat, baina arrakastarik gabe.

Arabiarrek produktu berriak eraman zituzten uhartera, hala nola laranjak, limoiak, pistatxoak eta azukre-kanabera<ref>Privitera, John. Sicily: An Illustrated History. Hippocrene Books. {{ISBN|978-0781809092}}</ref>.

Garai honetan, Sizilia hiru ''Val'' edo administrazio-eskualdetan banatu zen: Val di Mazara, mendebaldean, Val Demone, ipar-ekialdean eta Val di Noto, hego-ekialdean.

[[Dhimmi]]ak ziren aldetik, jatorrizko kristauek askatasun erlijiosoa izan zuten, baina zerga berezi bat ordaindu behar zuten ([[yizia|''yizia'']]) eta jarduerak murritzak zituzten janztean eta arlo publikoetan aritzeko. Anitz eliza meskita bilakatu ziren eta agerian kristautasuna aitortzeko oztopoak jarri zituzten. [[Emirerri]] apurtzen hasi zen barneko errieta dinastikoengatik<ref name="#2"/>. Garai horretan, gainera, bazegoen juduen presentzia.<ref>Raphael Patai, The Jewish Mind, Scribners, 1977, p. 155-6</ref>.

XI. mendean, Italiar penintsulako gobernuek [[mertzenario]] [[normandiar]]rak kontratatu zituzten, [[bikingo]]en kristau ondorengoak zirenak. [[Roger I.a Siziliakoa|Roger I.ak]] arabiarrak menperatu zituen<ref name="#2"/>. [[Apulia]] eta [[Calabria]] hartu ondoren, 700 zaldunekin [[Messina]]z jabetu zen. Roger I.ak [[Misilmeri]]n irabazi zuen, baina batailarik erabakigarriena Palermoko setioa izan zen. Horren ondoren, 1091n, Sizilia osoa normandoen esku zegoen<ref>«Chronological - Historical Table Of Sicily». In Italy Magazine. 7 de octubre de 2007.</ref>.

Hainbat historialariren arabera, [[Hegoaldeko Italiako normandiar konkista|Siziliako normandiarren konkista]] [[Gurutzadak|Gurutzaden]] hasiera izan zen<ref>Powell (2007)</ref><ref>Paul E. Chevedden, " The Islamic View and the Christian View of the Crusades: A New Synthesis," History, April 2008, Vol. 93 Issue 310, pp 181-200</ref>.

=== Erdi Aro Klasikoa (XI.–XIII. m.) ===

==== Normandiar aldia ====
[[Fitxategi:Gilen II.a Onbera.jpg|thumb|Gilen II.a ''Onbera'']]
{{sakontzeko|Hegoaldeko Italiako normandiar konkista}}
[[Normandiar]]ren garaian, Palermo Siziliako hiriburua izan zen. [[Roger II.a Siziliakoa|Roger II.ak]] (Roger I.aren semeak) Simon anaiarengandik Siziliako kondearen titulua oinordetzan hartu zuen. 1130ean, gai izan zen Sizilia, Malta eta Italiako hegoaldeko (Apulia Calabria) jabegoekin konderritik erresumako kategoriara igotzea<ref>"Chronological - Historical Table Of Sicily". In Italy Magazine. 7 October 2007.</ref><ref>Classical and Medieval Malta (60-1530)". AboutMalta.com. 7 October 2007.</ref>. Denboraldi honetan zehar, Siziliako erresuma oparoa eta politikoki boteretsua zen. Europako aberatsenetakoa bilakatu zen, baita [[Ingalaterra]] baino gehiago ere<ref>John Julius, Norwich. The Normans in Sicily: The Normans in the South 1016-1130 and the Kingdom in the Sun 1130-1194. Penguin Global. {{ISBN|978-0-14-015212-8}}.</ref>.

Garai honetan, Italiako iparraldetik eta [[Campania]]tik inmigrante asko heldu ziren. Hizkuntzari dagokionez, uhartea latinizatu zen eta eliza-gaietan, [[katoliko]] bihurtu zen, bizantziarren menpe [[Eliza ortodoxoa|ortodoxoa]] zelako<ref>«Sicilian Peoples: The Normans». BestofSicily.com. 7 de octubre de 2007.</ref>.

Normandoek aldaketa esanguratsuak ekarri zituzten Siziliara erlijioan, hizkuntzan eta populazioan. Roger I.ak uharteko zatirik handiena kontrolatu zuenetik, inmigrazioa bultzatu zuen, bereziki Italiako iparraldekoa eta Canpaniakoa. Gehienak [[lonbardiar]]rak ziren, latin-hiztunak eta Eliza katolikoaren aldekoak.

