Gweld cod am Affrica

Nid oes gennych ganiatâd i olygu'r dudalen hon, am y rheswm canlynol:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Gorffennaf 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Gorffennaf 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Cofiwch gynnwys yr holl fanylion uchod mewn unrhyw ymholiadau a wnewch. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Cewch weld a chopïo côd y dudalen:
{{Pethau| fetchwikidata=ALL | suppressfields= gwladwriaeth}}

:''Erthygl am y cyfandir yw hon. Am ystyron eraill gweler [[Affrica (gwahaniaethu)]].''
[[Delwedd:LocationAfrica.png|bawd|250px|Map o'r byd yn dangos Affrica]]
[[Delwedd:Africa satellite orthographic.jpg|bawd|250px|Delwedd cyfansawdd lloeren o Affrica]]
[[Delwedd:The Earth seen from Apollo 17.jpg|bawd|250px|Affrica yn y ddelwedd ''[[Blue marble]]'', efo [[Antarctica]] i'r dde, a'r [[Sahara]] ac [[Arabia]] ar frig y glob.]]
'''Affrica''' neu '''Yr Affrig''' yw'r [[cyfandir]] mwyaf ond un yn nhermau [[arwynebedd]] a [[poblogaeth|phoblogaeth]], yn dilyn [[Asia]]. Mae tua 30,370,000&nbsp;km² o dir yn Affrica – gan gynnwys ei hynysoedd cyfagos – sef 5.9% o arwynebedd y [[Daear|Ddaear]], a 20.3% o arwynebedd tir y Ddaear. Mae dros 840,000,000 o bobl ([[2005]]) yn byw yng 61 tiriogaeth Affrica, sef dros 12% o boblogaeth ddynol y byd.

== Daearyddiaeth ==
{{Prif|Daearyddiaeth Affrica}}
Affrica yw'r mwyaf o'r tri allaniad deheuol enfawr o brif fàs arwynebedd y Ddaear. Mae ganddi arwynebedd o tua  30,360,288&nbsp;km² (11,722,173&nbsp;mi sg); gan gynnwys yr [[ynys]]oedd.

Saif [[y Môr Canoldir]] rhwng Affrica ac [[Ewrop]], tra bod [[Camlas Suez|Culdir Suez]] yn ei chysylltu ag [[Asia]] (mae [[Camlas Suez]] yn gorwedd rhyngddynt), sydd 130&nbsp;km (80 milltir) o led (yn nhermau [[Daearyddiaeth ddynol|gwleidyddol]], ystyrir [[penrhyn]] [[Sinai]] yn yr [[Aifft]], sydd i'r dwyrain o Gamlas Suez, fel rhan o Affrica hefyd).

O'r pwynt mwyaf gogleddol, sef [[Cap Blanc]] (Ra’s al Abyad) yn [[Tiwnisia]] (37°21′ G), i'r pwynt mwyaf deheuol, sef [[Penrhyn Agulhas]] yn [[De Affrica|Ne Affrica]] (34°51′15″ D), mae pellter o tua 8,000&nbsp;km (5,000 milltir). O'r pwynt mwyaf gorllewinol sef [[Cap-Vert]] yn [[Senegal]], 17°33′22″ Gn, i'r pwynt mwyaf dwyreiniol sef [[Ras Hafun]] yn [[Somalia]], 51°27′52″ Dn, mae pellter o tua 7,400&nbsp;km (4,600 milltir).

Mae arfordir Affrica 26,000&nbsp;km (16,100 milltir) o hyd. Wrth gymharu hyn ag Ewrop, sydd ag arwynebedd o 9,700,000&nbsp;km² (3,760,000&nbsp;mi sg); yn unig, tra bod hyd ei harfordir oddeutu 32,000&nbsp;km (19,800 milltir), gwelwn fod siâp amlinelliad Affrica yn nodweddiadol rheolaidd, tra bod arfordir Ewrop yn llawn o ddanheddiadau dwfn.

[[Delwedd:Topography of africa.jpg|bawd|dim|300px|Map [[Topograffeg|topograffigol]] o Affrica.]]

