Vidi fonton por Kafo

Vi ne rajtas redakti ĉi tiun paĝon, pro la jena kialo:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 jul. 2024
Expiry of block: 08:48, 2 jul. 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Bonvolu inkluzivi ĉiujn suprajn detalojn en iuj demandoj, kiujn vi sendas. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Vi povas vidi kaj kopii la vikitekston de tiu ĉi paĝo:
[[Dosiero:Coffee Beans Banner.jpg|center|775px]]
[[Dosiero:Dülmen,_Privatrösterei_Schröer_--_2018_--_2.jpg|eta|Fotomontaĵo de la procezo de preparado]]
[[Dosiero:Detail of coffee plant showing beans and leaves.jpg|eta|[[Kafarbo]] kun ruĝa [[kafbero]]j]]
[[Dosiero:A small cup of coffee.JPG|eta|Nigrega kafo en [[taso]]]]
'''Kafo''' estas [[trinkaĵo]] preparata el la [[semo]]j de [[kafarbo]] (ĉefe ''[[Coffea arabica]]'' kaj ''[[Coffea canephora]]'') kaj estas [[Stimulo|stimula]] pro enhavo de la [[kemiaĵo]] [[kafeino]]. La [[frukto]] de la kafarbo estas [[bero]]forma, [[Nukso|nuksa]], kun 2 semoj, nomitaj [[kafofabo]]j pro ĝiaj formoj. La [[kafofabo]]jn oni vendas krude aŭ bruligite ([[Rostado|rostite]]). Kafotrinkaĵo estas preparata laŭ tre diversaj manieroj, inter kiuj la plej konataj estas:
* la plej malnova metodo, iam nomita [[greka kafo|greka]] aŭ [[turka kafo]] (boligi la pulvorigitajn semojn en [[akvo]]);
* [[filtrado]] (pasigi varman akvon tra [[Filtrilo|filtro]] kun la [[Muelado|muelitaj]] semoj);
* [[espreso]]-metodo (ankaŭ pasigi varman akvon tra filtro sed kun helpo de [[Vaporpremo|vapor-premo]]).
Oni kutime trinkas la kafon varma, sed ankaŭ oni povas trinki ĝin malvarma, sola, kun varma [[lakto]], aŭ miksita kun aliaj [[spico]]j kiel [[cinamo]] aŭ [[cikorio]], aŭ kun [[ĉokolado]].

La termino '''kafo''' estas ankaŭ uzata kun la signifo kafofabo, la semo de kafarbo.

== Etimologio ==
La [[araba lingvo|araba]] vorto {{lang | ar | قهوة}} ''qahwah'' aŭ ''qawa'', foje prononcata "kahǔah" aŭ "gaǔa" rilatas en la iama "feliĉa [[Arabio]]" (la nuna [[Jemeno]]) al la kafofabo rostita kaj al la varma trinkaĵo preparita per diversaj metodoj<ref>Esat Ayyıldız. [https://ia801502.us.archive.org/27/items/kahve_202201/Kahve%20S%C3%B6zc%C3%BC%C4%9F%C3%BCn%C3%BCn%20Etimolojisi%20ve%20Arap%20Literat%C3%BCr%C3%BCndeki%20Yans%C4%B1malar%C4%B1.pdf “Kahve Sözcüğünün Etimolojisi ve Arap Literatüründeki Yansımaları”]. ''International Anatolian Conference on Coffee & Cocoa: Full Text Book''. ed. Sinem Karakundakoglu. Malatya: IKSAD Global Publishing House, 2021. p.61-68.</ref>. Laŭ iuj [[geografo]]j, la vorto devus esti asociita kun la [[Etiopio|etiopa]] provinco de [[Kaffa]]. Laŭ aliaj opinioj, ĝi povis esti ligita al "kahoueh", vorto kiu signifas "doni [[apetito]]n" kaj havus tiele la saman originon kiel la araba vorto pri "[[vino]]"; la vino estis konata en la antikva araba mondo kaj la sama nomo estis donita al la ''kafo'', nova trinkaĵo, eble pro ia simileco ([[koloro]] aŭ [[Amara|amareco]])<ref>{{Citaĵo el libro|aŭtoro=M.Ménage|titolo=Dictionnaire étymologique de la langue françoise|eldonejo=Briasson|volumo=1|jaro=1750|paĝoj=p. 280|url=https://books.google.fr/books?id=RdY-AAAAcAAJ&pg=PA280&lpg=PA280&dq=%C3%A9tymologie+du+mot+caf%C3%A9+arabe+turc&source=bl&ots=5j3KbmWYhI&sig=wpqnvMirgL6r2vzs-csvmaVt9_g&hl=fr&sa=X&ved=0CFsQ6AEwCWoVChMI-qnsqsrnxwIVB-4aCh0EpwOU#v=onepage&q=%C3%A9tymologie%20du%20mot%20caf%C3%A9%20arabe%20turc&f=false}} ({{fr}})</ref>.

== Historio ==
=== Origino en Etiopio kaj Arabio ===
[[Dosiero:CoffeePalestineStereo.jpg|eta|250px|[[Kafejo]] en [[Palestino]] ĉirkaŭ [[1900]]. [[Stereoskopio|Stereoskopa]] [[karto]] de [[Keystone Studios|Keystone]] View Company.]]
La kafarbo havas originon en la tiam nomata [[Abisenujo]] (aktuala [[Etiopio]]), en [[Orienta Afriko]]. En la nuna mondo elstaras pro komerca gravo la kafospecioj kaj arabaj kaj fortikaj. La unua tia speco enhavas preskaŭ tri kvaronojn de la monda produktado kaj kultiviĝas ĉefe en [[Centra Ameriko|Centra]] kaj [[Suda Ameriko]]. La [[kafarbo]] estas probable origina de la [[provinco Kafa]], en [[Etiopio]], sed tio ne estas ankoraŭ solvita komplete.

Kvankam certe oni ne konas ĝian originon, laŭ la [[legendo]] estis [[paŝtisto]] en [[Etiopio]] nome Kaldi, kiu malkovris la revivigan efikon de la kafo rigardante siajn [[kapro]]jn post la manĝado de kafofruktoj. Ankaŭ li mem spertis tian efikon manĝante tiujn berojn. Kaldi alportis montrojn de [[folio]]j kaj fruktoj al [[monaĥejo]] — aŭ al [[Islamo|islama]] [[sanktulo]], depende de la versio —, kie la [[monaĥo]]j pruvis la trinkaĵon preparitan surbaze de la fruktoj, por eviti [[endormiĝo]]n dum la noktaj servoj.<ref name="WEIN3-5">(Weinberg y Bealer, 2001, pp. 3–5)</ref><ref name="WAG20">(Wagner, 2003, p. 20)</ref>

Laŭ alia legendo, la [[profeto]] [[Mohameto]] estis malsana, kaj [[Ĉefanĝelo Gabrielo|Gabrielo]] la [[anĝelo]] donis al li trinkaĵon, tiel nigran kiel la [[Nigra ŝtono|Nigra Ŝtono]] de [[Mekao]], kaj la profeto resaniĝis. La kafarbo devenas el [[Etiopio]] kaj estis la [[Arabio|araboj]] kiuj unue kulturis kaj trinkis ĝin je alta grado pro la malpermeso de [[Islamo]] al la [[alkoholaĵo]]j.

