An Fhraincis

An Fhraincis

français agus langue française
Cineál	teanga bheo, teanga nádúrtha agus teanga
Úsáid
Cainteoirí dúchais	77,200,000 (2019)
Dúchasach do	An Bhruiséil, Brabant Vallúnach, Hainaut, Cúige Liege, Namur, cantún Fribourg, cantún Jura, cantún Neuchâtel, cantún Vaud, an Fhrainc, Lucsamburg, Monacó agus Brabant Fhlóndras
Stáit	an Fhrainc, an Eilvéis, Ceanada, Beinin, Buircíne Fasó, Poblacht an Chongó, Poblacht Dhaonlathach an Chongó, an Cósta Eabhair, an Ghabúin, an Ghuine, Mailí, Monacó, an Nígir, an tSeineagáil, Tóga, an Bhurúin, Camarún, Poblacht na hAfraice Láir, Oileáin Chomóra, Djibouti, an Ghuine Mheánchriosach, Háítí, Lucsamburg, Madagascar, Ruanda, Na Séiséil, Sead, Vanuatú, an Ailgéir, Andóra, an Chambóid, Geansaí, an India, an Iodáil, Geirsí, an Liobáin, an Mháratáin, Oileán Mhuirís, Maracó, Vítneam, an Bheilg, an Túinéis, Laos agus Stáit Aontaithe Mheiriceá
Aicmiú teangeolaíoch
teanga dhaonna teangacha Ind-Eorpacha teangacha Iodáilice teangacha Rómánsacha teangacha Rómánsacha Iartharacha teangacha Gall-Ibéaracha teangacha Gall-Rómánsacha Gallo-Rhaetian (en) teangacha Oïl
Tréithe
Córas scríbhneoireachta	aibítir Laidineach
Institiúid caighdeánaithe	Académie française, Academie Royale de Langue et de littérature Françaises (en) agus Office québécois de la langue française (en)
Staidéar ag	French studies (en) , Romance studies (en) agus French language studies (en)
Leibhéal leochaileachta	1 sábháilte
Stair	history of French (en)
Cóid
ISO 639-1	fr
ISO 639-2	fra
ISO 639-3	fra
Glottolog	stan1290
Linguasphere	51-AAA-i
Ethnologue	fra
ASCL	2101
IETF	fr

Is teanga Rómánsach í an Fhraincis (français, fuaimniú [fʁɑ̃sɛ]) a áirítear ar theangacha móra an domhain. Tá sí ó dhúchas ag 76 milliún duine,^[1] chomh maith le tuairim is 280 milliún duine a d'fhoghlaim ar scoil í. Tá pobal suaithinseach Frainciseoirí le fáil i gceithre thír is caoga ar fud an domhain, ach is í an Fhrainc an tír is líonmhaire cainteoirí dúchais, agus is ansin a tháinig an teanga ar an bhfód i dtús báire. Thairis sin, tá go leor cainteoirí i Québec i gCeanada, sa Bheilg, agus san Eilvéis.

As an Laidin a d'eascair an Fhraincis, ar nós na Portaingéisise, na Spáinnise, na hIodáilise, na Catalóinise, na Rómáinise agus na dteangacha Rómánsacha eile. Deirtear gurbh fhéidir gur tháinig Laidin chomónta na Gaille faoi anáil na Gaillise, rud a d’fhágfadh lorg ar an bhFraincis féin. Tháinig a lán focal nua isteach san Fhraincis ón teanga Gearmáinice a bhí á labhairt ag na Frainc, dream a rinne ionradh ar an tír nuair a mheath cumhacht na hImpireachta Rómhánaí.^[2]

Teanga oifigiúil í an Fhraincis in aon tír déag is fiche, agus iad ina mballstáit de chomhphobal na náisiún Fraincise, La Francophonie. Tá stádas oifigiúil ag an bhFraincis sna Náisiúin Aontaithe agus ina lán eagraíochtaí idirnáisiúnta eile.

Tá an Fhraincis á saothrú mar mheán scríbhneoireachta ag a lán scríbhneoirí agus fealsúna sa Fhrainc féin agus i dtíortha eile, agus ní háibhéil a rá go bhfuil sí ar ceann de na teangacha is tábhachtaí ó thaobh na litríochta de. Bhí Jean Racine ar dhuine de dhrámadóirí móra an domhain sa tseachtú haois déag. Bhí Voltaire ar an gcéad fhealsamh mór de chuid na hEagnaíochta, agus chuidigh áitiú a leithéidí le réabhlóidí mhóra an 18ú haois - réabhlóid Mheiriceá agus réabhlóid na Fraince - a chur ar siúl. Duine de mhórfhealsúna na fichiú haoise ba ea Jean-Paul Sartre, fear a d'fhorbair fealsúnacht an eiseachais. Bhí an-tionchar ag Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud agus Mallarmé i gcúrsaí filíochta sa 19ú haois, gan trácht ar phrós-scríbhneoirí móra na linne. Scríbhneoirí suntasacha iad an Francach Michel Déon agus an Ceanadach Jacques Godbout inniu.

De réir Bhunreacht na Fraince is í an Fhraincis an t-aon teanga oifigiúil amháin i bPoblacht na Fraince ón mbliain 1992 i leith, ach, le fírinne, tá an stádas sin aici le fada an lá. Is gnách a rá gurbh é Reacht Villers-Cotterêts thiar sa bhliain 1539 a bhronn stádas oifigiúil ar an teanga an chéad lá riamh. Roimhe sin, ba í an Laidin an teanga ab airde stádas sa Fhrainc.

Tá polasaithe oifigiúla i bhfeidhm ag an Stát leis an teanga dhúchais a chur chun cinn agus le bac a chur ar thionchar an Bhéarla trí théarmaí dúchasacha a sholáthar. Cuireann náisiúnachas oifigiúil na Fraince an-bhéim ar an teanga mar shiombail d'aontas na tíre, agus dá bhrí sin bíonn an scothaicme pholaitiúil, intleachtúil agus riaracháin doicheallach go leor roimh theangacha réigiúnacha na Fraince, ar nós na Briotáinise.