Roger II.aren bilobak, [[Gilen II.ak]] (Gillen II.a ''Onbera'' izenekoa ere) 1166tik 1189ra erreinatu zuen. Haren legaturik handiena Monrealeko katedrala da, beharbada sikulo-normandiarreko arkitekturaren adibiderik onena. 1177an, Joana Ingalaterrakoarekin, ezkondu zen, [[Henrike II.a Ingalaterrakoa|Henrike II.aren]] alaba eta [[Rikardo I.a Ingalaterrakoa|Rikardo ''Lehoi Bihotza''ren]] arreba.

Gilen oinordekorik gabe hil zenean 1189an, [[Hauteville]]ren dinastia bukatu zen. Zenbait urte lehenago, [[Konstanza I.a Siziliakoa|Konstanza]], Roger II.aren alaba eta Gilen II.aren izekoa, [[Henrike VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Henrike VI.a]] [[Hohenstaufen]]ekin ezkondu zen, horrekin dinastia berrira igaro zen tronuaren legitimitatea. Tokiko baroiek ez zuten egoera hori onartu eta [[Tankredo Siziliakoa]]ren alde bozkatu zuten, Roger II.aren sasiko semea.

==== Hohenstaufendarren erresuma (1194–1266) ====
[[Fitxategi:Heinrich VI - Konstanze von Sizilien.jpg|thumb|Henrike VI.a Hohenstaufenekoa eta Konstanza I.a Siliziakoa]]
Tankredo 1194an hil zen. Haren azken oinordekoa, Konstanza, [[Henrike VI.a Siziliakoa|Henrike VI.arekin]] ezkondu zen eta Italian zehar joan zen koroa eskatuz. Henrike Palermon sartu zen armada handi baten aurrean eta hori izan zen Siziliako Hauteville dinastiaren amaiera eta hego Alemaniako [[suabia]]r baten hasiera; alegia, [[Hohenstaufen etxea|Hohenstaufenena]]. Henrike VI.a errege gisa koroatuta zegoenean haren semea, [[Frederiko II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Frederiko II.a]] (Siziliako Frederiko I.a) jaio zen Palermon.

Frederikok, aitonak bezala, gustuko zuen zientziak eta literatura ikastea. Berak Napolin Europako lehenengo unibertsitateren bat sortu zuen eta falkoneriari buruzko liburu bat (''De arte venandi cum avibus'') idatzi zuen, behaketa zientifikoetan oinarriturik, ez Erdi Aroko mitologian, ohikoa zen moduan. Hark erreformatu zuen legea eliza eta estatua aldentzeko eta justizia bera gizarteko klase guztientzat ezarri zuen. Henrike Siziliako poesia-eskolaren patroia izan zen. Hor lehenbiziz latinezko italierazko forma arrunt bat erabili zen literaturarako, penintsula osoan zehar irakur eta idatz zitekeen lehen eredua.

Frederiko II.ak hainbat lege zapaltzaile ezarri zituen Aita santuen gogokoak izateko. Haiek ez zuten onartzen kristautasunaren erdian islama praktikatzea<ref>N.Daniel: The Arabs; op cit; p.154.</ref>. Neurri horiek musulmanen matxinadak sortu zituzten eta ondorengo errepresioak ere bai<ref name="#3">Julie Taylor. Muslims in Medieval Italy: The Colony at Lucera. Lanham, Md.: Lexington Books. 2003.</ref>. Hau Siziliako islamaren azken atala izan zen. Bukatzeko arazo musulmanekin, matxinatuak penintsulara bidali zituen, [[Lucera|Lucerera]]<ref>A.Lowe: The Barrier and the bridge, op cit;p.92.</ref>. 1224an, Frederiko II.ak Sizilian geratzen ziren musulmanak egotzi zituen<ref name="#3"/>.

Frederikoren semeak [[Konrado II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Konradok]] jarraitu zion tronuan eta gero sasiko semea Manfredok. Egia esan, azken honek koroa usurpatu zuen (tokiko baroien laguntzarekin) Konradoren semea, Konradin, adin txikikoa zelarik.

=== Behe Erdi Aroa (XIV.–XV. m.) ===

==== Angevinarrak eta Siziliar bezperak ====
[[Fitxategi:Francesco Hayez 022.jpg|thumb|Siziliar bezperak]]
Siziliako suabiar erregeen berezitasun bat zen segurtasun pertsonalarako sarrazenoen konfiantzazko erregimendu bat edukitzea. Praktika hau ez zen aita santuen gogokoa.

