Котам агӀонан коде хьажар

Хьан бакъо йац «хӀара агӀо тайар» операци чекхйаккха тӀаьхьадогӀучу бахьанашца:
Ваш IP-адрес находится в диапазоне, который был заблокирован на всех вики-сайтах Фонда Викимедиа.
Блокировка наложена участником ‪EPIC‬ . В качестве причины указана Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected .
Начало блокировки: 2024, 2 июль, 08:48
Конец блокировки: 2025, 2 июль, 08:48
Ваш текущий IP-адрес: 206.189.44.186 . The blocked range is 206.189.32.0/20.
Дехар до, хӀара берриге хаамаш билгалбаха муьлхачу хьайн кхайкхамашкахь. Если вы считаете, что вас заблокировали по ошибке, вы можете найти дополнительную информацию на странице Недопустимость использования открытых прокси-серверов.
Для обсуждения блокировки, пожалуйста, оставьте запрос на Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Хьоьга далундерг ду хӀокху агӀонан чуьра йуьхьанцара код хьажар а, схьаэцар а:
{{Таксон
| image file = Chickenfamily.jpg
| image title = Котам
| image descr = Котам
| regnum = Дийнаташ
| parent = Gallus gallus
| rang = Кеп
| latin = ''Gallus gallus''
| author = ([[Linnaeus]], 1758)
| wikispecies = Gallus gallus domesticus
| commons = 
}}
'''Котам''' ({{lang-la|Gallus gallus}}) — уггаре дукха а, даьржина а [[карадерзийна олхазар]] ду, иза йу карайерзийна кеп [[банкиван джунглин котам]]ан. ТӀома йолу гӀо а, гена а ца йоьду. [[Карадерзор|Карайерзоран]] йехачу исторехь адамо даьхна дукха бес-бесара [[котамийн тайпанаш]]. Котамаш ду уггаре пайденчарех а, шен сурсаталлехь дика а, карадерзийна олхазарш. Кхоба уьш [[Котам жижиг|жижигна]] а, [[ХӀоа)|хӀоьашна]] а, цул сов, [[пелаг]] а, [[мас]] а.
[[Файл:2005 poules.jpg|thumb|right|250px|''Котамаш'']]

== Схьайалар а, карайерзоран истори а ==

=== Акха дай ===
Караерзийна котамаш схьаевлла лору Азех ехачу акха [[Банкиван джунглин котам|банкиван котамех]] (''Gallus gallus''). Банкиван, йа цӀиен, джунглин котам йоцуш [[ТӀилдаган котамаш|тӀилдагийн котамийн]] (''[[Gallus]]'')  [[Тайпа (биологи)|тайпа]]на йукъайогӀу кхин а кхоъ [[Биологин кеп|кеп]]: [[сира джунглин котам]] (''[[Gallus sonneratii|G. sonneratii]]''), [[цейлонан джунглин котам]] (''[[Gallus lafayettei|G. lafayettei]]''), [[баьццара джунглин котам]] (''[[Gallus varius|G. varius]]''). Оцу тайпанан акха векалш йеха [[ХӀинди]]н, [[ХӀиндоций]]н, [[Къилба Ций]]н, [[ХӀинданези]]н, [[Филиппинаш|Филиппинийн]] мехкашкахь.