Teanga oifigiúil í an Fhraincis san Eilvéis. Tá sí ar an dara teanga is mó a labhraítear san Eilvéis, agus í ó dhúchas ag duine as cúigear.

Teanga oifigiúil í an Fhraincis sa Bheilg chomh maith. Tá sí ó dhúchas as 40 % de mhuintir na tíre, agus í foghlamtha go maith ag 60 % den chuid eile.

Is í an Fhraincis an t-aon teanga oifigiúil i Monacó, cé go bhfuil teanga ag muintir na háite atá níos cosúla le canúint Liguria san Iodáil ná leis an bhFraincis.

Is í an Chatalóinis teanga oifigiúil Andóra, ach is í an Fhrainc a sholáthraíonn an teagasc scoile i gcuid mhaith de scoileanna Andóra, de réir na gconarthaí idir an Fhrainc agus an Spáinn faoi dheighilt na cumhachta sa tír. An curaclam Francach agus an teanga Fhraincise atá i bhfeidhm sna scoileanna sin, rud a fhágann go bhfuil Fraincis go paiteanta ag cuid mhór de mhuintir Andóra.

Teangacha oifigiúla iad an Fhraincis agus an Iodáilis in éineacht i nGleann Aosta in aice le teorainn na Fraince. Labhraíonn cuid mhór de mhuintir an ghleanna Franca-Phrovansáilis (nó Arpitan, mar a thugann lucht a hathbheochana uirthi inniu), ach ós rud é go nglacann a lán leis an teanga seo mar chanúint Fraincise, is é dearcadh oifigiúil na hIodáile gurb í an Fhraincis chaighdeánach is fearr a fhreastalaíonn ar riachtanaisí cultúrtha na ndaoine seo.

Tá trí theanga oifigiúla i Lucsamburg, mar atá, an Lucsambuirgis, an Ghearmáinis agus an Fhraincis. Is í an Lucsambuirgis teanga dhúchasach na Lucsamburgach, agus is canúint de chuid na Gearmáinise í. Ós rud é go bhfuil an Ghearmáinis an-chóngarach di, cleachtar mar theanga chultúrtha í, ach is í an Fhraincis an t-aon teanga amháin a úsáidtear i gcúrsaí reachtaíochta. Ainmneacha Fraincise amháin atá ar na forais phoiblí. Is í an Ghearmáinis teanga na nuachtán ach is í an Lucsambuirgis caint na ndaoine.

Bhíodh canúintí áitiúla Fraincise á labhairt in Oileán Gheirsí agus in Oileán Gheansaí ach is fada ag géilleadh don Bhéarla iad. Tá na canúintí seo á saothrú ag lucht athbheochana, agus baintear úsáid áirithe astu mar theangacha liteartha. Maidir leis an bhFraincis chaighdeánaithe, tá cineál stádas oifigiúil aici i gcúrsaí riaracháin. Tá difríochtaí áirithe idir Fraincis chaighdeánach Gheirsí agus caighdeán na Fraince: tá cuid mhaith téarmaí dlí dá gcuid féin ag muintir an oileáin, rud a chuirfeadh i gcuimhne duit an dóigh a n-úsáidtear téarmaí dlí Albanacha i mBéarla caighdeánach na hAlban.

Ba í an Fhraincis an dara teanga iasachta is mó labhairt mar phríomhtheanga tí in Éirinn sa bhliain 2011. Ba í an phríomhtheanga ag 56,430 duine (1.2% de dhaonra na tíre). Ba í an ceathrú teanga is mó labhairt san iomlán. De réir suirbhé a dhein Eurobarometer sa bhliain 2006 dúirt 20% go raibh ar a gcumas comhrá a bheith acu as Fraincis.

Teanga oifigiúil í an Fhraincis i gCeanada, agus is í an t-aon teanga oifigiúil amháin i Québec ón mbliain 1974 i leith. Tá sí ó dhúchas ag ceathrar as gach cúigear i Québec féin, agus tá canúintí dá gcuid féin ag New Brunswick, ag Ontario, ag Manitoba, ag Albain Nua agus ag Oileán Phrionsa Éadbhard. Tá stádas oifigiúil ag an bhFraincis i New Brunswick, in éineacht leis an mBéarla, agus an teanga ó dhúchas ag aon duine amháin as an triúr ansin. Maidir le hOntario, tá leathmhilliún Frainciseoirí ansin, cé nach bhfuil stádas oifigiúil ag an teanga sa stát. Tá sé mhilliún cainteoir dúchais ina gcónaí i Québec, agus breis is dhá chéad míle i New Brunswick.

Cé nach bhfuil stádas oifigiúil ag an teanga ach in dhá chúige i gCeanada, cuireann na húdaráis caol orthu seirbhísí a sholáthar sa teanga in aon áit ina bhfuil pobal substaintiúil Fraincise le fáil. Tugann an trí Chríoch Thuaidh i gCeanada, mar atá Yukon, Nunavut, agus Críocha an Iarthuaiscirt, aitheantas oifigiúil don Fhraincis freisin, toisc go bhfuil rialtas Cheanada féin dátheangach go hoifigiúil.

Is í an Fhraincis an t-aon teanga oifigiúil amháin i Háítí, cé nach labhraíonn ach an uasaicme í. Is í an teanga úd Kreyòl caint na sráide. Is fásteanga í atá bunaithe ar an bhFraincis.

Cé go bhfuil an Fhraincis ar an tríú teanga is mó a labhraítear sna Stáit Aontaithe, níl stádas oifigiúil ar bith aici ansin. Tá sí ar an dara teanga is mó i New Hampshire, Louisiana, Maine, agus Vermont. Dhá chineál Fraincis atá á labhairt i Louisiana - Créole agus Cajun. Fásteanga í an teanga Créole agus í tar éis cuid mhór de ghramadach na Fraincise caighdeánaí a chailleadh faoi bhrú an Bhéarla, na Spáinnise, na dteangacha bundúchasacha agus na dteangacha Afracacha. Is iad na Gormaigh is mó a labhraíonn í.