Frederikoren erregealdian, aita santuaren eta erregearen arteko aurkakotasuna nabaria zen, [[Guelfoak eta Gibelinoak|guelfoen eta gibelinoen]] gatazkaren parte bat zelako.

Etsaitasun hau Hohenstaufen-etxera igaro zen, [[Manfredo Siziliakoa|Manfredorekin]] jarraituz.

1266an, [[Karlos I.a Napolikoa|Karlos I.ak]], [[Anjou]]ko dukeak, Elizaren babesarekin, armada bat zuzendu zuen Siziliako erresumaren kontra. [[Benevento]]n borrokatu zuten, iparraldeko mugan, hain zuzen. Manfredo guduan hil zen eta [[Klemente IV.a]] aita santuak, Karlos Siziliako errege koroatu zuen.

Frantziarrek oposizioa adierazi zuten eta gobernuak jarritako zerga handiek matxinada batera eraman zuten 1282an ([[Siziliar bezperak]]). Gertaera horretan Siziliako frantziar populazio gehiena hil zuten<ref name="#4">«Sicilian History». Dieli.net. 7 de octubre de 2007.</ref>. Matxinada [[Petri III.a Aragoikoa]]ren laguntzaz arrakastatsua izan zen. Horren ostean, Siziliako baroiek Petri errege koroatu zuten, Konstanzarekin, Manfredoren alabarekin, ezkonduta zegoelako. Garaipenak erresuma bitan banatu zuen. Karlosek parterik handienean jarraitzen zuen gobernatzen (oraindik Siziliako Erresuma izena zuena), baina bi erregeek esaten zutenez Siziliako erregea zirela, uharteko erresuma [[Trinacria]] deitu zen. Kontinenteko lurraldeak, [[Angevinar Inperioa|angevinarren]] menpe berriz, Napoli Erresuma izan zen. Denbora pasa ahala, aldentze horrek [[Bi Sizilietako Erresuma]] eratuko zuen.

Siziliar bezperen ondoko gerrek [[Caltabellottako Bakea]] arte iraun zuten (1302), hala ere, 90 urteren zehar aldizkako gatazkak agertu ziren.

==== Aragoitar aldia ====
Petri 1285ean hiltzean, [[Alfontso III.a Aragoikoa|Alfontso]] semeak hartu zuen oinordekotza, baina 1291n ondorengorik gabe hil zenez, [[Jakue II.a Aragoikoa|Jakue]] anaiak hurrengo erregea izan zen, Aragoi eta Sizilia lotuz. Hala ere, [[Agnani Ituna]]ren arabera, Sizilia angevinarrei itzuli behar zien [[Sardinia]]ren truke. Siziliarrek ez zuten ikuspuntu hori onartu eta Petriren seme gazteena, [[Frederiko II.a Siziliakoa|Frederiko]], erresumaren erregeorde zena, Siziliako errege izendatu zuten (1298-1337).
[[Fitxategi:Marti l'humà.jpg|thumb|eskuinera|Martin I.a Aragoikoa]]
Caltabellotta Itunaren arabera, Frederiko [[Trinacria]]ko (Sizilia izena ez zen erabiltzen) erregea izango zen. Horrela, Aragoiko errege-familiaren bigarren mailako adar batek Sizilia hasi zen kontrolatzen. Bitartean, [[Bonifazio VIII.a]] aita santuak [[Karlos II.a Napolikoa|Karlos II.a]] Napoliko errege aitortu zuen<ref name="#4"/>.

1347ko urrian, [[izurri beltza]] [[Messina]]ra iritsi zen, Europako lehen lekura.

Orokorrean, XIV. mendean zehar Sizilia erresuma independentea izan zen, nahiz eta aragoitarren senideek gobernatu zuten 1409 arte<ref name="#5">«History of Sicily». KnowItal.com. 7 de octubre de 2007.</ref>, edonola, siziliar errege peto-petoak ziren. Siziliar parlamentuak, mende bat lehenagotik funtzionatzen zuenak, botere zabalekin jarraitu zuen.

[[Frederiko III.a Siziliakoa|Frederiko III.aren]] alaba, Maria, [[Martin II.a Siziliakoa|Martin Gaztearekin]], [[Martin I.a Aragoikoa]]ren semearekin, ezkondu zen. Martin Gaztea ondorengorik gabe hil zenez, Martin I.ak bere burua koroatu zuen Siziliako errege 1409an; horrela, berriro bildu ziren Aragoiko eta Siziliako koroak. 1442an, [[Alfontso V.a Aragoikoa|Alfontso V.a]] ''Bihotz Zabalak'' Napoli konkistatu zuen. Erregearen heriotzean (1458), Napoli independizatu zen, baina Siziliak Aragoirekin loturik jarraitu zuen.