Alia teorio atribuas al la prauloj de la [[oromoj]] (suda Etiopio) esti la unuaj kiuj rekonis la efikon [[Energiigo|energiigan]] de kafo: ili estus miksintaj kun [[graso]] ties [[Kariopso|grenojn]] muelitajn kaj formintaj bulojn por uzi ĝin kiel nutraĵoj en [[Ekspedicio|militekspedicioj]]. Kvankam la distribuado de la kafarboj en [[Afriko]] sugestas, ke tiu [[planto]] kreskiĝis ĉu nature ĉu kultivite laŭlonge de la [[kontinento]] el [[antikveco]], ne estas certigaj pruvoj kiuj permesas lokigi la unuajn kultivojn aŭ la popolojn kiuj uzis ĝin kiel [[stimulilo]].<ref name="WEIN3-5"/>

La arkeologia pruvaro disponebla nuntempe ne permesas certigi la uzadon aŭ eĉ konon de kafo antaŭ la [[15a jarcento]]:<ref name="WEIN3-5"/><ref name="WEIN10-11">(Weinberg y Bealer, 2001, pp. 10–11)</ref> la procezo de [[prilaborado]] de la [[trinkaĵo]], longa kaj komplika, eksplikas eble la malfruon de tia malkovro de la valoro de la [[semo]]j de la [[kafarbo]], tiom malmulte allogaj dekomence. Unuaj referencoj sugestas, ke kafo estis alportita el Etiopio al [[Jemeno]] —kie [[sufioj]] uzis ĝin por resti [[Sendormeco|sendormaj]] dum [[Preĝo|preĝado]]—, kaj poste ĝi etendiĝis al [[Arabio]]. Oni nomis ĝin tiam ''qahwa'' ({{Lang-ar|قهوة}}), kio signifas ''plifortiga''.<ref name="WEIN10-11"/>

=== En la Islama mondo ===
[[Dosiero:Turkishcoffee.jpg|eta|Taso da [[turka kafo]], konfirmita de [[UNESCO]] kiel [[Nemateria kultura heredaĵo]],<ref>http://www.hurriyet.com.tr/kultur-sanat/25284675.asp</ref> proponita en kafejo de [[Stambulo]].]]
La efiko de kafo estas tia ke ĝi estis malpermesita de la [[ortodoksismo|ortodoksaj]] kaj [[Konservismo|konservismaj]] [[imamo]]j en [[Mekko]] en [[1511]] kaj en [[Kairo]] en [[1532]], sed la populareco de la produkto, partikulare inter [[intelektulo]]j, devigis la [[aŭtoritato]]jn nuligi la malpermesigan [[dekreto]]n. En [[1583]], [[Léonard Rauwolf]], germana [[kuracisto]] veturinte dek jarojn tra [[Meza Oriento]], estis la unua okcidentano kiu priskribis la [[trinkaĵo]]n: {{citaĵo|Trinkaĵo tiom nigra kiom [[inko]], utila kontraŭ nombraj [[malsano]]j, ĉefe de [[stomako]]. Ties konsumantoj trinkas ĝin matene, libere, en taso el [[porcelano]] kiu pasas el unu al alia kaj el kiu ĉiu prenas po unu plenan [[glaso]]n. Estas formita el akvo kaj el frukto de [[arbusto]] nome ''bunnu''.<ref>Rauwolf, Léonard, Reise in die Morgenlander, germana,</ref>|Léonard Rauwolf
}} Tiuj komentoj atentigis [[komercisto]]jn, kiuj pro sperto pri komerco de [[speco]]j estis atentemaj al tiaj informoj.

En la [[15a jarcento]], la [[islamano]]j enmetis la kafon en [[Persio]]n, [[Egipto]]n, [[Nordafriko]]n kaj [[Turkio]]n.

[[Dosiero:Leipzig coffeebaum 815.jpg|eta|200px|maldekstre|Ĉe la enirejo al kafejo de [[Leipzig]] estas bildaro de homo kun turkaj vestoj kiu ricevas tason da kafo de knabo.]]
En [[Mekko]], la [[20an de junio]] [[1511]], la [[emiro]] [[Ĥair Bej]] observis grupon de homoj trinkantaj kafon. Observis la karakterojn partikularajn kaj kunigis grupon de [[doktoro]]j kaj [[juristo]]j por decidi ĉu tiu trinkaĵo kongruis kun la [[Korano]], kiu malpermesas ĉian formon de [[endrogigo]]. Kiel asertas [[Antony Wild]], estas facile forgesi, ke kafo estas pova [[drogo]], kies enkonduko bezonas el kultura interkonsento, sed ne el kuracista konsento en [[Okcidento]]. Pro tio, agititaj [[polemiko]]j akompanis la ekojn de la enkonduko de kafo en la [[islama mondo]]. La [[entuziasmo]] estis tia ke [[leĝo]] [[Turkio|turka]] de la epoko pri [[divorco]] precizigis, ke [[virino]] rajtas [[Divorco|divorci]] disde [[edzo]] se tiu ne povis disponigi al ŝi el ĉiutaga [[dozo]] de kafo.

En [[1511]], Ĥair Bej fermigis ĉiujn [[kafejo]]jn kaj krome faris [[kampanjo]]n kontraŭ [[Reklamo|reklamadon]] kaj per [[misinformado]] pri malbonaĵoj de kafo, kiam li eksciis, ke la kritikistoj kontraŭ sia povo estis [[konsumanto]]j de kafo. La fermigo de la [[kafejo]]j okazigis [[ribelo]]jn, kio devigis la [[guberniestro]]n de [[Egipto]] nuligi la malpermeson. La [[konsumo]] de kafo pludisvolviĝis. En [[1630]] estis jam milo da kafejoj en [[Kairo]]. La malpermeso okazis ankaŭ en [[Eŭropo]], post la malfermo de kafejoj kaj, kurioze, pro la samaj tialoj, tio estas, ĉar oni kredis, ke la trinkado de kafo vekigas la [[Kritiko|kritikemon]], favore probable al la [[intelekta interŝanĝo]] inter konsumantoj.

=== En Eŭropo ===
La kafo kiel trinkaĵo alvenis al [[Italio]] en [[1645]] kaj al [[Anglio]] en [[1650]]. La unua kafovendejo en [[Francio]] estis malfermita je [[1661]] en [[Marsejlo]], kaj la unua kafejo en [[Vieno]] estis fondita de [[Josef Koltschitzky]] la [[12-an de septembro]] de [[1683]]. En la 18-jarcenta Francio kafejoj iĝis gravaj [[Socia loko|sociaj lokoj]] kaj rolis en la disvolviĝo de ideoj (vidu [[Kafejo Procope]] fondita en [[1686]]).

Kafo alvenis en [[Eŭropo]]n ĉirkaŭ la jaro [[1600]], danke al [[komercisto]]j el [[Venecio]]. Oni konsilis la [[papo]]n [[Klemento la 8-a]] malpermesi kafon, ĉar reprezentis minacon de [[nekredanto]]j. Ŝajne post pruvi ĝin la papo akceptis la novan trinkaĵon (eĉ [[Bapto|baptis]] ĝin), ĉar estus domaĝo lasi ĝin nur al nekredantoj. La kafo estis bone akceptita de [[monaĥo]]j pro la samaj tialoj kiel ĉe [[imamo]]j: permesas resti sendorme dum multa tempo por preĝi. La [[islamano]]j, [[Ĵaluzo|ĵaluzaj]] je siaj [[planto]]j de ''[[Coffea arabica]]'', malpermesis ties [[eksportado]]n. En [[1650]], [[islama]] [[pilgrimanto]], nome [[Baba Budan]]<ref>http://web.archive.org/web/http://records.viu.ca/~soules/media112/zine2001/ran/ Thank You Baba Budan</ref> akiris sep [[planto]]jn en [[Barato]] kaj plantis ilin en [[Majsur]] kaj ties descendaj plantoj ankoraŭ ekzistas nuntempe.