An chuid is mó d'Fhrainciseoirí an domhain, tá cónaí orthu san Afraic. De réir na tuairisce a d'eisigh eagraíocht idirnáisiúnta na dtíortha Fraincise (Organisation Internationale de la Francophonie), tá 115 mhilliún duine san Afraic a bhfuil Fraincis acu, ó dhúchas nó ón scoil. Tá cónaí orthu in aon tír déag is fiche ar fud na hilchríche.

De ghnáth caithfidh na hAfracánaigh an Fhraincis a fhoghlaim ar scoil mar theanga iasachta. In áiteanna, áfach, is féidir teacht ar chainteoirí dúchais. Tá an Fhraincis á labhairt mar theanga dhúchais timpeall ar Abidjan sa Chósta Eabhair agus i Libreville sa Ghabúin. Ní féidir a rá go mbeadh aon leagan amháin den Fhraincis ann a dtabharfaí "Fraincis na hAfraice" air. Tá leaganacha éagsúla den teanga ann, agus iad go léir faoi anáil na dteangacha bundúchasacha áitiúla.

Bhí an Fhraincis ina teanga oifigiúil sa Liobáin, nuair a bhí an tír á rialú ag an bhFrainc de réir shainordú Chonradh na Náisiún. Sa bhliain 1941 bhain an Liobáin amach neamhspleáchas ar an bhFrainc, agus ansin, níor bronnadh stádas oifigiúil ach ar an Araibis. Ina dhiaidh sin is uile, tá ardmheas ag muintir na Liobáine ar an bhFraincis i gcónaí, agus iad á foghlaim is á saothrú go dúthrachtach.

Baintear úsáid éigin as an bhFraincis sa Chambóid agus i Laos. Oidhreacht choilíneach is cúis leis, ar ndóigh. Labhraíonn cuid mhaith seandaoine i Vítneam í chomh maith, ó bhí sí á saothrú ag an scothaicme, ach rachadh sé rite leat teacht ar Fhrainciseoirí óga anois.

Tá stádas oifigiúil ag an bhFraincis i bPondicherry san India, an t-aon áit amháin a choinnigh na Francaigh acu féin sa tír tar éis do na Sasanaigh teacht i dtreis. Tá lycée, nó meánscoil Fhrancach, ann fós. Is í an Tamailis an teanga is mó atá i réim ansin, áfach.

Tháinig an Laidin go dtí an Ghaill le léigiúin Iúil Caesar, a d'fhorghabh an tír sna 50idí RC. Go dtí sin bhí canúintí Ceilteacha á labhairt sa chuid ba mhó den tír, agus dealraíonn sé fosta go raibh cineál sean-Bhascaise (Acatáinis) le cloisteáil sa deisceart. Thréig na Gailligh a gcuid Ceiltise de réir a chéile, áfach, agus níor mhair ach dornán focal Ceilteach san Fhraincis. Is ainmneacha iad ar ghnéithe den tír, ar phlandaí agus ar rudaí a bhaineann le talmhaíocht agus le feirmeoireacht. Maidir leis an gcineál Laidine a d'fhoghlaim na Gailligh, áfach, níorbh í Laidin ardnósach na scothaicme í ach caint chomónta na saighdiúirí.

B’fhéidir go bhfuil tionchar na Ceiltise le haithint ar ghramadach agus ar chomhréir na Fraincise. Is minic an cuspóir á chur in iúl i dtús abairte ar son na béime mar a dhéantar i nGaeilge le cúnamh an chopail: c'est lui qui parle = "is eisean atá ag labhairt". Is ionann an modh comhairimh sa dá theanga: quatre-vingt = "ceithre fichid", nó "ceithre scór" (ar ndóigh, chloisfeá "ochtó" i nGaeilge an lae inniu freisin). Nuair a tháinig meath ar impireacht na Róimhe, shealbhaigh na Frainc (treibh a raibh teanga Gearmáinice acu agus í cosúil leis na canúintí ba thús don Ollainnis agus don Ghearmáinis) an Ghaill, agus bhunaigh siad ríocht ansin faoi cheannas Chlóvais. D'fhág siad a n-ainm féin ar an teanga - français - agus rinne siad dearmad dá gcuid canúintí féin. Fuair an tSean-Fhraincis a lán focal ó chaint na bhFranc, leithéid téarmaíocht chogaidh (maréchal = marascal, cf. marskálkur na hÍoslainnise, marsk nó marskalk na Sualainnise, Marschall na Gearmáinise), ainmneacha na ndathanna (bleu "gorm", cf. blue an Bhéarla, blau na Gearmáinise, blár na hÍoslainnise, blå na Sualainnise), agus a lán eile. Sampla eile is ea guerre ("cogadh"), arb ionann é agus war an Bhéarla (chuaigh sé in éag sna teangacha Gearmáinice eile, áfach - styrjöld a deirtear as Íoslainnis inniu, Krieg an focal Gearmáinise, oorlog a deir na hOllannaigh). Tá gaol idir choisir ("togh, roghnaigh") agus choose an Bhéarla nó erkiesen na Gearmáinise.

Breacadh an Fhraincis, nó canúint a bhí gaolmhar léi, síos den chéad uair i móidí Strasbourg sa bhliain 842, nuair a tháinig Laoiseach Gearmánach, a bhí ag rialú na leithe thoir de Ríocht na bhFranc, agus Séarlas Maol, rí an Iarthair, le chéile i Strasbourg. Is minic a shíltear gurbh é sin an chéad chonradh síochána a shínigh an Ghearmáin agus an Fhrainc le chéile. Seo é an leagan Fraincise - más féidir Fraincis a thabhairt uirthi - den mhóid a mhionnaigh Laoiseach:

Pro Deo amur et pro Christian poblo et nostro commun salvament, d'ist di in avant, in quant Deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in ajudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dift, in o quid il me altresi fazet, et ab Ludher nul plaid numquam prindrai, qui, meon vol, cist meon fradre Karle in damno sit.