== Hanes ==
{{Prif|Hanes Affrica}}
Mae Affrica yn gartref i'r [[Crud Dynolryw|tir cyfannedd hynaf]] ar y ddaear, â'r [[bod dynol|hil ddynol]] yn tarddu o'r cyfandir yma. Yn ystod blynyddoedd canol yr [[ugeinfed ganrif]], darganfu [[anthropoleg]]wyr nifer o [[ffosil]]au a thystiolaeth o weithgaredd ddynol, mor gynnar â 7 miliwn o flynyddoedd yn ôl, efallai. Darganfu'r teulu [[Leakey]] enwog (sydd â chysylltiadau â Phrydain ag Affrica), gweddillion ffosilaidd nifer o rywogaethau o fodau dynol cynnar, oedd yn debyg i [[epa]]od, megis ''[[Australopithecus afarensis]]'' (wedi'i ddyddio'n radiometregol i 3.9–3.0 miliwn o flynyddoedd [[Cyn Crist|CC]]), ''[[Paranthropus boisei]]'' (2.3–1.4 miliwn CC) a ''[[Homo ergaster]]'' (c. 600,000–1.9 miliwn CC). Credir eu bod wedi [[esblygiad|esblygu]]'n ddyn modern. Mae'r rhain yn ddarganfyddiadau pwysig yn astudiaeth [[esblygiad dynol]].

Datblygodd Affrica nifer o wareiddiaid unigryw, er enghraifft gwareiddiad yr [[Hen Aifft]] a [[Kush]], [[Ethiopia]], [[Simbabwe Fawr]], [[ymerodraeth Mali]] a theyrnasoedd y [[Maghreb]].

Yn [[1482]], sefydlodd y [[Portiwgal]]iaid y gyntaf o nifer o orsafoedd masnachu ar hyd arfordir [[Gini]], yn [[Elmina]]. Y prif nwyddau a fasnachwyd oedd [[Caethwas|caethweision]], [[aur]], [[ifori]] a [[sbeis]]iau. Cafodd darganfyddiad [[America]] yn [[1492]] ei ddilyn gan ddatblygiad mawr yn y [[fasnach caethweision]].

Ond ar yr un pryd roedd caethwasiaeth yn dod i ben yn [[Ewrop]], ar ddechrau'r [[19eg ganrif|bedwaredd ganrif ar bymtheg]], dechreuodd y pweroedd [[Imperialaeth|ymerodraethol]] Ewropeaidd "[[Ymgiprys am Affrica]]". Meddiannon nhw ran fwyaf o'r cyfandir, a chreu nifer o wladwriaethau a chenhedloedd [[trefedigaeth]]ol, gan adael ddim ond dwy genedl annibynnol: [[Liberia]], gwladfa'r Americanwyr Duon, ac [[Ethiopia]]. Parhaodd y feddiannaeth tan ddiwedd yr [[Ail Ryfel Byd]]. Wedi hynny, fe enillodd y gwladwriaethau trefedigaethol annibyniaeth yn raddol, ac erbyn hyn maent i gyd yn annibynnol.

Heddiw, mae Affrica'n gartref i dros 50 o wledydd annibynnol, ac mae gan bob un ond am ddau yr un [[ffin]]iau a luniwyd yn ystod oes [[gwladychiaeth]] Ewropeaidd.