Garai horretan, siziliar idiosinkrasia agertu zen. Populazioa homogeneizatu zen, jadanik ez zegoen greziar, arabiar eta latindar herrien arteko bereizketarik. [[Katalana]] zen gortean hitz egiten zen hizkuntza; siziliera, berriz, parlamentuan eta kalean.

Uhartean fundatutako lehenengo unbertsitatea Catanian izan zen 1434an. Antonello da Messina zen garai horretako artistarik handiena.

=== Aro Modernoa ===
==== Espainiar aldia ====
Gaztela eta Aragoiko koroen batasunarekin 1479an, Espainiako errege-erreginak Sizilia gobernatu zuten gobernadore edo erregeordeen bitartez. Hurrengo urteetan, uharteko agintaritza kontzentratu zen baroi gutxien eskuetan.
[[Fitxategi:Michel Sittow 004.jpg|thumb|Fernando II.a Aragoikoa]]
1492tik aurrera, [[Fernando II.a Aragoikoa]] saiatu zen Aragoiko koroa ekialderantz hedatzen. Italian aurre egin zion Frantziari, Napoli eta Siziliako erresuma menperatu nahi zuelako. Horretarako [[Liga Santua]] (1511) antolatu zuen, Fernandoren lehenengo nazioarteko arrakasta diplomatikoa. Napolin eta Sizilian gobernatzen zuen dinastia egotzi zuen eta 1504an, frantziarrak ere. Honela, erresuma horiek koroan sartu zituen, bi erregeordetzetan antolaturik; Sizilia eta Napoli.

Erregeordeen helburua zen gortearekin zeuden distantzia luzeak eta komunikazio eskasak konpontzea. Oso zaia zen erregeordearentzat koroaren eskaerak eta siziliarren gogoak bateratzea (antzekoren bat gertatzen zen espainiarren Amerikako kolonietan). Erregeordeak nahi zuen lurraldea kontrolatu eta basailuen leialtasuna ziurtatu, horretarako erregearen izenean ofizioak eta opariak ematen zituen. Erregeak, berriz, agintzen zuen errege kontseilu eta erakunde independenteen bidez, hala nola, [[Inkisizioa]]ren agenteak, bisitariak eta ikuskatzaileak. Egia esan, erregearen boterearen eremua ez zen inoiz ondo zehaztu. Hori dela eta, erregeordetzan tokiko erakundeek beraien artean borrokatzen zuten, Sizilia gobernaezina bilakatuz<ref>Fernando Ciaramitaro, "Virrey, Gobierno Virreinal y Absolutismo: El Caso de la Nueva España y del Reino de Sicilia," ["Viceroy, government, and absolutism: the case of New Spain and the Sicilian kingdom"] Studia Historica: Historia Moderna, 2008, Vol. 30, pp 235-271</ref>.

XVI. mendea Siziliarako urrezko garaia izan zen gariaren esportazioekin. Inflazioak, populazioaren hazkundeak eta nazioarteko merkatuek aldaketa sozio-ekonomikoak ekarri zituzten.

XVII. mendean, Siziliako zetaren esportazioak gariarenak baino handiagoak izan ziren. 1590tik 1650era, barneko kolonizazioa eta nobleen eraginez establezimendu berriak sortu ziren. Horrek ekarri zuen populazioaren mugimendua hiri handienetatik landa eremuetara<ref name="#6">Francesco Benigno, "Vecchio e Nuovo Nella Sicilia del Seicento: Il Ruolo Della Colonizzazione Feudale", [Old and new in 17th-century Sicily: the role of feudal colonization] Studi Storici (1986), Vol. 27 Issue 1, pp 93-107</ref>.

Nobleak populazioaren hazkundeaz eta beharraz baliatu ziren eremu berriak lantzeko, nagusiki garian oinarriturik. Herri berrietan landarik gabeko langileak bizi ziren. Finken fundazioei esker, hainbat familia politikoki gailendu ziren, landa-esparruetako gero eta kontrol gehiago izanik<ref name="#6"/>.

Siziliak izurri beltzaren beste agerraldi bat 1656an izan zuen. Horretaz gain, 1542ko eta 1693ko lurrikarek gogor kaltetu zuten uharteko ekialdea<ref name="#4"/>. Zenbait iturriren arabera, 1693koak 60.000 lagun hil zituen<ref>"Italy's earthquake history". BBC News. 31 de octubre de 2002.</ref>.