"De ghrá Dé, ar son na Críostaíochta agus ar son shlánú na beirte againn, ón lá seo i leith, de réir mar a thabharfaidh Dia ciall agus cumhacht dom, beidh mé ag cosaint Shéarlais, an deartháir seo agam, ag tabhairt fortachta agus gach sórt tacaíochta dó, mar is cuí don deartháir cabhrú lena dheartháir, ionas go mbeidh sé ábalta an tacaíocht chéanna a thabhairt dom féin, agus ní shocróidh mé conradh choíche le Lothar [an tríú deartháir, agus Séarlas is Laoiseach ag cur ina choinne] a dhéanfadh dochar don deartháir seo agam, Séarlas."

I ndiaidh na móide seo, thosaigh an tSean-Fhraincis ag fás agus ag forbairt de réir a chéile. Ba iad na chansons de geste a rinne teanga liteartha di: laoithe eipiciúla laochais a rinne cur síos ar eachtraí na gCrosáidí, mar shampla.

Glactar leis gur tháinig deireadh leis an tSean-Fhraincis sa tríú haois déag. Is gnách Meán-Fhraincis a thabhairt ar an gcéad chéim eile i stair na Fraincise. Ba í sin an teanga chaighdeánach ar bronnadh stádas oifigiúil uirthi nuair a d'achtaigh an Rí Proinsias a hAon an reacht atá ainmnithe as Villers-Cotterêts thiar sa bhliain 1539. I gceann aon bhliain déag foilsíodh an chéad ghraiméar caighdeánach, Tretté de la Grammaire française ("Tráchtas faoi ghramadach na Fraincise"). Louis Magret a scríobh é.

Sa seachtú haois déag, bhí an Fhraincis chaighdeánach chomh cosúil le teanga oilte an lae inniu agus go bhfuil cuid de na teangeolaithe sásta Nua-Fhraincis nó Fraincis Nua-aimseartha a thabhairt uirthi. Is féidir Fraincis Chlasaiceach a thabhairt uirthi freisin - an cineál Fraincise a bhí á shaothrú ag scríbhneoirí na seachtú is na hochtú haoise déag. Sa seachtú haois déag a bhunaigh an Cairdinéal Richelieu Acadamh na Fraincise leis an teanga a phleanáil. Bhí an Fhraincis á saothrú taobh amuigh den Fhrainc agus í ina gnáth-theanga ag uaisle na Gearmáine agus na Rúise. Gach aon duine a rinne staidéar ar stair na Gearmáinise chuala sé trácht ar an litir a scríobh Voltaire sa bhliain 1750, agus é ar cuairt i gcúirt ríoga na Prúise: "San Fhrainc atá mé anseo. Tá gach duine ag labhairt ár dteanga féin, agus an Ghearmáinis fágtha ag na saighdiúirí agus ag na capaill."

D’fhódaigh an Fhraincis í féin san Oileán Úr fosta, i gcoilíneacht na Nua-Fhraince a bhí ann sna blianta 1663-1763. Is éard a bhí sa choilíneacht seo oirthear Cheanada (na cúigí a dtugtaí "Canada" agus "Acadie" orthu as Fraincis) agus an chuid de Stáit Aontaithe an lae inniu atá suite timpeall na lochanna móra agus cois Mississippi - "Louisiane". Bhí na críocha seo i bhfad ní b'fhairsinge ná stát Louisiana inniu, agus cheannaigh na Stáit Aontaithe an chuid ba mhó acu ó Napoléon Bonaparte i dtús na naoú haoise déag. Ní dhearna an Fhrainc mórán míntíreachais ar chríocha Louisiana riamh, agus dá bhrí sin ní mhaireann an Fhraincis ansin ach in áiteanna. Tá an teanga i bhfad níos láidre i Quebec, agus sin é an fáth a bhfuil stádas oifigiúil aici i gCeanada inniu in éineacht leis an mBéarla.

Go dtí le déanaí bhí a lán teangacha agus canúintí áitiúla á labhairt ar fud na Fraince, agus ní raibh an teanga chaighdeánach ach ag dornán beag daoine: bhí Ocsatáinis ag muintir an deiscirt, Briotáinis (teanga Cheilteach) ag muintir na Briotáine, canúintí Gearmáinise san Alsáis in aice leis an teorainn thoir, agus cineál Pléimeannaise nó Ollainnise cois na teorann thuaidh. D'imigh sin agus tháinig seo, áfach. Ó laethanta na Réabhlóide anuas bhí na húdaráis ag iarraidh na teangacha réigiúnacha a dhíothú, agus thosaigh meath ag teacht orthu de réir a chéile, go háirithe nuair a d'fhoghlaim na fir go léir an teanga náisiúnta san Arm. Ar dtús níor éirigh leis na polasaithe seo ach go measartha, ach inniu is í an Fhraincis chaighdeánach an teanga is mó a labhraítear sa tír, agus na canúintí agus na teangacha mionlaigh ag lagú go tiubh téirimeach. Tá an Bhriotáinis, abair, á labhairt ag leathmhilliún duine ó dhúchas i gcónaí, ach seandaoine iad an formhór mór acu. Is díol spéise í, áfach, an athbheochan atá ar siúl i mbailte móra agus i gcathracha an réigiúin, rud a chuirfeadh rath na Gaelscolaíochta i do cheann.

Níl an Fhraincis féin faoi ghradam mar a bhí. Tháinig an Béarla faoi réim sa domhan san fhichiú haois, ach ní mór a admháil gur trí Fhraincis a dhéantar an dul chun cinn is suntasaí i gcúrsaí ardintleachta fós (ní gá ach cuimhneamh ar fhealsúna ar nós Baudrillard). San Afraic tá sí láidir go leor i gcónaí, agus tá draíocht chultúrtha ag baint leis an bhFraincis go fiú sa Bhreatain agus i Meiriceá.