[[Dosiero:Ivana Kobilca - Kofetarica.jpg|eta|200px|''Kofetarica'' (''La kafotrinkantino''), de [[1888]]. [[Oleo-pentrado|Olepentraĵo]] sur [[tolo]] de [[Ivana Kobilca]] (1861–1926), en la Nacia Muzeo de [[Ljubljano]].]]
[[Dosiero:Estatua Gonzalo Torrente Ballester Cafe Novelty Salamanca.jpg|eta|250px|Statuo dediĉita al [[Torrente Ballester]], en la Kafejo Novelty, fondita en [[1905]], ĉe la [[Ĉefa Placo de Salamanko]], verko de la skulptisto Fernando Mayoral.]]
Oni konsideras ke la germana [[botanikisto]] [[Léonard Rauwolf]] la unuan fojon priskribis la kafon en [[Eŭropo]] per libro publikigita en [[1583]].

La kafo estis speciale malakceptita de [[protestanto]]j, kvankam ne okazigis reagojn tiom asprajn kiom la [[tabako]]. Jam en [[1611]] kelkaj germanaj [[terposedanto]]j malpermesis ties disvastigon. Tio pluis dum almenaŭ unu jarcento en la nordo kaj oriento de [[Germanio]], ĝis [[Frederiko la 2-a (Prusio)|Frederiko la 2-a de Prusio]] malkontraŭleĝigis ties uzadon, kio estis tialo nur por la [[pago]] de forta [[imposto]]. Malakcepto de kafo pluis en la [[Norda Eŭropo|nordo de Eŭropo]] ĝis la komenco de la [[19a jarcento]].

Kiam en la [[17a jarcento]] la kafo alvenis la unuan fojon al Eŭropo, kelkaj [[katolikismo|katolikaj]] [[pastroj]] nomigis ĝin amaran [[invento]]n de [[Satano]], ĉar ili rigardis ĝin kiel ebla anstataŭo de [[vino]], kiu, laŭ ilia opinio, estis sanktigita de [[Kristo]].

En [[Suda Eŭropo|suda]] kaj [[okcidenta Eŭropo]] estis pli granda [[toleremo]]. En la [[1650-aj jaroj]] ekestis [[Importo|importita]] kaj konsumita en [[Anglio]], kaj aperis kafejoj en [[Oksfordo]] kaj en [[Londono]] ([[1652]]).

La kafejoj iĝis lokoj kie naskiĝis la ideoj [[Liberalismo|liberalaj]], pro ofta vizitado al tiuj ejoj (kie ekzemple oni distribuis [[broŝuro]]jn) fare de [[filozofo]]j kaj [[intelektulo]]j. En [[1676]], tia [[agitado]] kondukis la [[akuzisto]]n de la [[reĝo]] [[Karlo la 2-a de Anglio]] peti la fermigon de la kafejoj, citante [[delikto]]jn kontraŭ la propra [[reĝo]] kaj kontraŭ la [[regno]]. La reagoj kontraŭ tiu decido estis tiaj ke la fermordono devis esti nuligita. La idefluoj nutritaj per kaj kafo kaj kafejoj modifis profonde la etoson de la [[Unuiĝinta Reĝlando]]. Estis pli ol du mil [[kafejo]]j, laŭ registro de la jaro [[1700]]. La fama [[sekurentrepreno]] [[Lloyd]] de Londono estis origine kafejo, fondita en [[1688]].

En [[1670]] oni malfermis la unuan kafejon en [[Berlino]]. En [[Parizo]], la kafejo [[Procope]] iĝis la unua malfermita, nome en [[1686]], inventante novan formon kuiri kafon: nome pasigante varman akvon tra [[kafofiltrilo|filtrilo]] kiu enhavis etan kvanton da muelita kafo.

La historio de la famaj [[kafejo]]j de [[Vieno]] ekis en tempo de la [[Batalo de Vieno]] de [[1683]] kiam parto de la rabado farita el la [[Turkio|turkoj]], kio estis supozeble tro maturaj verdaj faboj, rezultis esti kafo. Meze de la 18a jarcento ĉiuj eŭropaj [[urbo]]j havis kafejojn, kaj en [[1734]] [[Johann Sebastian Bach]] komponis sian faman ''[[Kantato]] de la kafo'' ([[BWV]] 211), en unu de kies scenoj [[junulino]] petas al sia [[patro]], kaze de [[puno]], ne estu per malpermeso de la kafo, kaj ŝi asertas, ke, kaze de [[geedziĝo]], lia edzo devos permesi al ŝi kafotrinkadon.

La kafo estis malpermesita ankaŭ en [[Rusio]], laŭ puno eĉ de [[torturo]] aŭ de [[mutilado]]. Kaj kiam la [[polico]] [[caro|cara]] trovis ian personon kun [[nervokrizo]], ili atribuis ĝin al kafo.

=== En Ameriko kaj la cetero de la mondo ===
[[Dosiero:Boston tea party.jpg|eta|maldekstra|225px|Te-insurekcio en Bostono, 1773.]]

Kafo trapasis la [[Atlantiko]]n en [[1689]], kaj oni malfermis la unuan kafejon en [[Bostono]]. La trinkaĵo akiris popularecon kaj atingis rangon de [[nacia trinkaĵo]], post la ribeluloj forĵetis al maro la [[teo]]n en financa konflikto kun la [[Britio|brita ŝtato]] dum la [[Bostona teumado]]. Tiu afero prepariĝis en la kafejo ''Verda Drako''.

Kafo atingis kompletan [[Socia akcepteblo|socian akcepteblon]] en la [[18a jarcento]]. Tuj grandaj kultivoj organiziĝis en [[Cejlono]] kaj [[Indonezio]], kaj nur poste en [[Sudameriko]].

Kafo ekkultiviĝis en la [[anglaj kolonioj]], ĉefe en [[Cejlono]], sed la [[plantejo]]j estis detruitaj de [[malsano]] kaj fine anstataŭitaj de plantejoj por [[teo]]. En [[1696]], [[nederlandanoj]] faris same por kultivi ĝin en [[Indonezio]], kaj ĉefe en [[Javo]]. En [[1714]], la [[kapitano]] [[Gabriel Mathieu de Clieu]] kaŝis [[Vegetativa reproduktado|reproduktaĵon]] de [[kafarbo]] donacita de [[Nederlando]] al la franca [[reĝo]] [[Ludoviko la 14-a (Francio)|Ludoviko la 14-a]] kaj konservita en la reĝaj [[forcejo]]j por enkonduki ĝin en la [[Dekliveco|dekliveroj]] de la [[Monto Pelée]] en [[Martiniko]], en [[Santo Domingo]] kaj [[Guadelupo (Francio)|Guadelupo]]. Post kvindek jaroj, estis jam 19 milionoj da [[planto]]j en [[Martiniko]].
[[Dosiero:MODOGlendora.jpg|eta|[[Lado]] da kafo de la unua duono de la 20a jarcento.]]

La nederlandanoj portis semojn al la [[Nederlanda Gujano]] kaj de tie al la najbara [[Franca Gujano]]. La unua [[plantejo]] en [[Brazilo]] stariĝis en [[1727]] el plantoj ŝtelitaj el la Franca Gujano spite sekurecpolitikon fare de la aŭtoritatoj koloniaj. La [[industrio de kafo]] en tiuj ĉiuj landoj dependis el la praktiko de la [[sklaveco]], kiu estis nuligita en [[1888]].