== Gwleidyddiaeth ==
=== Affrica Drefedigaethol ===
Fe ddi-sefydlogodd [[gwladychiaeth]] cytbwysedd grwpiau ethnig niferus y cyfandir, effaith sydd i'w deimlo yng ngwleidyddiaeth Affrica hyd heddiw. Cyn dylanwad Ewropeaidd, nid oedd ffiniau cenedlaethol yn llawer o broblem, ac ar y cyfan fe ddilynodd Affricanwyr arferion ardaloedd eraill y byd, megis Arabia, lle'r oedd tiriogaeth grŵp yn gyfath â'i ddylanwad milwrol neu fasnachol. Roedd gan yr arferiad Ewropeaidd o lunio ffiniau o gwmpas tiriogaethau, i'w arwahanu o diriogaethau'r pŵeroedd trefedigaethol eraill, yr effaith o arwahanu grwpiau ethnig cyfagos, neu orfodi gelynion traddodiadol i gyd-fyw, heb wahandir rhyngddynt. Er enghraifft, er bod [[Afon y Congo]] yn ymddangos fel ffin ddaearyddol naturiol, roedd pobl y ddwy ochr yn rhannu [[iaith]], [[diwylliant]] a sawl tebygrwydd arall. Roedd rhaniad y tir rhwng [[Gwlad Belg]] a [[Ffrainc]] ar hyd yr afon yn arwahanu'r grwpiau yma o'i gilydd. Roedd y rhai oedd yn byw yn y Sahara neu'r [[Sahel]] ac wedi arfer masnachu dros y cyfandir am ganrifoedd yn gorfod croesi "ffiniau" oedd yn bodoli dim ond ar fapiau Ewropeaidd.

[[Delwedd:Map Affrica 1914-cy.svg|bawd|330px|dim|Map yn dangos ceisiadau Ewropeaidd i'r Affrig ar ddechrau'r [[Rhyfel Byd Cyntaf]]]]

== Economi ==
Affrica yw gyfandir cyfannedd tlotaf y byd: darganfu [http://hdr.undp.org/ Adroddiad Datblygiad Dynol] [[2003]] y [[Cenhedloedd Unedig]] (o 175 o wledydd) caiff safleoedd 151 ([[Gambia]]) i 175 ([[Sierra Leone]]) eu cymryd i gyd gan wledydd Affricanaidd.

Fe gafodd Affrica trawsnewidiad ansefydlog ac ansicr o wladychiaeth, ac mae effeithiau hyn i'w gweld o hyd; mae cynnydd [[Llygredigaeth wleidyddol|llygredigaeth]] ac [[unbennaeth]] wedi cyfrannu'n sylweddol i'r sefyllfa [[Economeg|economaidd]] wael. Er bod tyfiant cyflym yn [[Tsieina]] ac [[India]] erbyn hyn, a thyfiant cymedrol yn [[America Ladin]], wedi codi miliynau tu hwnt i fywoliaeth ymgynhaliol, mae Affrica wedi symud tuag yn ôl yn nhermau [[masnach]] dramor, [[buddsoddiad]], ac [[incwm]] [[y pen]]. Mae gan y [[tlodi]] yma effeithiau eang, yn cynnwys [[disgwyliad oes]] is, [[trais]], ac [[ansefydlogrwydd]] – ffactorau sydd yn eu tro'n gwaethygu'r tlodi.

Mae llwyddiannau economaidd y cyfandir yn cynnwys [[Botswana]] a [[De Affrica]], sydd wedi datblygu cymaint bod ganddo [[Cyfnewidfa Stoc Johannesburg|gyfnewidfa stoc]] aeddfed ei hun. Mae dwy brif reswm am hyn: cyfoeth [[Nwydd naturiol|nwyddau naturiol]] y wlad (prif gynhyrchydd [[aur]] a [[Diemwnt|diemyntau]]'r byd); a system gyfreithiol sefydledig y wlad. Hefyd mae gan De Affrica mynediad i gyfalaf economaidd, nifer o farchnadoedd a llafur medrus. Mae gwledydd Affricanaidd eraill (megis [[Ghana]]) yn gwella'n gymharol, ac mae gan rai (megis [[yr Aifft]]) hanes hir o lwyddiant masnachol ac economaidd.