Dé réir tuarascáil nua a scríobh an Académie Francaise nó Acadamh na Fraincise sa bhliain 2022, tá an Fhraincis i mbaol mar gheall ar mhéadú mór ar úsáid an Bhéarla sa Fhrainc.^[3][4][5] Sa tuarascáil, cáintear an méid téarmaí agus focail Bhéarla atá á n-úsáid i gcáipéisí rialtais, sa litríocht chorparáideach agus i bhfeachtais eolais don phobal. Déantar cur síos ar neart samplaí den Bhéarla á úsáid in áit na Fraincise, mar shampla, tionscnamh comhshaoil i sléibhte Auvergne faoin ainm “zero emission valley” agus an teicneolaícht nua “Easy Drive” a úsáideann comhlacht carranna Renault. Dúirt údair na tuarascála go bhfuil an úsáid sin ag cur as do chomhréir na teanga agus ag deighilt na tíre ar bhonn teangeolaíochta.^[3]

Leis an aibítir Laidineach a scríobhtar an Fhraincis. Úsáidtear comharthaí idirdhealaitheacha áirithe: an agúid nó accent aigu, atá cosúil le síneadh fada na Gaeilge (é), an ghraif nó accent grave, atá cosúil le síneadh fada Ghaeilge na hAlban (à, ù), an cuairín nó accent circonflexe (ê), an déiréis nó an t-idirphonc atá cosúil leis an umlabht (ë, ï), agus an straithín nó cédille a chrochtar den c (ç). Thairis sin, úsáidtear dhá nasclitir - an t-æ agus an t-œ.

Tríd is tríd, tá ceartlitriú na Fraincise sách deacair ag an gcainteoir dúchais féin, nó tá sé bunaithe ar fhuaimniú na teanga mar a bhí sé na cianta cairbreacha ó sin. Nuair a caighdeánaíodh an litriú, is minic a tugadh isteach litreacha stairiúla nach raibh bunús ar bith acu i bhfuaimniú na teanga. Mar shampla, bhí an focal doigt ("méar") á scríobh gan -g- i ré na Meán-Fhraincise, ach nuair a caighdeánaíodh an Nua-Fhraincis tugadh an -g- isteach arís, ós rud é gurb é an focal Laidine digitus is tús dó. Tá sé díreach cosúil leis an dóigh a scríobhtar debt ("fiacha") sa Bhéarla inniu, cé nach bhfuil a dhath fágtha den b sin san fhuaimniú: fuair an Béarla an focal ar iasacht ón bhFraincis agus an b sin imithe le fada, ach nuair a cruthaíodh ceartlitriú nua-aimseartha an Bhéarla, tháinig an b ar ais, ó bhí a fhios ag ligeadóirí agus casadóirí an chaighdeáin gurbh é an focal Laidine debitum a bhí ann i dtús báire.

Ní síneadh fada í an agúid san Fhraincis. Úsáidtear an comhartha seo os cionn na litreach e le taispeáint go bhfuaimnítear mar [e] é. I dtús an fhocail, is guta próistéiteach é go minic. Is é is brí le guta próistéiteach ná guta a cuireadh roimh chonsan ar leith i dtús an fhocail - agus, sa chás seo, mhair an guta próistéiteach i ndiaidh don chonsan imeacht. Sampla den é- próistéiteach é an focal écouter "éisteacht, cloisteáil". Escouter an fhoirm a bhí ann ar dtús, rud is féidir a aithint ar an mbriathar gaolmhar Spáinnise fosta - escuchar.

Má úsáidtear an ghraif os cionn na litreach "e", ciallaíonn sé go bhfuil an guta seo níos cosúla le "ä" na Gearmáinise san fhuaimniú. An ghraif a chuirtear os cionn na ngutaí eile, níl ann go bunúsach ach idirdhealán le focail aon fhuaime a aithint thar a chéile, cf ou "nó" agus où "cén áit", mar shampla.

Maidir leis an gcuairín, athraíonn sé fuaimniú an ghuta beagáinín freisin, ach de ghnáth, tugann sé le fios gur ligeadh -s- nó guta éigin ar lár: sûr < seur, mar shampla, nó maître < maistre.

Níl ach tuiseal ainmfhocail amháin sa Fhraincis: le tuiseal ginideach na Gaeilge a aistriú, úsáidtear an réamhfhocal de, cosúil le de sa Ghaeilge. Dá bhrí sin, más mian leat cluasa na ba a rá, deir tú les oreilles de la vache – focal le focal, "na cluasa de an bhó". Is féidir smaoineamh ar an difríocht seo trí mheán an Bhéarla: sa Bhéarla, is féidir the cow's ears a rá, leis an struchtúr céanna mar atá sa Ghaeilge, nó is féidir the ears of the cow a rá, ar an dóigh chéanna mar a deirtear san Fhraincis. Taispeántar é seo sa tabla thíos:

An Fhraincis	An Ghaeilge	An Béarla
les oreilles de la vache	cluasa na ba	the cow's ears nó the ears of the cow
les oreilles de vache	na cluasa ba	the cow ears
des oreilles de vache	cluasa ba	cow ears

Níl aon tuiseal gairmeach nó tabhartach sa Fhraincis ach an oiread: mar atá sa Bhéarla, níl aon difríocht ghramadúil idir abairt ina cuirtear glaoch ar dhuine ("a Sheáin, cuir an bosca ar an mbord!" = "Jean, pose la boîte sur le table!") agus abairtí eile ('Chuir Seán an bosca ar an mbord' = 'Jean a posé la boîte sur le table.')

Cosúil leis an nGaeilge, tá dhá inscne ghramadúil sa Fhraincis: baininscneacht agus firinscneacht. Baineann an inscne leis an alt ar nósanna difriúla ná mar a bhaineann sa Ghaeilge, áfach: cosúil leis an nGaeilge, tá baint idir an ainmfhocal agus an alt a thógann sé, ach cé go bhfuil ról don tuiseal leis an alt a shocrú sa Ghaeilge (deirtear 'an mhuc' (bain.), ach 'bia na muice'), níl a leithéid sa Fhraincis. Mar sin, tógann ainmfhocal uatha baininscneach an t-alt baininscneach ('la') i gcónaí, agus vice versa do na hainmfhocail fhirinscnigh ('le'). Tá freisin alt iolra, 'les', nach n-aithríonn de réir na hinscne.