En [[1784]] [[Kapucenoj|kapucenaj]] [[misiisto]]j alportis unuajn [[semo]]jn da kafo al [[Venezuelo]] ekde Brazilo dum al [[Kolombio]] alvenis ekde la [[Francaj Antiloj]]. La unuaj [[Agrikulturo|kultivoj]] malgrandskale estis registritaj en la fino de la tempoj [[kolonio|koloniaj]], ĉefe en la [[Magdalena (departemento)|departemento Magdalena]], en [[1785]].

Kiam la kafo atingis la [[Dek tri Kolonioj|nordamerikajn koloniojn]] de [[Britio]], ne havis dekomence tiom sukceson kiom en [[Eŭropo]], ĉar la kolonianoj konsideris ĝin kiel povra [[surogato]] de [[alkoholo]]. Tamen, dum la [[Usona Milito de Sendependeco]], la [[mendado]] de kafo pliiĝis ĝis la punkto ke la distribuantoj devis grupigi la malmultajn [[disponeblo]]jn kaj suprenigi draste la [[prezo]]jn; parte tio okazis pro malmulta disponeblo da [[teo]] fare de la britaj komercistoj. La [[konsumo]] de kafo ĉe la [[usonanoj]] pliiĝis dum la komenco de la [[19a jarcento]], post la [[Milito de 1812]], kiu malhelpis la importadon de teo, kaj la granda mendado dum la Milito de Sendependeco, same kiel la multaj avancoj en [[teknologio]] por la prilaborado de tiu trinkaĵo plifortigis la kafon kiel ĉiutaga produkto en [[Usono]].

[[Dosiero:Cafe Quimbaya 2005-08-27.jpg|eta|250px|maldekstre|Kafoplantejoj en Kimbajo, [[Kindio]], [[Kolombio]].]]
En Kolombio la unuaj plantejoj mezgrandeskale estis registritaj en [[1808]] en [[Cúcuta]] kaj en 1813 [[Ignacio Ordóñez de Lara]] estis la unua kiu havis kultivejon enhavante kelkmiloj da kafarboj. En la regiono [[Kundinamarko]] [[Tyreel Moore]] en [[1867]] metis la unuajn kultivojn kaj [[Mariano Ospina Rodríguez]] en la [[departemento Antjokio]]. En la [[Departemento Caldas]] en la nune nomita ''kafa akso kolombia'' la responsuloj estis [[Eduardo Walker]] en [[jurisdikcio]] [[La Cabaña (Kolombio)|La Cabaña]] kaj [[Antonio Pinzón]] en [[Águila (Kolombio)|Águila]] kaj por [[1890]] kafo jam estis la bazo de la regiona ekonomio. En [[1886]] [[Simón López]] etendigis ĝin al la urbo [[Pereira (Kolombio)|Pereira]] de kie eliris la etendo de la kultivo al zonoj de [[Kindio]] kaj de la [[Valo de Kaŭko]].

En [[Hispanio]], tre en kontakto kun ties iamaj kolonioj el Sudameriko, kaj fine de la [[19a jarcento]] kaj komence de la [[20a jarcento]], la intelektuloj ekkunvenis en kafejoj, kelkaj el kiuj estas ankoraŭ veraj institucioj: kiaj la [[Kafejo Gijón]] ([[Madrido]], [[1888]]), [[Kafejo Novelty]] ([[Salamanko]], [[1905]]) aŭ la [[Kafejo Fornos]] ([[Madrido]], [[1907]]) inter aliaj.

{{Ĉefartikolo|Kafa ciklo}}
Sed estis en [[Brazilo]] kie inter la 19-a kaj 20-a jarcentoj plie disvastiĝis la kafoproduktado. [[Dosiero:"O_Lavrador_de_Café",_1939,_Cândido_Portinari._(MASP,_São_Paulo,_SP,_Brasil)_(18001978694)_(cropped_2).jpg|eta|dekstre|<center> ''La Kafkultivisto'', de Candido Portinari (1939)</center>]]
La [[kafciklo]] estis periodo en la ekonomia [[historio de Brazilo]], komenciĝanta en la mezo de la [[19-a jarcento|deknaŭa jarcento]] kaj finiĝanta en 1930, en kiu kafo estis la ĉefprodukto de la brazila ekonomio. La kafciklo sukcedis la oran ciklon, kiu finiĝis post kiam la minejoj elĉerpiĝis kelkajn jardekojn pli frue, kaj metis finon al la ekonomia krizo generita de tiu malkresko. Kafo estis alportita al Brazilo en 1727, sed ĝi neniam estis produktita grandskale, estante kultivita plejparte por hejma konsumo. Ĝia produktado postrestis bone malantaŭ tiu de aliaj produktoj. Kafo nur altiĝis pro favora interna kaj ekstera scenaro, kiu igis ĝian plantadon avantaĝa.

Kafproduktado rapide disvolviĝis dum la 19-a jarcento, tiel ke de la [[1850-aj jaroj]] ĝi jam respondecis pri preskaŭ duono de brazilaj eksportaĵoj. La centra-suda regiono estis elektita por plantado ĉar ĝi ofertas la plej taŭgajn klimatajn kondiĉojn kaj ĉar ĝi havas la plej taŭgan grundon, laŭ la bezonoj de la [[kafarbo]].<ref name=":0">Prado Júnior, 1949</ref> La unua granda kultivita regiono estis la [[Valo de Paraibao|Vale do Paraíba]], kaj la laboro en la kampoj estis farita per sklavlaboro. Kun la dekadenco de ĉi tiu regiono, kafo estis prenita okcidente de San-Paŭlo, kie ĝi trovis sian duan ĉefan kultivejon. Senpaga laboro komencis esti uzata tie, precipe tiu de eŭropaj enmigrintoj (plejparte italoj) kiuj grandnombre alvenis en la landon fine de la 19-a jarcento kaj la komenco de la [[20-a jarcento|20-a]]. La kafciklo lasis profundajn markojn sur la lando, kaj ĝiaj sekvoj estas ankoraŭ percepteblaj hodiaŭ. Estis dum tiu periodo ke la [[San-Paŭlo|ŝtato San-Paŭlo]] atingis la politikan kaj ekonomian superecon kiun ĝi ĝuas hodiaŭ. Kafo ankaŭ donis fortan impulson al industriigo, fervojkonstruado kaj urbigo.

== Sociologio ==
[[Dosiero:Juan Valdez Café NY.JPG|eta|240px|[[Juan Valdez]] estas unu el kafentreprenoj plej gravaj en la mondo.<ref>http://www.larepublica.com.co/juan-valdez-pone-temblar-las-grandes-marcas-de-caf%C3%A9_3045 Juan Valdez pone a temblar las grandes marcas de café, alirita la 6an de aprilo de 2010, La República, Gaitán, Ricardo.</ref>]]
En ĵusa studo (sube referenco) oni konsideras diversajn sociologiajn aspektojn de la gravo de kafo en la nunaj modernaj socioj; ekzemploj estas jenaj:

* Simbola valoro: por multaj okcidentanoj kafotaso matene ĉu por [[matenmanĝo]] aŭ mezmatene estas persona [[rito]], kiu ripetiĝas foje laŭlonge de la tago. En kelkaj landoj aŭ areoj estas kafotaso post [[tagmanĝo]], kio plenumas tiun funkcion.
* Uzado kiel [[drogo]]: Multaj trinkas kafon por ricevi "aldonan [[elano]]n". Pro tio kelkaj kulturoj malpermesas aŭ malpermesis ties uzadon.
* Sociaj kaj ekonomiaj rilatoj: al [[kultivo]], [[pakado]], [[distribuado]] kaj [[komercado]] de kafo estas agado de tutmonda karaktero kiu efikas super diversaj kulturoj, sociaj grupoj aŭ organizoj ene de tiuj kulturoj, same kiel al miloj da individuoj. Granda parto de la kafo konsumita en [[Eŭropo]] kaj [[Usono]] estas importita el Sudameriko.
* [[Socia disvolvigo|Socia]] kaj [[ekonomia disvolvigo]]: La aktualaj "rilatoj ĉirkaŭ la kafo" ne ĉiam ekzistis. Oni disvolvigis ilin laŭgrade kaj povus malaperi en la estonteco.<ref>Giddens, Anthony, Sociología, 2000, Alianza Editorial, isbn = 84-206-8176-8, paĝo 30</ref>