=== Хан а, карайерзоран центраш а ===
Шен белхашкахь [[Дарвин, Чарлз|Дарвин Чарлз]] тӀетийжина хьалхара тешаллаш<ref>{{книга|автор=[[Дарвин, Чарлз|Darwin C.]]|часть=Fowls|заглавие=The Variation of Animals and Plants under Domestication|викитека=en:The Variation of Animals and Plants under Domestication/VII|место={{L.}}, [[Великобритания|UK]]|издательство={{iw|John Murray (издательство)|John Murray||John Murray (publisher)}}|год=1868. — Ch. VII|pages=225—275}}; [http://www.esp.org/books/darwin/variation/facsimile/contents/darwin-variation-chap-07-i.pdf 2nd edn., revised.] — [[New York]], [[Нью-Йорк (штат)|NY]], [[USA]]: {{iw|D. Appleton & Company|D. Appleton & Co.}}, 1883. — Ch. VII. — P. 236—289.{{ref-en}}{{v|4|3|2015}} {{webarchive|https://www.webcitation.org/6Ww1OX4Cw|2007-01-05}}<br>См. также русский перевод: {{книга|автор=Дарвин Ч.|часть=Куры|заглавие=Изменение животных и растений в домашнем состоянии|оригинал=The Variation of Animals and Plants under Domestication|ссылка=http://www.sivatherium.narod.ru/library/Darwin/gl_07.htm|ответственный=Пер. [[Сушкин, Пётр Петрович|П. П. Сушкина]] и [[Крашенинников, Фёдор Николаевич|Ф. Н. Крашенинникова]]; под ред. [[Тимирязев, Климент Аркадьевич|К. А. Тимирязева]]; вновь пересмотренный проф. Ф. Н. Крашенинниковым и проф. С. Н. Боголюбским|место={{М.}}—{{Л.}}|издательство=[[ОГИЗ]]—[[Сельхозгиз]]|год=1941. — Гл. VII|страницы=168—198|страниц=611|серия=Классики естествознания|тираж=20000}}{{v|10|3|2015}} {{webarchive|https://www.webcitation.org/6Ww2U3zVD|2015-03-10}}</ref>, гойтура котамаш карайерзоран хан вайн эрал 2000 шо хьалха ХӀинди йолчохь. Гуттара тӀаьхьарчу талламхоша<ref>См., например: ''Wood-Gush D. G. M.'' A history of the domestic chicken from antiquity to the 19th century // {{iw|Ассоциация научного птицеводства|Poultry Science||Poultry Science Association}}. — 1959. — Vol. 38. — P. 321—326.{{ref-en}}</ref> чӀагӀдора, иза хила тарло вайн эрал 3200 шо гергга хьалха, кхин хьалха а кхечу [[Ази]]н регионехь. Тахана гулйина дукха факташ, тешалла деш йолу котамаш карайерзоран кхин а шира истори хиларех — вайн эрал 6000 -8000 шо хьалха — [[Къилба-Малхбален Ази|Къилба-Малхбален Азехь]] а, Цийхь<ref>См. обзор ''Daniele Focosi'' [http://focosi.250free.com/sequencing.htm#chicken «Multicellular Eukarya Genome Sequencing Projects».]{{ref-en}}</ref> а. [[Митохондриалан ДНК]] талламаш гайтина, таханлерачу котамийн дай караберзийна вайн эрал 3500 шо гергга хьалха азин регионехь<ref>[http://lenta.ru/news/2012/07/30/chikenroots/ Lenta.ru: Прогресс: Митохондриальная ДНК подтвердила азиатское происхождение кур]</ref>. Цул сов, митохондриалан ДНК анализо гайтина кхоъ гергара гаплотоба хилар карадерзийначу олхазарийн: [[гаплотоба]] ''Е'' (дуьненахь йаьржина дукхах йолу караерзийна котамаш), гаплотоба ''D'' (йаьржина Тийна океанан кӀоштехь), гаплотоба ''В'' (Къилба-Малхбален Азехь).

=== Ширачу заманахь котамаш йаржар ===
[[Шира Мисар|Шира Мисрахь]] котамаш йахкар йукъадаьлла вайн эрал 1,5 эзар шо хьалха [[Тутанхамон]]ан маьлхан каш чохь (вайн эрал 1350 шо хьалха). Вайн эрал 900—800 шо хьалха дуьххьара котамаш гучуевлла [[Эфиопи|Эфиопехь]]<ref>[http://antropogenez.ru/single-news/article/610/ Учёные выяснили, когда на Чёрном континенте появились первые куры]</ref>. Мисрара [[Буто (гӀала)|Буто]] гӀалара котаман кӀорнийн даьӀахкаш йу вайн эрал 685—525 шераш хьалхара<ref>[http://phys.org/news/2016-11-africa-oldest-domestic-chicken-bones.html Africa’s oldest domestic chicken bones are relics of ancient Red Sea trade route.] November 3, 2016.</ref> КӀеззиг хьалха котамаш гучуевлла [[Гергара Малхбале]]хь. [[Желтойчоь|Желтойчу]] уьш кхаьчна антикан мур болабелчи, ткъа цигара йаьржина йерриг [[Европа|Европехула]]<ref>[http://bio.1september.ru/article.php?ID=200400201 История одомашнивания птиц]</ref>. Афинехь [[Диоген Синопский]]с  котам тилийна, [[Платон]]а адамах шина кога тӀиера месаш йоцург, аьлла чӀагӀдича.