Chomh maith leis an alt cinnte (mar atá sa Ghaeilge), tá freisin an t-alt éiginnte, nach bhfuil sa Ghaeilge ach atá sa Bhéarla (an focal 'a' san abairt 'I ate a horse'. Sa Fhraincis, is é an leagan baininscneach de seo 'une', agus is é an firinscneach ná 'un'. Tá freisin leagan iolra, nach bhfuil sa Bhéarla, ar 'des' é.

Cinnte	Éiginnte	Aistriúchán leis an t-alt cinnte	Aistriúchán leis an t-alt éiginnte
Je mange la fenêtre	Je mange une fenêtre	Ithim an fhuinneog	Ithim fuinneog
Je mange le cheval	Je mange un cheval	Ithim an capall	Ithim capall
Je mange les fenêtres	Je mange des fenêtres	Ithim na fuinneoga	Ithim fuinneoga

Nuair a bhíonn ainmfhocal uatha a thosaíonn le guta agus alt cinnte le chéile, bánn an t-alt agus an t-ainmfhocal le chéile: dá bhrí sin, an damhán alla = l'araignée = la + araignée.

Leis an iolra a thaispeáint, cuirtear i gcónaí beagnach s ag deireadh an ainmfhocail scriofa, ach ní fhuaimnítear é mura dtosaíonn an chéad focal eile le guta. Go hiondúil, is leor na hailt 'les' agus 'des' le taispeáint gur iolra atá ann nuair a bhítear ag caint.

Tá trí aimsir briathra simplí (déanta d'aon fhocal amháin) sa Fhraincis, chomh maith le cuid mhaith aimsirí coimpléascach (déanta de dhá fhocal nó níos mó). Tá freisin ceithre mhodh ar éagsúil go gramadúil iad. Liosta díobh seo a leanas:

Modh briathair nach bhfuil i láthair sa Ghaeilge é an infinideach (cé go bhfuil sé sa Bhéarla). Tá sé an-chosúil leis an ainm briathartha sa Ghaeilge: más mian 'is maith liom úlla a ithe' a rá as Fraincis, deirtear j'aime manger des pommes' (nó, sa Bhéarla, I like to eat apples'). Go neamhchosúil le hainm briathartha na Gaeilge, is é an t-infinideach (agus ní an modh ordaitheach, 'ith') a úsáidtear mar bhun leis na briathra a chur ina bhfoirmeacha eile. Sa Fhraincis, críochnaíonn gach infinideach le ceann amháin de thrí dheireadh: -er, -ir, nó -re.

Úsáidtear an aimsir láithreach ar an nós céanna mar a úsáidtear an dá aimsir láithreach sa Ghaeilge: deirtear 'Je mange une pomme' in áit 'Ithim úll' agus freisin in áit 'Táim ag ithe úill'. Tá trí phatrún réimnithe ag na briathra Fraincise − de réir cineál deiridh an infinidigh − agus leis an aimsir láithreach a chruthú, cuirtear an deireadh seo ar ceal agus cuirtear na deiridh eile seo thíos ina áit:

Pearsa	Infinideach -ER, m.s. parler	-IR, m.s. choisir	-RE, m.s. attendre
1ú uath.	je parle	je choisis	j'attends
2ú uath.	tu parles	tu choisis	tu attends
3ú uath.	elle parle	elle choisit	elle attend
1ú iol.	nous parlons	nous choisissons	nous attendons
2ú iol.	vous parlez	vous choisissez	vous attendez
3ú iol.	ils parlent	ils choisissent	ils attendent

Mar shampla, is ionann parler agus labhairt. Le 'labhraím' a rá, deirtear 'je parle' − leis an deireadh -er curtha ar ceal, agus an deireadh nua e curtha ina áit.

Sa Fhraincis, déantar an aimsir chaite de dhá fhocal le chéile: briathar cúnta (.i. avoir nó être) agus an participe passé, nó an rangabháil chaite (m.sh. J'ai fait [= Dhein mé] nó Je suis allé [= Chuaigh mé]). Tá participe passé na Fraincise cosúil le haidiacht bhriathartha na Gaeilge (mar shampla, ite don bhriathar ith), agus ar ionann é le past participle an Bhéarla (mar shampla, eaten don bhriathar to eat). Amhlaidh, le 'd'ith mé' a rá as Fraincis, déarfaí 'j'ai mangé', go litriúil I have eaten' sa Bhéarla (je = I, ai = have, mangé = eaten). Go neamhchosúil leis an mBéarla, áfach, úsáidtear an fhoirm seo fiú nuair nach ndéarfaí é sa Bhéarla: amhlaidh, aistreofaí'D'ith mé ceapaire inné' mar Hier j'ai mangé un sandwich', cé nach féidir 'I have eaten a sandwich yesterday' a rá sa Bhéarla. Tá na foirmeacha éagsúla den aimsir seo sa tábla a leanas:

Pearsa	-ER, m.s. manger	-IR, m.s. choisir	-RE, m.s. attendre
1.uath	j'ai mangé	j'ai choisi	j'ai attendu
2. uath.	tu as mangé	tu as choisi	tu as attendu
3. uath	elle a mangé	elle a choisi	elle a attendu
1.iol	nous avons mangé	nous avons choisi	nous avons attendu
2. iol	vous avez mangé	vous avez choisi	vous avons attendu
3. iol	ils ont mangé	ils ont choisi	ils ont attendu

Uair arís, úsáidtear an aimsir ghnáthchaite sa Fhraincis go cosúil mar sa Ghaeilge. I ngach cás ina n-úsáidfí an ghnáthchaite sa Ghaeilge, úsáidtear í sa Fhraincis; amhlaidh deirtear 'Labhraínn le mo chuid bréagán nuair a bhí mé óg' 'Je parlais avec mes jouets quand j'étais jeune' (ní an passé composé, 'j'ai parlé...', atá i gceist). Áfach, úsáidtear an fhoirm seo freisin leis an modh coinníollach Gaeilge a aistriú ag barr frásaí a thosaíos le 'dá' as Gaeilge:

Si je tombais, je mangerais une pomme.