== Ekonomio ==
=== Tutmonda produktado ===
{| class="wikitable" style="float:center; margin-left:1em; clear:both; text-align:right;"
|+ 2011 Pintaj dudek produktantoj de verda kafo
! scope="col" | Rango
! scope="col" | Landoj
! scope="col" | Tunoj<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor|titolo=Food and Agricultural Organization of United Nations: Economic and Social Department: The Statistical Division|alirdato=2012-06-07|dato=2012-02-23|eldoninto=Faostat.fao.org|arkivurl=https://web.archive.org/web/20120619130038/http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor|arkivdato=2012-06-19}}</ref>
! scope="col" style="width:4em;" | Saketoj x1000<ref>{{Cite web |url=http://www.ico.org/prices/po.htm |title=Total production of exporting countries |publisher=International Coffee Organization |date=26an de Aprilo, 2012 |accessdate=24an de Decembro, 2012 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2014-07-06 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20100706193955/http://www.ico.org/prices/po.htm |arkivdato=2010-07-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100706193955/http://www.ico.org/prices/po.htm |archivedate=2010-07-06 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.ico.org/prices/po.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2014-07-06 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20100706193955/http://www.ico.org/prices/po.htm |arkivdato=2010-07-06 }}</ref>
! scope="col" style="width:4em;" | Merkatparto
|-
! scope="row" | 1
| style="text-align:left;" | {{BRA}} || 2,609,040 || 43,484 || 33.1%
|-
! scope="row" | 2
| style="text-align:left;" | {{VNM}} || 1,200,000 || 20,000 || 15.2%
|-
! scope="row" | 3
| style="text-align:left;" | {{IDN}} || 495,000 || 8,250 || 6.3%
|-
! scope="row" | 4
| style="text-align:left;" | {{COL}} || 468,000 || 7,800 || 5.9%
|-
! scope="row" | 5
| style="text-align:left;" | {{ETH}} || 390,000 || 6,500 || 5.0%
|-
! scope="row" |
| style="text-align:left;" | '''Supraj 5 produktantoj''' || 5,162,040 || 86,034 || 65.6%
|-
! scope="row" | 6
| style="text-align:left;" | {{PER}} || 326,580 || 5,443 || 4.1%
|-
! scope="row" | 7
| style="text-align:left;" | {{IND}} || 319,980 || 5,333 || 4.1%
|-
! scope="row" | 8
| style="text-align:left;" | {{HON}} || 270,000 || 4,500 || 3.4%
|-
! scope="row" | 9
| style="text-align:left;" | {{MEX}}|| 258,000 || 4,300 || 3.3%
|-
! scope="row" | 10
| style="text-align:left;" | {{GUA}} || 225,000 || 3,750 || 2.9%
|-
! scope="row" | 11
| style="text-align:left;" | {{UGA}} || 192,720 || 3,212 || 2.4%
|-
! scope="row" | 12
| style="text-align:left;" | {{NCA}} || 126,000 || 2,100 || 1.6%
|-
! scope="row" | 13
| style="text-align:left;" | {{CRI}} || 107,940 || 1,799 || 1.4%
|-
! scope="row" | 14
| style="text-align:left;" | {{CIV}} || 96,000 || 1,600 || 1.2%
|-
! scope="row" | 15
| style="text-align:left;" | {{PNG}} || 84,900 || 1,415 || 1.1%
|-
! scope="row" | 16
| style="text-align:left;" | {{ESA}} || 70,500 || 1,175 || 0.90%
|-
! scope="row" | 17
| style="text-align:left;" | {{CAM}} || 64,980 || 1,083 || 0.83%
|-
! scope="row" | 18
| style="text-align:left;" | {{ECU}} || 64,500 || 1,075 || 0.82%
|-
! scope="row" | 19
| style="text-align:left;" | {{COD}} || 63,360 || 1,056 || 0,80%
|-
! scope="row" | 20
| style="text-align:left;" | {{VEN}} || 60,000 || 1,000 || 0.76%
|-
! scope="row" | Totalo
| style="text-align:left;" | Mondo || 7,875,180
 || 131,253
|}

[[Dosiero:Unripe Araku Coffee.jpg|eta|Nematura kafo ĉe Valo Araku, Barato]]
En 2011 Brazilo estis la monda gvidanto en produktado de verda kafo, sekvita fare de [[Vjetnamio]], [[Indonezio]], [[Etiopio]] kaj [[Kolombio]].<ref>{{Cite web |url=http://www.fas.usda.gov/htp/coffee/2009/December_2009/2009_coffee_december.pdf |title=Coffee: World Markets and Trade |work=Foreign Agricultural Service Office of Global Analysis |publisher=United States Department of Agriculture |date=Decembro 2009 |format=PDF |accessdate=26an de Marto, 2010 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2014-07-06 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20100305172331/http://www.fas.usda.gov/htp/coffee/2009/December_2009/2009_coffee_december.pdf |arkivdato=2010-03-05 }}</ref> Arabkafaj semoj estas kultivitaj en [[Latin-Ameriko]], [[orienta Afriko]], [[Arabio]], aŭ [[Azio]]. ''Robusta'' kafsemoj estas kreskigitaj en [[Okcidentafriko|okcidenta]] kaj [[centra Afriko]], ĉie en [[sudorienta Azio]], kaj iagrade en [[Brazilo]].

Semoj de diversaj landoj aŭ regionoj povas kutime esti distingitaj per diferencoj en [[gusto]], [[aromo]], korpo ([[teksturo]]), kaj [[Acida|acideco]].<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Coffee: A Guide to Buying Brewing and Enjoying|familia nomo=Davids|persona nomo=Kenneth|jaro=2001|eldono=5|loko=Nov-Jorko|eldoninto=St. Martin's Griffin|ISBN=0-312-24665-X}}</ref> Tiuj gustaj karakteroj estas dependaj ne nur el la kreskanta regiono de la kafo, sed ankaŭ el genetikaj subspecioj (variaĵoj) kaj pretigo, respektive [[procezado]].<ref name="castle">{{Citaĵo el libro|url=http://books.google.com/?id=BOvMw4fnVZYC|titolo=The Perfect Cup: A Coffee Lover's Guide to Buying, Brewing, and Tasting|familia nomo=Castle|persona nomo=Timothy James|jaro=1991|loko=Reading, Mass.|eldoninto=Aris Books|ISBN=0-201-57048-3|paĝo=158}}{{404|date=January 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Variaĵoj estas ĝenerale konataj pro la regiono en kiu ili estas kreskigitaj, kiaj ekzemple ''kolombia'', ''java'' kaj ''kona'' (el [[Havajo]]).

=== Importado ===
[[Dosiero:Café importé par pays en 2005(USDA).PNG|eta|300px|maldekstra|Kafo importita laŭ landoj en 2005 (dolaroj). Tiu mapo detalas la malnetajn importojn, ĉiu ajn la uzado realigita de la importita kafo. Kelkaj landoj reeksportas grandan parton de la importita kafo.]]
La [[Internacia Kafa Organizaĵo]] ({{Lang-en|International Coffee Organization}}, '''ICO''') estas la ĉefa internacia forumo por kafo- rilataj aferoj; ekzemple kafoproduktado, komerco de kafo kaj pli. Ĝi kunvenas en marto kaj septembro por diskuti kafajn aferojn, aprobi strategiajn dokumentojn kaj konsideri la rekomendojn de konsilaj organoj kaj komitatoj.