{| style="margin: 0 0 1em 1em; width:300px; clear;" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0"
|+ <Big> '''Economi Affrica''' </big>
|-
|[[Poblogaeth]]:
|887 miliwn (14%) 
|-
|[[Cynnyrch mewnwladol crynswth|CMC]] ([[Rhestr gwledydd gan CMC (PPP)|PPP]]):
|[[US$]]1.635 triliwn
|-
|[[Cynnyrch mewnwladol crynswth|CMC]] ([[Rhestr gwledydd gan CMC (enwol)|Pres]]):
| $558 biliwn
|-
|CMC/pen ([[Rhestr gwledydd gan CMC (PPP) y pen|PPP]]):
| $1,968
|-
|CMC/pen ([[Rhestr gwledydd gan CMC (enwol) y pen|Pres]]):
| $671
|-
|Cynnydd blynyddol yn<br />CMC y pen:
|0.74% (1990–2002)
|-
|Incwm y 10% top:
|44.7%
|-
| [[Miliwnydd]]ion:
| 0.1 miliwn (0.01%)
|-
|Poblogaeth sy'n byw<br />ar lai na $1 y dydd:
|36.2%
|-
|[[Dyled allanol]] fel<br />canran o CMC
|60.7 (1998)
|-
|Taliadau dyled allanol<br />fel canran o CMC
|4.2%
|-
|Derbyniad [[cymorth tramor]]<br />fel canran o CMC
|3.2% (2001)
|-
|Amcangyfrif [[incwm]] benywaidd
|51.8% o'r incwm gwrywaidd
|}

== Ieithoedd ==

{{Prif|Ieithoedd Affrica}}

Mae rhan fwyaf o amcangyfrifon yn dweud fod gan Affrica dros fil o [[Iaith|ieithoedd]]. Mae yna bedwar prif [[teulu ieithyddol|deulu ieithyddol]] sy'n frodorol i Affrica.

* Mae'r ieithoedd [[Ieithoedd Affro-Asiatig|'''''Affro-Asiatig''''']] yn deulu ieithyddol o tua 240 o ieithoedd a 285 miliwn o bobl yng [[Gogledd Affrica|Ngogledd Affrica]], [[Dwyrain Affrica]], y [[Sahel]], a [[De Orllewin Asia]].
* Mae'r ieithoedd [[Ieithoedd Nilo-Saharaidd|'''''Nilo-Saharaidd''''']] yn cynnwys dros gant o ieithoedd siaradwyd gan 30 miliwn o bobl. Siaradir ieithoedd Nilo-Saharaidd yn bennaf yn [[Tsiad]], [[Swdan]], [[Ethiopia]], [[Wganda]], [[Cenia]], a gogledd [[Tansanïa]].
* Siaradir ieithoedd [[Ieithoedd Niger-Congo|'''''Niger-Congo''''']] dros ran fwyaf o'r tir i dde'r [[Sahara]]. Mae siwr o fod yn deulu iaith fwyaf y byd yn nhermau ieithoedd gwahanol. Mae nifer sylweddol ohonynt yn ieithoedd [[Ieithoedd Bantu|Bantu]].
* Mae'r teulu iaith [[Ieithoedd Khoisan|'''''Khoisan''''']] yn cynnwys tua 50 o ieithoedd siaradir gan 120 000 o bobl yn [[De Affrica (rhanbarth)|Ne Affrica]]. Mae rhan fwyaf o'r ieithoedd Khoisan mewn perygl. Ystyrir y bobl [[Khoikhoi]] a [[San]] yn drigolion gwreiddiol y rhan yma o Affrica.

[[Delwedd:Teuluoedd iaith Affrica.png|dim|300px|bawd|Map yn dangos dosbarthiad teuluoedd iaith Affricanaidd a rhai o brif ieithoedd Affrica. Mae'r teulu [[Ieithoedd Affro-Asiatig|Affro-Asiatig]] yn ymestyn o'r [[Sahel]] i [[Dde Orllewin Asia]]. Rhannwyd [[Ieithoedd Niger-Congo|Niger-Congo]] i ddangos maint [[Ieithoedd Bantu|is-deulu Bantu]].]]

== Gwledydd Affrica ==
[[Delwedd:Africa-regions.svg|bawd|300px|Rhanbarthau Affrica: <p style="margin:0px;font-size:90%"><span style="border:none;background-color:none;color:#0000ff;">██</span>&nbsp;[[Gogledd Affrica]]
<p style="margin:0px;font-size:90%"><span style="border:none;background-color:none;color:#00ff00;">██</span>&nbsp;[[Gorllewin Affrica]]
<p style="margin:0px;font-size:90%"><span style="border:none;background-color:none;color:#ff00ff;">██</span>&nbsp;[[Canolbarth Affrica]]
<p style="margin:0px;font-size:90%"><span style="border:none;background-color:none;color:#ffa500;">██</span>&nbsp;[[Dwyrain Affrica]]
<p style="margin:0px;font-size:90%"><span style="border:none;background-color:none;color:#ff0000;">██</span>&nbsp;[[De Affrica (rhanbarth)|De Affrica]]]]
[[Delwedd:gwledydd-affrica.jpg|475px|de|Gwledydd o Affrica]]