Dá dtitinn, ithinn úll.

Sa Ghaeilge, is sa mhodh coinníollach atá 'titinn', ach sa Fhraincis, is sa ghnáthchaithe atá 'tombais'. Sa fhrása seo, tá 'ithinn' freisin sa mhodh coinníollach, ach san áit seo úsáidtear an coinníollach fosta sa Fhraincis. Is ionann é seo agus an chomhréir Béarla: 'If I fell, I would eat an apple' (ní 'If I would fall...').

Seo hiad a leanas foirmeacha na haimsire seo:

Pearsa	-ER, m.s. parler	-IR, m.s. choisir	-RE, m.s. attendre
1.uath	je parlais	je choisissais	j'attendais
2. uath.	tu parlais	tu choisissais	tu attendais
3. uath	elle parlait	elle choisissais	elle attendait
1.iol	nous parlions	nous choisissions	nous attendions
2. iol	vous parliez	vous choisissiez	vous attendiez
3. iol	ils parlaient	ils choisissaient	ils attendaient

Is féidir aimsir fháistineach simplí na Fraincise a úsáid beagnach go hionann le haimsir fháistineach na Gaeilge. Seo hiad a réimnithe:

Pearsa	-ER, m.s. parler	-IR, m.s. choisir	-RE, m.s. attendre
1.uath	je parlerai	je choisirai	j'attendrai
2. uath.	tu parleras	tu choisiras	tu attendras
3. uath	elle parlera	elle choisira	elle attendra
1.iol	nous parlerons	nous choisirons	nous attendrons
2. iol	vous parlerez	vous choisirez	vous attendrez
3. iol	ils parleront	ils choisiront	ils attendront

Tá le cur faoi dheara, don aimsir seo, nach bhfuil ort an deireadh -er, -ir nó -re a chur ar ceal roimh an deireadh nua a chur ar an mbriathar.

Is féidir freisin an aimsir ghar-fháistineach a úsáid, go ginearálta do rudaí atá chun tarlú le gairid. Tá sí cosúil leis an nGaeilge 'bheith chun rud a dhéanamh'; sa Fhraincis, úsáidtear an briathar 'aller' ('téigh'), amhlaidh déarfaí 'tá mé chun úll a ithe' 'je vais manger une pomme' (go litríocht, 'téim úll a ithe').

Pearsa	An Ghar-Fhaistineach
1.uath	je vais manger
2. uath.	tu vas manger
3. uath	elle va manger
1.iol	nous allons manger
2. iol	vous allez manger
3. iol	ils vont manger

Tá modh coinníollach sa Fhraincis, ach go hiondúil ní an fhoirm seo a úsáidtear le modh coinníollach na Gaeilge a aistriú. Úsáidtear an fhoirm seo le haghaidh an dara cuid d'fhrasa 'dá' a aistriú:

Si je tombais, je mangerais une pomme.

Dá dtitinn, ithinn úll.

Seo hiad a foirmeacha:

Pearsa	-ER, m.s. parler'	-IR, m.s. choisir'	-RE, m.s. attendre'
1.uath	je parlerais	je choisirais	j'attendrais
2. uath.	tu parlerais	tu choisirais	tu attendrais
3. uath	elle parlerait	elle choisirait	elle attendrait
1.iol	nous parlerions	nous choisirions	nous attendrions
2. iol	vous parleriez	vous choisiriez	vous attendriez
3. iol	ils parleraient	ils choisiraient	ils attendraient

Uair arís, don mhodh seo níl ort an deireadh -er, -ir nó -re a chur ar ceal roimh an deireadh nua a chur ar an mbriathar.

Mar atá sa Ghaeilge, tá modh foshuiteach san Fhraincis. Úsáidtear é sna háiteanna céanna mar a úsáidtear é sa Ghaeilge (Go dté tú slán = Que tu ailles bien; Sula n-ithe tú an t-úll sin = Avant que tu manges cette pomme-là), ach úsáidtear é níos minice in áiteanna ina n-úsáidtear an modh coinníollach sa Ghaeilge: le haghaidh rudaí ar hipitéiseach iad:

Ba mhaith liom go rachfá ar scoile = J'aimerais que tu ailles a l'école

Tá mé faoi eagla go n-íosfadh úll mé = J'ai peur qu'une pomme me mange

Úsáidtear an modh foshuiteach in áiteanna fiú ina nach bhfuil sé coitianta an modh coinníollach a úsáid sa Ghaeilge:

Tá uaim duine atá (nó: a bheadh) cairdiúil agus cineálta = J'ai besoin de quelqu'un qui soit amical et gentil

Seo hiad a foirmeacha − tabhair faoi dheara go bhfuil a lán deireadh go céanna leis an aimsir láithreach nó leis an aimsir ghnáthchaite:

Pearsa	-ER, m.s. parler	-IR, m.s. choisir	-RE, m.s. attendre
1.uath	je parle	je choisisse	j'attende
2. uath.	tu parles	tu choisisses	tu attendes
3. uath	elle parle	elle choisisse	elle attende
1.iol	nous parlions	nous choisissions	nous attendions
2. iol	vous parliez	vous choisissiez	vous attendiez
3. iol	ils parlent	ils choisissent	ils attendent

Tá freisin méid tábhachtach briathra neamhrialta - briathra nach leanas iomlán na rialta réimnithe seo thuas. Ar liosta Wiktionnaire na mbriathra seo, tá 475 iontráil, cé go bhfuil na briathra -re, a meastar gur patrún rialta iad san alt Vicipéid seo, freisin ar an liosta. I bhfírinne, is féidir an chuid is mó de na briathra neamhrialta seo a ghrúpáil le chéile i ngrúpaí a leanas na rialta céanna; mar sin, ní hé go bhfuil ar an bhfoghlaimeoir na céadta briathra neamhrialta a fhoghlaim ceann amháin faoi cheann amháin.