Ondoriozko berreraikuntzak estilo arkitektoniko berri bat sortu zuen, siziliar barroko izenekoa.
[[Fitxategi:Felipe V de España.jpg|eskuinera|thumb|Filipe II.a Espainiakoa]]
XVII. mendeko matxinadak erruki gabe zapaldu ziren, bereziki Palermo eta Messinakoak<ref name="#5"/>.

Ipar Afrikako piraten etengabeko erasoak zirela eta, kostaldeko bizilekuak XIX. mendera arte ez ziren kokatu<ref>Rees Davies, British Slaves on the Barbary Coast, BBC, 1 de julio de 2003.</ref><ref>"Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast and Italy, 1500-1800". Robert Davis (2004) {{ISBN|1-4039-4551-9}}</ref>.

Siziliako espainiar erregeordetzak 1713 arte iraun zuen.

[[Espainiako Ondorengotza Gerra|Ondorengotza gerraren]] kausaz eta [[Utrechteko Ituna|Utrechteko Itunean]] adostutakoaren arabera, [[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe V.ak]] Saboiako dukeari ([[Viktor Amadeo II.a|Viktor Amadeo II.ari)]] uhartea eman behar zion hango erregea izateko. Hala ere, 1720an Sizilia Sardiniarekin trukatu zuen, eta uhartearen jabe berria Austriako enperadorea [[Karlos VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Karlos VI.a]] izan zen.<ref>The Treaties of Utrecht (1713)». Heraldica.org. 7 de octubre de 2007.</ref>

Austriarrak [[Poloniako Ondorengotza Gerra]]n arduratuta zeudenean, Karlosek, Filipe V.aren semeak, Sizilia eta Napoli konkistatu zituen<ref>«Charles of Bourbon - the restorer of the Kingdom of Naples». RealCasaDiBorbone.it. 7 de octubre de 2007.</ref>. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.ak]] Espainiako tituloa eskuratu zuenean, bi erresumak bere seme [[Fernando I.a Bi Sizilietakoa|Fernando I.ari]] Bi Sizilietako tronua utzi zizkion. Hasieran, Sizilia erresuma independentetsua zen, erregearekin bakarrik lotura pertsonala zuelako eta Borboiek Napolitik gobernatzen zutelako.

=== Aro Garaikidea ===
==== Borboien aldia ====
Borboiak ofizialki Napolin bizi ziren, tarte labur batez izan ezik, [[Gerra Napoleondarrak|Napoleongo]] gerretan (1806-1815) errege familia, [[Campo Teneseko Gudua]] galdu ondoren, Palermora exiliatu zenean. Denboraldi honetan Borboiek Sizilian gobernatu zuten, Bonaparte familiako erregeek, berriz, Napolin; [[Josef I.a]]k (1806-1808) eta [[Joakim I.a]] (1808-1815).

Siziliar nobleek begi onez ikusi zuten ingelesen interbentzio militarra konstituzio berri bat garatu zutelako, Westminster gobernuaren ereduan oinarrituta.
[[Fitxategi:Fernando II de las Dos Sicilias 2.jpg|thumb|Fernando II.a Bi Sizilietakoa]]
Britainar itsas armadak Siziliako erresuma bermatu zuen frantziarren kontrako gerran; hortaz, Messinaren ondoko, 1806 eta 1815 bitartean, eraiki zituzten gotorleku sendoak<ref>W. H. Clements, "The Defences of Sicily, 1806-1815," Journal of the Society for Army Historical Research, Autumn 2009, Vol. 87 Issue 351, pp 256-272</ref>.

[[Gerra Napoleonikoak|Gerra Napoleonikoen]] ostean, Fernando I.ak Sizilia eta Napoliko erresumak lotu zituen [[Bi Sizilietako Erresuma]] eratzeko<ref>The term had already come into use in the 18th century</ref>.

Siziliarrek txalotu zuten [[Fernando II.a Bi Sizilietakoa|Fernando II.aren]] etorrera autonomia etorriko zelakoan. Era berean, pentsatu zuten pobreziaren eta justizia-administrazio txarraren arazoak Sirakusako konteak, erregearen anaiak, konponduko zituela. Hala ere, Napoliko errege-gobernuak Siziliako arazoak modu administratiboan baino ez zituen kontuan hartu. Napoliar ministroek ez zuten interes askorik erreformak egiteko. Fernandok aukera galdu zuen erdi klaseak bereganatzeko eta baroien boterea murrizteko. Azkenean, ezegonkortasunak 1837ko matxinada eragin zuen.