La landoj kafimportantaj kiuj formas parton de la [[Internacia Organizo pri Kafo]] estas la jenaj: [[Germanio]], [[Aŭstrio]], [[Belgio]], [[Kipro]], [[Danio]], [[Hispanio]], [[Estonio]], [[Slovakio]], [[Slovenio]], [[Finnlando]], [[Francio]], [[Grekio]], [[Hungario]], [[Irlando]], [[Italio]], [[Japanio]], [[Latvio]], [[Litovio]], [[Luksemburgio]], [[Malto]], [[Norvegio]], [[Nederlando]], [[Pollando]], [[Portugalio]], [[Ĉeĥio]], [[Unuiĝinta Reĝlando]], [[Svedio]], [[Svisio]], [[Usono]] kaj la [[Eŭropa Unio]].<ref>https://web.archive.org/web/20120309082107/http://www.ico.org/listmembers.asp Lista de los Miembros de la Organización Internacional del café.</ref>

Ses [[entrepreno]]j akiras preskaŭ la duonon de la monda produktado: [[Kraft Foods|Kraft]], [[Nestlé]], [[Procter & Gamble]], [[Sara Lee]], kaj la [[Federación Nacional de Cafeteros de Colombia|Federación Nacional de Cafeteros]] kaj [[Tchibo]], kies jaraj vendoj generas [[enspezo]]jn de ĉirkaŭ mil milionoj da [[usona dolaro|dolaroj]].<ref>[http://www.fsa.ulaval.ca/rdip/cal/lectures/aff_actualites/une_tasse_de_café_au_goût_.htm Una taza del café, a la salud de la injusticia,] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20121024232509/http://www.fsa.ulaval.ca/rdip/cal/lectures/aff_actualites/une_tasse_de_caf%C3%A9_au_go%C3%BBt_.htm |date=2012-10-24 }} [[Universitato Laval]].</ref>
{{-}}

=== Konsumo ===
[[Dosiero:Coffee consumption map-en.svg|eta|350px|Konsumo de kafo laŭ persono kaj jaro.]]
La jena [[tabelo]] montras la konsumon da kafo en [[kilogramo]]j laŭ persono kaj jaro<ref>[[Instituto pri Mondaj Rimedoj]]: <!--http://earthtrends.wri.org/searchable_db/results.php?years=-1&variable_ID=294&theme=6&cID=1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,18,19,20,21,23,24,25,26,210,27,28,29,30,31,32,33,34,211,35,36,37,38,39,40,41,42,213,43,45,46,47,48,44,50,51,52,53,54,55,56,57,59,60,61,62,63,66,67,68,70,72,218,73,74,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,102,103,104,105,106,107,108,111,112,113,114,116,117,120,121,122,124,125,126,127,128,129,130,131,132,134,135,136,137,138,139,140,141,142,143,144,145,146,147,148,149,151,152,153,229,154,155,156,157,202,158,159,160,161,162,163,164,165,166,167,168,169,170,171,172,173,174,175,178,179,180,181,182,183,184,186,187,189,190,191,193,194,195,199,204,205&ccID=0 -->{{Citaĵo el la reto |url=http://earthtrends.wri.org/searchable_db/results.php?years=-1&variable_ID=294&theme=6&cID=1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,18,19,20,21,23,24,25,26,210,27,28,29,30,31,32,33,34,211,35,36,37,38,39,40,41,42,213,43,45,46,47,48,44,50,51,52,53,54,55,56,57,59,60,61,62,63,66,67,68,70,72,218,73,74,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,102,103,104,105,106,107,108,111,112,113,114,116,117,120,121,122,124,125,126,127,128,129,130,131,132,134,135,136,137,138,139,140,141,142,143,144,145,146,147,148,149,151,152,153,229,154,155,156,157,202,158,159,160,161,162,163,164,165,166,167,168,169,170,171,172,173,174,175,178,179,180,181,182,183,184,186,187,189,190,191,193,194,195,199,204,205&ccID=0 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2014-07-06 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20120221221908/http://earthtrends.wri.org/searchable_db/results.php?years=-1&variable_ID=294&theme=6&cID=1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,18,19,20,21,23,24,25,26,210,27,28,29,30,31,32,33,34,211,35,36,37,38,39,40,41,42,213,43,45,46,47,48,44,50,51,52,53,54,55,56,57,59,60,61,62,63,66,67,68,70,72,218,73,74,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,102,103,104,105,106,107,108,111,112,113,114,116,117,120,121,122,124,125,126,127,128,129,130,131,132,134,135,136,137,138,139,140,141,142,143,144,145,146,147,148,149,151,152,153,229,154,155,156,157,202,158,159,160,161,162,163,164,165,166,167,168,169,170,171,172,173,174,175,178,179,180,181,182,183,184,186,187,189,190,191,193,194,195,199,204,205&ccID=0 |arkivdato=2012-02-21 }} (ligo perdita)</ref> de tiuj landoj kun konsumo supra al 5&nbsp;kg/persono/jaro.

''Konsumo da kafo (kilogramoj/persono/jaro) de la landoj kun pleja konsumo''
<timeline>
Colors=
  id:lightgrey value:gray(0.9)
  id:darkgrey  value:gray(0.7)
  id:sfondo value:rgb(1,1,1)
  id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8)

ImageSize = width:650 height:500
PlotArea = left:150 bottom:50 top:10 right:10
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:13
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = justify
ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:5 start:0
ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:1 start:0
BackgroundColors = canvas:sfondo

BarData=
  bar:FIN text:Finnlando (2007)
  bar:NOR text:Norvegio (2007)
  bar:ISL text:Islando (2006)
  bar:DEN text:Danio (2007)
  bar:NLD text:Nederlando (2007)
  bar:SWE text:Svedio (2007)
  bar:CHE text:Svisio (2007)
  bar:DEU text:Germanio (2009)
  bar:ABW text:Arubo (2006)
  bar:BEL text:Belgio/Luksemb (2007)
  bar:CAN text:Kanado (2007)
  bar:AUT text:Aŭstrio (2007)
  bar:BIH text:Bosnio-Hercegovino (2006)
  bar:ITA text:Italio (2007)
  bar:SVN text:Slovenio (2007)
  bar:BRA text:Brazilo (2008)
  bar:GRC text:Grekio (2007)
  bar:HRV text:Kroatio (2007)

PlotData=
  color:barra width:10 align:left

  bar:FIN from:0 till: 12
  bar:NOR from:0 till: 9.9
  bar:ISL from:0 till: 9
  bar:DEN from:0 till: 8.7
  bar:NLD from:0 till: 8.4
  bar:SWE from:0 till: 8.2
  bar:CHE from:0 till: 7.9
  bar:DEU from:0 till: 6.9
  bar:ABW from:0 till: 6.8
  bar:BEL from:0 till: 6.8
  bar:CAN from:0 till: 6.5
  bar:AUT from:0 till: 6.1
  bar:BIH from:0 till: 6.1
  bar:ITA from:0 till: 5.9
  bar:SVN from:0 till: 5.8
  bar:BRA from:0 till: 5.6
  bar:GRC from:0 till: 5.5
  bar:HRV from:0 till: 5.1