Tá seacht gcineál forainm phearsanta sa Fhraincis (cé nach ró-dhian an sainmhíniú seo). Seo hiad a leanas na seacht gcineál seo:

Sujet	Ainmní		Objet Directe	Cuspóir Díreach		Objet Indirecte	Cuspóir Neamhdhíreach		Pronom Disjoint	Forainm Dícheangailte
je mange	ithim		tu me manges	itheann tú mé		tu me parles tu me donnes	labhraíonn tú liom tugann tú dom		tu vas avec moi	téann tú liom (lit. 'le mé')
tu manges	itheann tú		je te mange	ithim thú		je te parle je te donne	labhraím leat tugaim duit		je vais avec toi	téim leat (le thú)
elle mange	itheann sí		il la mange	itheann sé í		il lui parle il lui donne	labhraíonn sé léi tugann sé di		il va avec elle	téann sé léi (le í)
il mange	itheann sé		elle le mange	itheann sí é		elle lui parle elle lui donne	labhraíonn sí leis tugann sí dó		elle va avec lui	téann sí leis (le é)
nous mangeons	ithimid		vous nous mangez	itheann sibh muid		vous nous parlez vous nous donnez	labhraíonn sibh linn tugann sibh dúinn		vous allez avec nous	téann sibh linn (le muid)
vous mangez	itheann sibh		nous vous mangeons	ithimid sibh		nous vous parlons nous vous donnons	labhraímid libh tugaimid daoibh		nous allons avec vous	téimid libh (le sibh)
elles mangent	itheann siad (bain.)		je les mange	ithim iad		je leur parle je leur donne	labhraím leo tugaim dóibh		je vais avec elles	téim leo (le iad) (bain.)
ils mangent	itheann siad (fir.)								je vais avec eux	téim leo (le iad) (fir.)
on mange	itear / ithimid		-	-		-	-		-	-

'Adjectif Possessif'			'Nom Possessif'			Pronom Réfléchi
mon stylo ma vache mes pommes	mo pheann (f.) mo bhó (b.) m'úlla (iol.)		c'est le mien c'est la mienne ce sont les miens ce sont les miennes	is an ceann is liomsa é is an ceann is liomsa í is na cinn is liomsa iad (f.) is na cinn is liomsa iad (b.)		je me lave	ním mé féin
ton stylo ta vache tes pommes	do pheann do bhó d'úlla		c'est le tien c'est la tienne ce sont les tiens ce sont les tiennes	is an ceann is leatsa é is an ceann is leatsa í is na cinn is leatsa iad is na cinn is leatsa iad		tu te laves	níonn tú thú féin
son stylo sa vache ses pommes	a p(h)eann a b(h)ó a (h)úlla		c'est le sien c'est la sienne ce sont les siens ce sont les siennes	is an ceann is léi/leis é is an ceann is léi/leis í is na cinn is léi/leis iad is na cinn is léi/leis iad		elle se lave	níonn sí í féin
						il se lave	níonn sé é féin
notre stylo nos pommes	ár bpeann (f. nó b.) ár n-úlla		c'est le/la nôtre ce sont les nôtres	is an ceann is linne é/í is na cinn is linne iad		nous nous lavons	nímid muid féin
votre stylo vos pommes	bhur bpeann bhur n-úlla		c'est le/la vôtre ce sont les vôtres	is an ceann is libhse é/í is na cinn is libhse iad		vous vous lavez	níonn sibh sibh féin
leur stylo leurs pommes	a bpeann a n-úlla		c'est le/la leur ce sont les leurs	is an ceann is leo é/í is na cinn is leo iad		elles se lavent	níonn siad iad féin
						ils se lavent	níonn siad iad féin

Úsáidtear an forainm ainmneach le hainmní an bhriathair − an duine nó an rud atá ag déanamh ruda − a thaispeáint. Sa Fhraincis, tá focal ar leith ar son gach pearsa, le feiceáil sa tábla thuas. Tá an focal on le nótáil go háirithe; tá dhá bhrí aige: an chéad cheann ionann leis an mbriathar neamhphearsanta sa Ghaeilge − mar sin, is ionann on dit qu'il y a une pomme dans l'arbre agus deirtear go bhfuil úll sa chrann − agus an dara ceann ionann le nous, nó muid/-mid sa Ghaeilge − mar sin, on est en route agus tá muid faoi bhealach. Níl aon ainmfhocal cuspóireach a bheadh ar comhbhrí leis an ainmfhocal ainmneach on.

Más 'cuspóir díreach' atá san ainmfhocal − is é sin, rud a bhfuiltear á dhéanamh − úsáidtear foireann forainmneacha (le feiceáil sa tabla thuas) a thagann i ndiaidh an fhorainm, ach roimh an mbriathar. Is sampla de seo é tu me manges ('itheann tú mé') − tagann an focal me roimh an mbriathar manges.

Úsáidtear na cuspóirí neamhdhíreacha nuair a bhítear ag rá go bhfuil duine/rud ag déanamh ruda à duine/rud éigin − is réamhfhocal Fraincise é 'à' ar ciall dó do, le nó ar, go ginearálta, sa Ghaeilge. Mar shampla, má táthar ag rá tá an bhean ag tabhairt ceachtanna don rang, deirtear:

la femme donne des leçons à la classe

agus má táthar ag rá "tá an bhean ag tabhairt ceachtanna dóibh", deirtear:

la femme leur donne des leçons

Ar an dóigh céanna leis na cuspóirí díreacha, aistríonn an forainm go háit roimh an mbriathar. Is ionann iad na foirmeacha díreacha agus neamhdhíreacha don chéad agus don dara pearsa; is ach amháin sa tríú pearsa a bhíonn difríochtaí eatarthu. Tá a bhfoirmeacha-sa féin freisin sa tábla thuas.

Má táthar ag úsáid forainm in éindí le réamhfhocal nach 'à' é, úsáidfear forainm neamhspleách. Tá a foirmeacha freisin sa tábla thuas: nuair atáthar ag úsáid na bhforainmneacha seo, coinnítear fós an réamhfhocal agus cuirtear an forainm ina dhiaidh (go hionann leis an mBéarla). Mar shampla:

tu vas avec moi = téann tú liom (Béarla: you go with me)