=== Gogledd Affrica ===
{{Prif|Gogledd Affrica}}
Mae llawer o dir Gogledd Affrica yn sych iawn ac yn llawn diffeithiwch. Adnabyddir rhanbarth gorllewinol Gogledd Affrica fel y [[Maghreb]].

* {{banergwlad|Yr Aifft}}
* {{banergwlad|Algeria}}
* {{banergwlad|De Swdan}}
* {{banergwlad|Libia}}
* {{banergwlad|Moroco}} (a [[Gorllewin Sahara]])
* {{banergwlad|Swdan}}
* {{banergwlad|Tiwnisia}}

=== Gorllewin Affrica ===
{{Prif|Gorllewin Affrica}}

* {{banergwlad|Benin}}
* {{banergwlad|Bwrcina Ffaso}}
* {{banergwlad|Cabo Verde}}
* {{banergwlad|Arfordir Ifori}}
* {{banergwlad|Y Gambia}}
* {{banergwlad|Ghana}}
* {{banergwlad|Gini}}
* {{banergwlad|Gini Bisaw}}
* {{banergwlad|Liberia}}
* {{banergwlad|Mali}}
* {{banergwlad|Mawritania}}
* {{banergwlad|Niger}}
* {{banergwlad|Nigeria}}
* {{banergwlad|Senegal}}
* {{banergwlad|Sierra Leone}}
* {{banergwlad|Togo}}

=== Canolbarth Affrica ===
{{Prif|Canolbarth Affrica}}
Mae canol Affrica wedi ei gorchuddio â fforestydd, ac mae'n boeth a gwlyb iawn yno. Mae'r cyhydedd yn mynd trwy ganol Affrica.

* [[Angola]]
* [[Camerŵn]]
* [[Gweriniaeth Canolbarth Affrica]]
* [[Gini Gyhydeddol]]
* [[Gabon]]
* [[Gweriniaeth y Congo]] (Brazzaville)
* [[Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo]] (neu "Congo Kinshasa": hen enw [[Saïr]])
* [[São Tomé a Príncipe]]
* [[Tsiad]]

=== Dwyrain Affrica ===
{{Prif|Dwyrain Affrica}}

* [[Bwrwndi]]
* [[Cenia]]
* [[Comoros]]
* [[Madagasgar]]
* [[Malawi]]
* [[Mawrisiws]]
* [[Tiriogaeth Brydeinig Cefnfor India]]
* [[Mosambic]]
* [[Rwanda]]
* [[Sambia]]
* [[Seychelles]]
* [[Simbabwe]]
* [[Tansanïa]]
* [[Wganda]]

==== Corn Affrica ====
{{Prif|Corn Affrica}}

* {{banergwlad|Jibwti}}
* {{banergwlad|Eritrea}}
* {{banergwlad|Ethiopia}}
* {{banergwlad|Somalia}}

=== De Affrica ===
{{Prif|De Affrica (rhanbarth)}}

* {{banergwlad|Botswana}}
* {{banergwlad|De Affrica}}
* {{banergwlad|Eswatini}}
* {{banergwlad|Lesotho}}
* {{banergwlad|Namibia}}

== Gweler hefyd ==
* [[Corn Affrica]]
* Y [[Maghreb]]
* [[Y Dwyrain Canol]]
* [[Gangnihessou]]

{{Cyfandiroedd y Ddaear}}
{{Rhanbarthau'r Ddaear}}

{{Wiciadur|{{PAGENAME}}}}

[[Categori:Cyfandiroedd]]
[[Categori:Affrica| ]]
Defnyddir y nodiadau hyn ar y dudalen hon:
Dychwelyd at Affrica.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/wiki/Affrica"