PlotData=

  bar:FIN at: 12 fontsize:S text: 12 shift:(4,-4)
  bar:NOR at: 9.9 fontsize:S text: 9,9 shift:(4,-4)
  bar:ISL at: 9 fontsize:S text: 9 shift:(4,-4)
  bar:DEN at: 8.7 fontsize:S text: 8,7 shift:(4,-4)
  bar:NLD at: 8.4 fontsize:S text: 8,4 shift:(4,-4)
  bar:SWE at: 8.2 fontsize:S text: 8,2 shift:(4,-4)
  bar:CHE at: 7.9 fontsize:S text: 7,9 shift:(4,-4)
  bar:DEU at: 6.9 fontsize:S text: 6,9 shift:(4,-4)
  bar:ABW at: 6.8 fontsize:S text: 6,8 shift:(4,-4)
  bar:BEL at: 6.8 fontsize:S text: 6,8 shift:(4,-4)
  bar:CAN at: 6.5 fontsize:S text: 6,5 shift:(4,-4)
  bar:AUT at: 6.1 fontsize:S text: 6,1 shift:(4,-4)
  bar:BIH at: 6.1 fontsize:S text: 6,1 shift:(4,-4)
  bar:ITA at: 5.9 fontsize:S text: 5,9 shift:(4,-4)
  bar:SVN at: 5.8 fontsize:S text: 5,8 shift:(4,-4)
  bar:BRA at: 5.6 fontsize:S text: 5,6 shift:(4,-4)
  bar:GRC at: 5.5 fontsize:S text: 5,5 shift:(4,-4)
  bar:HRV at: 5.1 fontsize:S text: 5,1 shift:(4,-4)

TextData=
  fontsize:S pos:(20,20)
  text:"Fonto: EarthTrends - International Coffee Organization (ICO). 2008. Historical Coffee Statistics. — Grafika prilaborado por Wikipedia"

</timeline>

=== Justa komerco ===
Kafo estas unu el precipaj produktoj por la nomita [[Justa komerco]]. La etikedo [[Max Havelaar]] estis dediĉita dekomence al tiu produkto. Ĝi estis elektita kiel simbolo ĉar ĝi estas la plej eksportata produkto post [[petrolo]] kaj ĉar ties [[Fiksa prezo|prezo estas fiksata]] en la [[borso]]j de la [[Internacia merkato|internaciaj merkatoj]], kvankam estas produktita ĉefe de malgrandaj [[kamparano]]j kaj [[Familia entrepreno|familiaj entreprenoj]].

La aĉetantoj kiuj disponas el tiu [[etikedo]] engaĝiĝis al [[aĉetado]] de kafo je minimuma prezo kvankam la monda prezo estas malsupraj al tiu maksimuma limo (la aĉetoprezo sekvas la tipon de ŝanĝo de la merkato kiam tiu superas la maksimuman limon, kiel inter [[1994]] kaj [[1997]]). Tiu minimuma prezo, kun antaŭfinancado de la rikoltoj kaj garantio de aĉeto dum kelkaj jaroj permesis al nombraj malgrandaj produktantoj plinomigi siajn [[vivkondiĉo]]jn kaj ne resti en [[mizero]] dum la ''krizo de kafo'' de 1997 kiam la enorma falo de la borsoj (-65%), kaŭzita de superproduktado, lasis la aĉetprezon sub la produktokosto.

La etikedo de justa komerco garantias ankaŭ la pagon de kroma mono por disvolvigo dediĉota al la starigo de nutraj, sanaj aŭ edukaj programoj.

Alia tipo de produktado konsiderita pli [[etiko|etika]] estas la [[biologia agrikulturo]]. Kelkaj produktoj kombinas la regularojn kaj justakomercajn kaj biologiajn. Bedaŭrinde la prezo de la justakomerca kafo en disvolvigintaj landoj estas tro alta por la konsumanto.

== Kafo kaj sano ==
[[Dosiero:French press.jpg|220px|eta|Piŝtokruĉo.]]
[[Dosiero:Moka2.jpg|220px|desktre|eta|Espreskruĉo.]]
Ĉar kafo stimuligas la [[cerbo]]n kaj iom influas la konduton kaj ankaŭ [[kafeino]] malfaciligas la absorbon de [[fero]] al [[organismo]], multaj homoj pensis ĝin malbona al sano. Malgraŭ tio, ĝi estis uzita en [[tradicia medicino]].

Nuntempe studo publikigita en la [[scienca revuo]] ''[[Annals of Internal Medicine]]'' montras ke kafeto matene, post la tagmanĝo kaj en la mezo de la [[posttagmezo]] faras nenian malbonon al la [[sano]]. Male. La trinkaĵo preventas [[Kormalsano|malsanojn]] de la [[koro]], ekzemple [[infarkto]] kaj [[kora misritmo]]. La esplorado estis farita kun 129 miloj da personoj dum du jardekoj fare de la [[Aŭtonoma Universitato de Madrido]], en Hispanujo. Por la virinoj, de kvar ĝis kvin tasoj potage reduktas la ŝancojn je 34%. Por la viroj, kvin tasoj signifas probablecon 44% malpligrandan.

Al [[alternativa medicino]], multaj [[bonfaro]]j de kafeino estas kaŭze de sia [[Kontraŭoksidanto|kontraŭoksidiga]] ago, t.e. al sia kapablo batali kontraŭ la [[liberaj radikaloj]], kiuj kaŭzas [[Maljuniĝado|maljuniĝon]] de la [[Ĉelo (biologio)|ĉelaroj]].

== Kuirarto ==
=== Kafotipoj ===
[[Tuja kafo]] (aŭ '''Pulvora kafo''') estas kafo, kiu estas kuirita per solvado de kafpulvoro en bolanta akvo. La pulvoro estas farita en fabrikoj per sekigado de muelitajn [[Kafarbo|kafgrajnoj]] en pulvoron, ĉu per frostigado - sekigado de la kafo ([[Liofilizado|vakua frostigado]] - liofilizado), t.e. frostigado de la kafo ĉe tre malalta temperaturo kaj poste forigante la akvon ([[glacio]]) uzante vakuan [[sublimado]]n, aŭ per ŝprucsekigado de la kafo, tio estas, disvastigi la likvan kafon en ĉambron tra [[ajuto]]j sub alta [[premo]] kaj sekigi ĉiujn etajn gutetojn en pulvoron helpe de varma aero <ref>{{Cite journal|doi=10.1016/j.jclepro.2009.04.011|issn=0959-6526|volume=17|issue=15|pages=1351–1358|last1=Humbert|first1=Sebastien|last2=Loerincik|first2=Yves|last3=Rossi|first3=Vincent|last4=Margni|first4=Manuele|last5=Jolliet|first5=Olivier|title=Life cycle assessment of spray dried soluble coffee and comparison with alternatives (drip filter and capsule espresso)|journal=Journal of Cleaner Production|date=2009}}</ref>.

