Απελευθέρωση των Πατρών

Η Πάτρα ήταν εκ των πρώτων ελληνικών πόλεων που επαναστάτησαν και αποτέλεσε κέντρο ξεσηκωμού και πεδίο σκληρών μαχών, ωστόσο απελευθερώθηκε οριστικά στις αρχές του Οκτώβρη του 1828, επτά περίπου χρόνια μετά την κήρυξη της Επανάστασης.

Το κάστρο της πόλης πολιορκήθηκε σθεναρά κατά διαστήματα ήδη από τις απαρχές της Επανάστασης και καταλήφθηκε τελικά από τους Έλληνες με την αρωγή των γαλλικών συμμαχικών δυνάμεων, με επικεφαλής τον στρατηγό Σνάιντερ, όπου έφτασαν στην Πάτρα στις 4 Οκτωβρίου του 1828, και οι οποίες είχαν αποβιβαστεί από τα τέλη του καλοκαιριού στην Πελοπόννησο στα πλαίσια της Εκστρατείας του Μοριά υπό τον στρατάρχη Μαιζών.

Στις 25 Μαρτίου του 1821 στην Πάτρα κηρύσσεται η Επανάσταση από τον Δεσπότη Παλαιών Πατρών Γερμανό, επιφανείς οπλαρχηγούς και τους προκρίτους της Αχαΐας, οι οποίοι πολιορκούν το κάστρο της πόλης. Η πόλη πολιορκήθηκε στενά με σκοπό την απελευθέρωση της αλλά δεν κατέστη δυνατό, μάλιστα ο Γιουσούφ Πασάς όπου ήρθε στην Πάτρα με σκοπό την καταστολή της εξέγερσης από υπόδειξη του Άγγλου προξένου Γκρην, έπραξε εκτεταμένες σφαγές και λεηλασίες.

Αξίζει να σημειωθεί πως λίγες μέρες πριν την 25η Μαρτίου του 1821, ο Πατρινός οπλαρχηγός Παναγιώτης Καρατζάς ηγήθηκε ξεσηκωμού χτυπώντας τους Τούρκους και καταφέρνοντας να τους εντοπίσει να κλειστούν μέσα στο κάστρο της πόλης, ενώ σταδιακά συρρέαν και άλλοι οπλαρχηγοί και επαναστατημένοι.

Η Πάτρα γνώρισε ακόμη και άλλες πολιορκίες από τα ελληνικά επαναστατικά στρατεύματα και πραγματοποιήθηκαν πολλές σκληρές συγκρούσεις, όπως το 1922 ο υπό την ηγεσία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη όπου οι Έλληνες πολιόρκησαν σθεναρά τους Τούρκους στην πόλη και είχαν καταφέρει αρκετές νίκες σε μάχες αλλά τελικά λόγω μεταξύ άλλων και της διχόνοιας απέτυχαν και το κάστρο δεν καταλήφθηκε μέχρι και το 1828.

Προς το τέλος της Ελληνικής Επανάστασης η Ρωσία βρέθηκε σε πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και ως επακόλουθο οι Γάλλοι πραγματοποίησαν την Εκστρατεία του Μοριά υπό τον στρατάρχη Μαζών. Αφότου στην Διάσκεψη του Λονδίνου το καλοκαίρι του 1828, έγινε η πρόταση αποστολής συμμαχικού στρατού και συνεργασίας τους με τις ελληνικές δυνάμεις για την εκδίωξη των Τούρκων και με τον κυβερνήτη της Ελλάδος Ιωάννη Καποδίστρια με υπόμνημα του να την αποδέχεται και τελικά να επικυρώνεται, στις 30 Αυγούστου του 1828 ο Μαζών αποβιβάστηκε στην Πελοπόννησο και συγκεκριμένα στο Πεταλίδι Μεσσηνίας ξεκινώντας την Εκστρατεία με στρατιωτική δύναμη 13-15.000 άνδρες.

Στις 3 Οκτωβρίου^[1] (ή στις 4 Οκτωβρίου) η 3η Γαλλική Μεραρχία με επικεφαλής τον Γάλλο Στρατηγό Σνάιντερ αποβιβάστηκε στην περιοχή του Αγίου Ανδρέα στην Πάτρα.

Την επόμενη μέρα στην Άνθεια, κοντά στην παλιά Πάτρα, όπου στρατοπέδευσε ο Σνάιντερ, τον επισκέφτηκε μια αντιπροσωπεία από τον Τούρκο Φρούραρχο της Πάτρας, Χατζή Αβδούλ Αγά^[1]. Στην συνάντηση αυτή ζητήθηκε η παράδοση του κάστρου και οι Τούρκοι έλαβαν χρόνο ώστε να διαβιβάσουν το αίτημα. Πέρασαν δύο μέρες με τους Τούρκος να φαίνεται να μην σκοπεύουν να το παραδώσουν το κάστρο στους Γάλλους και αυτό είχε ως αποτέλεσμα την 7η Οκτώβρη την προώθηση στρατιωτικών δυνάμεων ενδότερα στην πόλη ώστε να πολιορκηθεί. Δόθηκε εικοσιτετράωρη προθεσμία τους Τούρκους ώστε να συνθηκολογήσουν και προς το βράδυ γαλλικές δυνάμεις αναπτύχθηκαν στις παρυφές του κάστρου με σκοπό να κάνουν έ��οδο. Μετά από λίγη ώρα τελικά οι Τούρκοι άνοιξαν τις πύλες του κάστρου και παραδόθηκαν^[1][2].