Ezkututako atsekabeak, independetziaren gogoak eta borboien ezetzak gobernu konstituzionalari, hainbat iraultz eragin zituen, 1820 eta 1848 bitartean. 1848an, 16 hilabetez Sizilia borboien libre egon zen, baina 1849ko maiatzaren 15ean, uhartea berreskuratu zuten. Messina XIX. mendean zehar, independentziaren aldekoa zen. [[Risorgimento]]ko liderrak gizarte-klase ezberdinetatik zetozen<ref name="#7">Correnti, (2002)</ref>.

1847-1848ko Messinako altxamenduan guztiz antolatutako egitura bat sortu zen, iraultzaileek baitzekiten loturik borrokatu behar zutela Sizilia osoan. Matxinatuek azkar kontrolatu zuten hiria, baina borboien armadak garaile izan ondoren, erraz amaitu zuen matxinada. Ondoriozko errepresioak iraultzaileen diaspora eragin zuen, Sizilian gobernu atzerakoia ezartzen zen bitartean.

Messina eta Palermoko borbardaketengatik, Fernando II.ari ''errege-bonba'' ezizena jarri zioten<ref name="#7"/>.

==== Italiar batasuna ====
1860ean, ''Risorgimento''an<ref name="#8">«Italians around the World: Teaching Italian Migration from a Transnational Perspective». OAH.org. 7 de octubre de 2007.</ref>, [[Garibaldi]]k zuzendutako ''Mila Gizonen'' edo [[Alkandora Gorrien Espedizioa]] Sizilian lehorreratu zen eta ''Pianto romano'' mendixkan, [[Calatafimi-Segesta|Calatafimiren]] ondoan, maiatzaren 15ean Borboien tropak garaitu zituen. Siliziarrek Garibaldirekin bat egin zuten italiar errepublikan eta siziliar guztientzat berdintasunezko promesetan sinetsi zutelako. Horregatik lagundu zuten Italiako hegoaldea konkistatzen. [[Gaeta]]n Borboien azken erresistentziarekin bukatu zuten eta Garibaldi diktadura pertsonala iragarri zuen [[Viktor Emanuel II.a Italiakoa|Viktor Emanuel II.aren]] izenean, Sizilia Italiaren erresumaren parte bat bihurtu zen (1861). Ordutik, Siziliaren historiak eta Italiarenak lotura zuzena izan dute.

Monarkia ezartzean, siziliarrek ez zuten agindutako errepublika izan ezta berdinatasuna ere, erabaki politikoak justizian, administrazioan eta polizian iparraldeko Italiatik onartzen zirelako. Matxinada bat sortu zen 1866an, Palermo [[Saboia]]ko monarkiaren kontra. Italiako itsas armadak hiria bonbardatu zuen eta irailaren 22an tropak lehorreratu ziren, Raffaele Cardonaren esanetara. Italiar soldaduek epaiketarik gabe matxinatuak fusilatu orduko uhartea kontrolpean izan zuten<ref>«Palermo», ''Enciclopedia Católica'', 1913.</ref>.

Beste aldetik, tokiko eliteek behin eta berriz oztopatu zituzten Italiako gobernuaren ahaleginak ohiko ekonomia eta sistema politikoa modernizatzeko, baita udaletxea, polizia berria eta justiziako sistema liberala ezartzeko esfortsuak zapuztu zituzten ere. Beste aldetik, errepikatzen ziren matxinadak, nekazarien ezinegonaren adiera bat baino ez zen<ref>L. J. Riall, "Liberal policy and the control of public order in western Sicily 1860-1862," Historical Journal, June 1992, Vol. 35 Issue 2, pp 345-68</ref>.

Siziliako hegoaldean, unionisten kontrako gerrilla bat antolatu zen 1861 eta 1871 bitartean. Italiako gobernuak militarki gogor erantzun zuen. Matxinadak antolatu gabekoak ziren, bidelapurrak gobernuaren ustean. Sizilia eta Italiako hegoaldean gerra-legea ezarri zen hainbat urtez, italiar armadak gogor erreprimitu zuen, prozesu sumarisimoan milaka lagun fusilatuz, milaka preso hartuz, herriak suntsituz eta jendea deportatuz.

==== XX. mendea ====
[[Giuseppe Tomasi di Lampedusa]]k idatzi zuen ''Ozelote'' bere liburuan siziliarren ustez, Italiaren batasuna iparraldekoen hegoaldekoen gaineko konkista bat izan zela. Egiaz, Siziliako eta [[Mezzogiorno]]ko ekonomia erori zen. Horrek izugarrizko emigraziora eraman zuen, ordu arte ezezaguna<ref name="#8"/>.