[[Инжил]] чохь хьахайо [[ЯхӀуди|ЯхӀудехь]] [[Понтий Пилат]]ан заманахь котамаш лелор ([[Ӏийса]] пайхӀамара {{Ӏ.с.}} аьлла [[Пётр Асхьаб|Петран]], цуо кхузза дин дуьтара ду бӀоргӀал кхайкхале — {{Инжил|Мф|26:34}}). «[[Архимандритан Никифоран Библин энциклопеди|Суьрташ долу йуьззина гӀарайаьлла йолу Библин Энциклопеди]]н» тӀехь (1891) оцу чоьтан иштта хаам битина:

<poem style="text-align:left; font-size:90%">
{{цитатин йуьхьиг}}'''Котам''', '''боргӀал''' — бахаман девзаш долу олхазар ду. Ӏийса пайхӀамаран {{Ӏ.с.}} заманахь котамаш чӀогӀа даьржина олхазарш дара ЯхӀудехь, иза хаъал гуш ду Инжийлан чохь. Цигара схьа хӀоа [[Керла Весет]]ехь гойту даар санна ({{Инжил|Лк|11:12}}). Петр Делах къаьстачу хенахь боргӀал кхайкхаран тешалла до берриг [[Инжил]] йаздинчара ({{Инжил|Мф|26:34|, 75}}, {{Инжил|Мк|14:30|, 68}}, {{Инжил2|Мк|14|72}}, {{Инжил|Лк|22:34}}, {{Инжил|Ин|13:38}}). БоргӀал кхайкхарца буьйса йоларан билгало хилар массарна а хууш гӀуллакх дара ({{Инжил|Мк|13:35}}). [[Тевнахуург|Тевна хиина]] котаман шен кӀорнешна дика нана а, Ӏу а хиларан къаьсташ йолу амал гойту Ӏийса пайхӀамара {{Ӏ.с.}} [[Иерусалим]]ан хьажийна долу шен дешнашкахь: ''«Иерусалим, Иерусалим… массазза лиира суна цхьаьнатоха хьан бераш, олхазаро шена тӀемаш кӀела гулдеш санна, ткъа шуна ца лиира»'' ({{Инжил|Мф|23}}—{{Инжил2|Быт|37}})<ref>{{ВТ-БЭАН|Курица, петух}}</ref>.{{цитатин чаккхе}}
</poem>

== Тайпанаш ==
{{main|Котамийн тайпанаш}}
Дуьненахь йу дукха [[Тайпа (даьхнийлелор)|тайпана]] котамаш, тайп-тайпана кепара, {{iw|Котаман месаш|беса||List of chicken colours}}, лелоран башхаллашца а, агӀонашца а. ХӀора тайпанан шен беса [[хӀоа]] хуьлу, масала: кӀайн, мокха, баьццара, айсина, цӀиен<ref>См. статью ''[[Яйцо (пищевой продукт)]]''.</ref>). Таханлерачу заманахь зӀакардаьни лелоран европин стандарташца 180 гергга котамийн тайпа ду. Амма дерриг Дуьненан тӀехь уьш кхин а дукха ду.

Бахаман агӀора хьаьжчи, шен коьрта сурсатийн амалашца тайпанаш декъало ишттачу коьрта тобанашна:
* ''хӀоьаш доху тайпанаш'' (котамаш къаьста [[хӀоьаш дахар]]ца),
* ''йукъаралелориш'' (''жижиган-хӀоьийн тайпа''),
* ''жижиган тайпанаш'' (алсама жижиган котамаш, царна йукъахь [[бройлер]]аш а),
* ''[[Декоративан тайпана котамаш|декоративан тайпанаш]]'' (лелайо эстетикан Ӏалашонна, коьрта башхалла куц ду),
* ''леташъерш'' (леррина лелайо [[нӀаьнийн летар]]шна).

Оцу агӀонийн тайпанийн хуьлу конституционалан а, экстерьеран а башхаллаш. ХӀоьийн котамаш — кегийра,сиха йаккхий хуьлу, сиха кхуьу. Жижиган-хӀоьийн тайпана котамаш йаккхийро йо, дилха дика кхиина, кхуьу мелла меллаша. Цул сов, хьалха билгалдахара тайпанаш, экаме доцуш, [[Тевна хааран инстинкт|тевна хууш]], дегӀ доккхуш, деза долуш<ref name=ESBE>Исторические сведения о разведении кур в дореволюционной России (до 1917 года) и других странах взяты из {{sfn0|Энциклопедического словаря Брокгауза и Ефрона}} со ссылкой на издания: О. Грюнвальдт, «Искусственное птицеводство» (пер. с нем. И. Вильбушевича, 1886); П. Елагин, «Практическое птицеводство» (1891); И. Абозин, «Птицеводство» (1895).</ref>.