== Vidu ankaŭ ==
{{Div col|cols = 3}}
* [[Teo]]
* [[Kafoceremonio]]
* [[Civetkafo]]
* [[Kafo laŭ maniero de Aosta Valo]]
* [[Jabano]]
* [[Justa komerco]]
* [[Kafrekremento]]
* [[Moretta (kafo)]]
* [[Piŝtokruĉo]]
* [[Espreskruĉo]]
* [[Kafaparato]]
* [[Kafmuelilo]]
* [[Kafeino]]
* [[Kafejo]]
* [[Camera Café]]
* [[Kafarbo]]
* [[Theobroma cacao|Kakao]]
* [[Ĉokolado]]
* [[Teo]]
* [[Mateo (teo)]]
* [[Paragvaja ilekso]]
* [[Vinacafé]]
* [[Kapuĉino]]
* [[Kafo makulata]]
* [[Espreso]]
* [[Mokao]]
* [[Lakta arto]]
* [[Baristo |Baristo, (kafisto, espresisto)]]
* [[Caffèllatte]]
{{Div col end}}

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

==Literaturo==
* (eo) ''Kafdomoj (aŭ kafejoj): Miksaĵoj de kulturoj'', [[Unesko-Kuriero|Kuriero de Unesko]], aprilo-junio 2023
* Duicela, Luis Alberto; Farfán, Diana; García, José; Corral, Rubén; Chilán, William (2004). Boletín técnico: post-cosecha y calidad del café arábigo. INIAP Archivo histórico.
* Milanowski, G.F.A (trad.) 1951 : De [[Abisenujo]] en la tutan mondon: la kafograjno kiel stimulilo de unua grado, ''[[Esperanto (revuo)|Esperanto]]'', 548-9 (7-8), 197-199.
* Ukers, William H. (1922). All about coffee (en inglés). The tea and coffee trade journal company. ISBN 978-1-4655-2397-6.
* Sotomayor, Ignacio, ed. (1993). Manual del cultivo del café. Quevedo, Ecuador: Estación experimental tropical Pichilingue.
* Wagner, Regina (2003). Historia del café en Guatemala. Villegas Asociados. ISBN 978-958-96982-8-0.
* Waller, Jim M.; Bigger, M.; Hillocks, Rory J. (2007). Coffee Pests, Diseases and Their Management (en inglés). CABI. ISBN 978-1-84593-129-2.
* Weinberg, Bennett Alan; Bealer, Bonnie K. (2001). The world of caffeine: : The Science and Culture of the World's Most Popular Drug (angle). Novjorko: Routledge. ISBN 0-415-92723-4.
_

===Plia legado===
* DELGADO, Carlos. El libro del café. Colección «Grandes obras de la gastronomía», 14. Barcelona: Ediciones Altaya, 04/1998. ISBN 84-487-1013-4 e ISBN 978-84-487-1013-2.
*Esat Ayyıldız. [https://ia801502.us.archive.org/27/items/kahve_202201/Kahve%20S%C3%B6zc%C3%BC%C4%9F%C3%BCn%C3%BCn%20Etimolojisi%20ve%20Arap%20Literat%C3%BCr%C3%BCndeki%20Yans%C4%B1malar%C4%B1.pdf “Kahve Sözcüğünün Etimolojisi ve Arap Literatüründeki Yansımaları”]. ''International Anatolian Conference on Coffee & Cocoa: Full Text Book''. ed. Sinem Karakundakoglu. Malatya: IKSAD Global Publishing House, 2021. p.&nbsp;61-68.
* Academia Española de Gastronomía. El café en la cocina moderna. Barcelona: Ediciones B, 07/1996. ISBN 84-406-6584-9 e ISBN 978-84-406-6584-3.
* OLIVO, Emilio Armando. Historia de la Producción Agropecuaria y Forestal en la República Dominicana. Santo Domingo, República Dominicana: Editora Universal, 2007. ISBN 978-99934-884-9-1.
* COSTE, René. El Café. Colección «Agricultura tropical». Barcelona: Editorial Blume, 06/1978. ISBN 84-7031-386-X e ISBN 978-84-7031-386-8. (kultivado).
* LE PELLEY, R. H. Las plagas del café. Sardañola del Vallés: Editorial Labor, 03/1973. ISBN 84-335-5806-4 e ISBN 978-84-335-5806-0. (kultivado).
* POSE, Alejandro. "La Ruta del café". Revuo Neo, Editorial Perfil 06/2006.
* BAXTER, Jackie. El libro del café. Madrid: Susaeta Ediciones, 07/1997. ISBN 84-305-8311-4 e ISBN 978-84-305-8311-9.
* ESCOHOTADO, Antonio (1998). Historia general de las drogas. Espasa Calpe. ISBN 84-239-9739-1.
* Koppelstaeter, Florian kaj aliaj, ''Influencia del exceso de cafeína en la activación de patrones en la memoria de trabajo verbal'' (Influo de tro da kafeino pri la aktivigo de la memoro), prelego prezentita ĉe la Radiologia Societo de Nordameriko, la [[30an de novembro]] de 2005.

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj}}
* [http://www.coffee.byethost12.com/ Itala kafo senpere el la produktanto] ({{eo}}, {{en}}, {{de}}, {{fr}}, {{ru}}, {{es}}, {{hu}})
* [https://kern.punkto.info/2015/12/04/kp055-kafo/ pli ol 60-minuta detala sonprezento de kafo en la  retejo kern.punkto.info] ({{eo}})

{{Havenda artikolo|Kafo}}

[[Kategorio:Kafo| ]]
[[Kategorio:Arabaj vortoj]]
[[Kategorio:Trinkaĵoj]]
[[Kategorio:Matenmanĝo]]
Ŝablonoj uzitaj sur ĉi tiu paĝo:
Ŝablono:- (redakti)
Ŝablono:404 (redakti)
Ŝablono:BRA (redakti)
Ŝablono:CAM (redakti)
Ŝablono:CIV (redakti)
Ŝablono:COD (redakti)
Ŝablono:COL (redakti)
Ŝablono:CRI (redakti)
Ŝablono:Citaĵo (redakti)
Ŝablono:Citaĵo/Kerno (redakti)
Ŝablono:Citaĵo/Teksto (redakti)
Ŝablono:Citaĵo el gazeto (redakti)
Ŝablono:Citaĵo el la reto (redakti)
Ŝablono:Citaĵo el libro (redakti)
Ŝablono:Cite journal (redakti)
Ŝablono:Cite web (redakti)
Ŝablono:De (redakti)
Ŝablono:Div col (redakti)
Ŝablono:Div col end (redakti)
Ŝablono:ECU (redakti)
Ŝablono:ESA (redakti)
Ŝablono:ETH (redakti)
Ŝablono:En (redakti)
Ŝablono:Eo (redakti)
Ŝablono:Es (redakti)
Ŝablono:Evidentigo (redakti)
Ŝablono:Fr (redakti)
Ŝablono:GTM (redakti)
��ablono:GUA (redakti)
Ŝablono:HND (redakti)
Ŝablono:HON (redakti)
Ŝablono:Havenda artikolo (redakti)
Ŝablono:Hu (redakti)
Ŝablono:IDN (redakti)
Ŝablono:IND (redakti)
Ŝablono:KHM (redakti)
Ŝablono:Lang (redakti)
Ŝablono:Lang-ar (redakti)
Ŝablono:Lang-en (redakti)
Ŝablono:MEX (redakti)
Ŝablono:NCA (redakti)
Ŝablono:NIC (redakti)
Ŝablono:PER (redakti)
Ŝablono:PNG (redakti)
Ŝablono:Projektoj (vidi fontkodon) (protektita)
Ŝablono:Referencoj (redakti)
Ŝablono:Ru (redakti)
Ŝablono:SLV (redakti)
Ŝablono:UGA (redakti)
Ŝablono:VEN (redakti)
Ŝablono:VNM (redakti)
Ŝablono:Webarchiv (redakti)
Ŝablono:Ĉefartikolo (redakti)
Ŝablono:Ĉefartikolo/styles.css (redakti)
Modulo:Arguments (redakti)
Modulo:I18n (redakti)
Modulo:Lingvonomo (redakti)
Modulo:String (redakti)
Modulo:Webarchive (redakti)
Modulo:Webarchive/data (redakti)
Modulo:WikidataIB (redakti)
Modulo:WikidataIB/i18n (redakti)
Modulo:WikidataIB/nolinks (redakti)
Modulo:WikidataIB/titleformats (redakti)
Reiri al Kafo.
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/wiki/Kafo"