Langile eta nekazarien erakundeak, ''Fasci Siziliani'' esanekoak, ezkerraldekoz eta separatistaz osatutako taldeak matxinatu ziren eta gobernuak berriro gerra-legea ezarri zuen 1894an<ref>https://web.archive.org/web/20040128195138/http://www.geocities.com/capitolHill/rotunda/2209/Sicily.html</ref><ref>«fascio siciliano». Encyclopædia Britannica. 7 de octubre de 2007.</ref>.

1908ko Messinako lurrikarak 85.000 lagun hil zituen<ref>"Messina earthquake and tsunami". Britannica Online Encyclopedia.</ref>.

Naziek [[II. Mundu Gerra]]n Sizilia okupatu zuten eta 1943an, aliatuek uhartea aukeratu zuten Europa erasotzeko, Siziliako lehorreratzearen operazioan. Inbasioa errazteko, aliatuek mafia suspertu zuten lagun ziezaien. Horretarako ''[[Siziliako mafia|Cosa Nostra]]<nowiki/>ren'' buruzagiak Italiako presondegietatik askatu zituzten preso politikoak zirela argudiatuz. 1943ko Siziliako inbasioari (''Husky'' operazioa) dagokionez, populazioak aliatuak txalotu eta besarkatu zituen<ref>«fascio siciliano». ''Encyclopædia Britannica''.</ref>.

==== Gerra osteko aldia ====
Italia errepublika bilakatu zen 1946an eta Siziliak, beste bost eskualdek moduan, berezko estatutua izan zuen, parlamentu eta presidente batekin<ref>«Sicily autonomy». Grifasi-Sicilia.com. 7 de octubre de 2007.</ref>. Nekazari erreforma partzialak egin ziren latifundioak abolituz. Beste aldetik, propio sortutako ''Cassa per il Mezzogiorno'' bankuaren funtsek (1954–1984) siziliar ekonomia suspertu zuten<ref>John Paul Russo, "The Sicilian Latifundia," Italian Americana, March 1999, Vol. 17 Issue 1, pp 40-57</ref>, nahiz eta iparraldekoek neurri administratiboak ezarri<ref>«Italy - Land Reforms». Encyclopædia Britannica. 7 de octubre de 2007.</ref><ref> «North and South: The Tragedy of Equalization in Italy» (PDF). Frontier Center for Public Policy. 7 de octubre de 2007.</ref>.

Giovanni Falcone eta Paolo Brosellino mafien kontrako magistratuen hilketa zela eta, Sizilia titularretan agertu zen berriro 1992an. Horrek ezegonkartasun politikoa sortu zuen.

XXI. mendean, Sizilia eta inguruko uharteak legez kanpoko immigrazioaren helburu bilakatu dira, eta giza kontrabandorako ere erabiltzen dira.

==== Mafia ====
[[Fitxategi:Sicilian mafia 1901 maxi trial.jpg|thumb|Palermon ustezko hainbat eta hainbat mafiosori 1901ean egindako epaiketa handiaren zirriborroa, L'Ora egunkarian argitaratua (1901eko maiatza).]]
[[Mafia]], krimen antolatuaren sareen konfederazioa, XIX. mendearen erdian sortu zen. Hasieran, alokatutako indar pribatuak ziren, lur-jabe handien eta merkatarien ondasunak bidelapurren taldeetatik (''briganti'') babesteko, horiek sarritan landak eta hiriak arpilatzen baizituzten. Erregimen faxistak organizazioa arrakastaz ezabatu zuen 1920ko hamarkadan; horren ondorioz, hainbat mafiaburu atzerriratu ziren, gehienbat Estatu Batuetara<ref name="#8"/>.

''Cosa Nostra'' erakunde kriminala da, estatuaren antzeko egitura batez. Bortizkeria erabiltzen du kontrolezko baliabide moduan, arauak apurtzen dituzten kideak exekutatzen ditu, baita kanpokoak erakundea mehatxatzen dutelako edo horrekin lan egin nahi ez dutelako ere. 1984an, Italiako gobernuak Mafiaren aurkako politika hasi zuen, erakundea deuseztatzeko, mafiaburuak jazarriz<ref>Dickie (2004)</ref>.

== Probintziak ==
[[Fitxategi:Provinces of Sicily map.png|thumb|250px|<small><center>Probintziak</small>]]
* [[Agrigentoko probintzia|Agrigento]]
* [[Caltanissettako probintzia|Caltanissetta]]
* [[Cataniako probintzia|Catania]]
* [[Ennako probintzia|Enna]]
* [[Messinako probintzia|Messina]]
* [[Palermoko probintzia|Palermo]]
* [[Ragusako probintzia|Ragusa]]
* [[Sirakusako probintzia|Siracusa]]
* [[Trapaniko probintzia|Trapani]]

== Udalerri nagusiak ==
# '''[[Palermo]]''': 665.434 biztanle ([[2006]]).
# [[Catania]]: 300.701.
# [[Messina]]: 244.573.
# [[Sirakusa]]: 123.494.
# [[Marsala]]: 82.378.
# [[Gela (Sizilia)|Gela]]: 77.239.
# [[Ragusa]]: 72.419.
# [[Trapani]]: 70.635.