Έτσι αναγκάστηκαν οι οικογένειες των Τούρκων και των Αιγυπτίων να φύγουν.

Στην συνθήκη της παράδοσης , αναφερόταν και η παράδοση του κάστρου του Ρίου, ωστόσο 800 περίπου Τούρκοι που δεν δέχτηκαν τη συνθηκολόγηση μετέβησαν εκεί και οχυρώθηκαν. Ξαφνικά, στις 22 του Οκτώβρη, ξεχώρισαν καινούρια καράβια που έρχονταν προς την Πάτρα. Τα καράβια ήταν γαλλικά από το Ναβαρίνο και μετέφεραν 1.500 άντρες με σκοπό να πολιορκήσουν το κάστρο. Έπειτα από στενή πολιορκία, το κάστρο τελικά παραδόθηκε.

Αμέσως μετά την απελευθέρωση, η πόλη ήταν ερειπωμένη. Κτίρια κατεστραμμένα, ερείπια παντού και εκτάσεις ακαλλιέργητες, τίποτα δεν θύμιζε το παρελθόν της. Η καταστροφή που είχε γνωρίσει τα χρόνια της Επανάστασης ήταν τεράστια. Σιγά, σιγά άρχισαν να κατεβαίνουν ομαδικά από τα γύρω βουνά Μωραΐτες, αλλά και Ζακυνθινοί, Κερκυραίοι, Λευκαδίτες, Κεφαλλονίτες, Ιθακιώτες καθώς επίσης Ηπειρώτες και Μεσολογγίτες. Ξεκίνησαν να φτιάχνουν την ερειπωμένη πόλη και όλο και περισσότεροι άνθρωποι σταδιακά εγκαταστάθηκαν σ’ αυτήν. Αυτό ήταν το ξεκίνημα της σύγχρονης Πάτρας.

Το 1829 ο τότε κυβερνήτης της Ελλάδας, Ιωάννης Καποδίστριας υιοθέτησε ένα πολύ φιλόδοξο πολεοδομικό σχέδιο το οποίο συνέταξε ο πολεοδόμος Σταμάτης Βούλγαρης. Το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα και τότε μόνο ύστερα από μεγάλες προσαρμογές ώστε να ανταποκρίνεται στα συμφέροντα των ισχυρών κτηματιών^[1]. Η Πάτρα αναπτύχθηκε ως το δεύτερο μεγαλύτερο αστικό κέντρο της χώρας μετά την Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα και αποτέλεσε το κύριο εξαγωγικό λιμάνι για την αγροτική παραγωγή της Πελοποννήσου^[3].

Η 4η Οκτωβρίου συμπίπτει με την απελευθέρωση της Πάτρας και από τις δυνάμεις κατοχής το 1944 και αποτελεί κοινή ημερομηνία μνήμης για την πόλη και την τοπική κοινωνία.

• Κώστας Ν. Τριανταφύλλου, Ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών, Τόμοι Α΄-Β΄, Τυπογραφείο Πέτρου Χρ. Κούλη, Πάτρα 1995, τρίτη έκδοση, λήμμα «Επανάστασις 1826-8», λήμμα «Μαιζών».
• Βασίλης Λάζαρης, Καποδιστριακή Πάτρα, εκδόσεις «Περί τεχνών», Πάτρα 2002.
•  Νίκος Τζανάκος, Ιωάννης Καποδίστριας, ο ιδρυτής της νέας Πάτρας, εκδόσεις «Το Δόντι», Πάτρα 2010.  
• Νίκος Τζανάκος, Γαλλική Εκστρατεία στο Μοριά και ο στρατάρχης Μαιζών, εκδ. Πικραμένος, Πάτρα 2016.
• Παντελής Δ. Καρύκας, Συλλογικό Έργο «Στρατιωτική Ιστορία» : Οι επιχειρήσεις για την απελευθέρωση της Πάτρας, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 2017, τεύχος 242.
• Ζακ Μανζάρ (Jacques Mangeart), Αναμνήσεις από τας Πάτρας (1828-1829), Μετάφραση Γ. Τσουκαλάς, εκδόσεις Φαρφούλας, Αθήνα 2019. ISBN 978-960-9441-99-5.
• Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, η Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση (1821-1829) - 5ος Τόμος: Οι προϋποθέσεις και οι βάσεις της Επανάστασης (1813-1829), Θεσσαλονίκη 1980.

• Νίκος Φ. Τόμπρος, Η Πάτρα στον Αγώνα (1821-1828). Ιστοριογραφία και δημόσιος λόγος, Εκδ. «Το Δόντι», Πάτρα 2021.
• Πέγκυ Κουνενάκη, Η Πάτρα του 19ου αιώνα: πως ο χαρακτήρας της πόλης άλλαξε με την ανάπτυξη του λιμανιού μετά το 1828, Αρχειοθετήθηκε 2012-02-15 στο Wayback Machine, «Η Καθημερινή», φ. 14-10-2001.