== Pertsonaia ezagunak ==
* [[Vincenzo Bellini]] ([[1801]]-[[1835]]), musikagilea.
* Vincenzo Nibali (1984), txirrindularia.

==Ikus, gainera==
*[[Siziliako gastronomia]]

== Oharrak ==
{{Erreferentzia zerrenda|group=ohar}}

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}

== Kanpo estekak ==
* {{it}} [http://www.regione.sicilia.it Webgune ofiziala]
* {{en}} [https://www.ancient.eu/https://www.ancient.eu/article/1190.| Piccolo, Salvatore (2018). ''Bronze Age Sicily''. Ancient History Encyclopedia.]{{Apurtutako esteka|date=urtarrila 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
{{autoritate kontrola}}

{{Europako estaturik gabeko herrialdeak}}
{{Italiako eskualde aurkibidea}}

[[Kategoria:Sizilia| ]]
Orri honetan erabilitako txantiloiak:
Txantiloi:Apurtutako esteka (aldatu)
Txantiloi:Autoritate kontrola (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Autoritate kontrola/styles.css (aldatu)
Txantiloi:Bandera (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Banderaikur (aldatu)
Txantiloi:Basepage subpage (aldatu)
Txantiloi:Border (aldatu)
Txantiloi:Cal coor (aldatu)
Txantiloi:Cal coor/type wd (aldatu)
Txantiloi:Category handler (aldatu)
Txantiloi:Category handler/blacklist (aldatu)
Txantiloi:Category handler/numbered (aldatu)
Txantiloi:Clear (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Coord (aldatu)
Txantiloi:En (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Erreferentzia (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Erreferentzia/loturak (aldatu)
Txantiloi:Erreferentzia/oinarria (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Erreferentzia zerrenda (jatorria ikusi) (babestua)
Txantiloi:Europako estaturik gabeko herrialdeak (aldatu)
Txantiloi:Fix (aldatu)
Txantiloi:Fix/category (aldatu)
Txantiloi:Herrialde bandera2 (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Herrialde banderaikur2 (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Aostako Harana (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Bretainia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Eskozia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Euskal Herria (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Faroeak (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Flandria (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Frisia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Gales (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Galizia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Italia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Katalunia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Kornualles (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Korsika (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Laponia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Man (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Okzitania (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Sardinia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Sizilia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Sápmi (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Valonia (aldatu)
Txantiloi:Hizkuntza azalpena (aldatu)
Txantiloi:Hlist/styles.css (aldatu)
Txantiloi:IPA (aldatu)
Txantiloi:ISBN (aldatu)
Txantiloi:If pagename (aldatu)
Txantiloi:Infobox (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Infotaula (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:It (aldatu)
Txantiloi:Italiako eskualde aurkibidea (aldatu)
Txantiloi:Italiako eskualde infotaula (aldatu)
Txantiloi:Italiako eskualdea (aldatu)
Txantiloi:Koord (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Lat wd (aldatu)
Txantiloi:Lon wd (aldatu)
Txantiloi:Main other (aldatu)
Txantiloi:Namespace detect (aldatu)
Txantiloi:Navbox (aldatu)
Txantiloi:Refn (aldatu)
Txantiloi:Sakontzeko (aldatu)
Modulu:Arguments (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Modulu:Autoritate kontrola (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Modulu:Coordinates (aldatu)
Modulu:Coordinates/styles.css (aldatu)
Modulu:Infobox (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Modulu:Math (aldatu)
Modulu:Namespace detect (aldatu)
Modulu:Namespace detect/config (aldatu)
Modulu:Namespace detect/data (aldatu)
Modulu:Navbar (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Modulu:Navbar/configuration (aldatu)
Modulu:Navbar/styles.css (aldatu)
Modulu:Navbox (aldatu)
Modulu:Navbox/configuration (aldatu)
Modulu:Navbox/styles.css (aldatu)
Modulu:No globals (aldatu)
Modulu:Unsubst (aldatu)
Modulu:Wikidata (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Modulu:Wikidata/i18n (aldatu)
Modulu:Yesno (aldatu)
Sizilia(e)ra itzuli.
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Sizilia"(e)tik eskuratuta