Хьалхе дуьйна девза хӀоьийн тайпа:
* {{iw|Испанин (котамийн тайпа)|Испанин||White-faced Black Spanish chicken}}.
* [[Италин мошакепара|Италин]], йа [[леггорн]].
* {{iw|Гамбурган (котамийн тайпа)|Гамбурган||Hamburg chicken}}.
* {{iw|ЦӀие кӀужберг (котамийн тайпа)|ЦӀие кӀужберг||Derbyshire Redcap}}.
* [[Ӏандалузин айсина (котамийн тайпа)|Ӏандалузин]].
* [[Ӏаьржа минорка|Минорка]].

Баккхий зӀакардаьхний бахамаш кхуллучу заманахь (1920-гӀа — 1930-гӀа шераш) олхазарийн тайпанашна классификации йан йолийра хьесапашца; масала, [[Иванов, Михаил Фёдорович (зоотехник)|М. Ф. Ивановс]] кховдийра олхазарийн тайпанашна географин хьесапан чот йеш классификаци йар<ref>См. подробнее об этом в книге: Птицеводство России. История. Основные направления. Перспективы развития / М. Г. Петраш, И. И. Кочиш, И. А. Егоров и др. — {{М.}}: Колос, 2004. — 297 с.</ref>.

Дукхаха долу хьалхалера котамийн тайпанийн, леггорн йоцург, ладамалла дайра таханлерачу йаккхий масштабашкахь хӀоаш даран хьолашкахь. Кегийчу доларчу бахамашкахь иза а, цхьадолу кхин а тевна ца доккху тайпанашна йаккхий меттигаш йеза йолайала, Ӏаьнна йовха чоь а йеза. Царех дукхах йолчара шеран 10 баттахь хӀоьаш доху. Шарахь цхьаьна котамо даьхна кхочу 250 а, сов а; алсама доху хӀоаш бӀаьста а, аьхка а.

Промышленностан [[зӀакардаьхний лелор]]ехь, оцунна йукъахь жижиган промышленность а, хӀоаш дар а ду, лелайо [[Гибрид (биологи)|гибридан]] а, котамийн [[ЦӀийнан олхазарийн кроссаш|кроссаш]] а. Цуьнца цхьаьна котамийн дика хӀу даккхаран белхан коьрта Ӏалашо йу башха хӀоьаш дахаран а, жижиган а [[ЦӀена аса|асанаш]] йахар, гибридан хӀоьаш доху котамаш а, [[бройлер]]аш а йахархьама церан хӀу иэдан магар зиер.

== Куц ==
Котамаш 1,5 - 5 кг хуьлу тайпане хьаьжжина. Боьршанаш йеза хуьлу стечарал: йукъара башхалла 1 кг кхочу. Цул сов, хуьлу [[буйдол]]ан тайпанаш — 500 г тӀиера 1,2 кг кхаччалц.

Котамий чӀогӀа билгала йу [[сте-боьршаллин диморфизм]]. Боьршанаш къаьста стечарех уггаре хьалха къегина месашца, уьш дика къаьста дехачу семсачу [[цӀога]]н а, лаг а тӀехь. БоргӀалийн [[ког]]ан лахарчу декъехь кхуьу даьӀахкаш — тӀехьапӀелгаш. Котаман а, боргӀалан а коьрта тӀехь хуьлу дика къаьсташ маж а, [[тӀилдиг]] а. Уьш [[терморегуляци]]н [[Меже (биологи)|меженаш]] йу, [[цӀий]] [[Чкъор|чкъоьре]] дӀахьажо таро ло. Дукха хьолахь боргӀалан тӀилдиг йоккха хуьлу котамчул. ТӀилдигаш хуьлу: гӀанкепара (масех церг ийолуш), ровзанкепара, чкъоьргкепара, кхечу кепара а. КӀорнийн дика къаста ца ло тӀилдиг а, маж а, уьш дегӀан басахь хуьлу. ЗӀок кӀеззиг хьевзина йу. ЗӀокан а, когийн а бос дукхаха долчу тайпанийн тера бу: можа, кӀайн-ровзанан, Ӏаьржа, кхин а. Месийн бос тайп-тайпана бу.

== Лелор а, лелар а ==
Дукхаха йолу котамаша йолайала тоам бо жимачу меттигах. Котамаш, халачу хенан хӀоттамна экаме ца хиларна, Ӏаьнан доккхаха долу дакъа доккху баннашкахь а, божалашкахь а. Промышленностан зӀакардаьхний лелоран хьолашкахь котамаш лелайо йаккхийчу гӀишлош чохь (цӀенкъахь йа цӀелиг чохь).

Котамашна йукъахь [[каннибализм]] хуьлуш меттиг а йогӀу, нагахь хаа гӀерта олхазаро зӀок йетта йолайахь кхечу котаман чов, ткъа кхин а бун тӀех йуьзина хиларна [[стресс]] хилчи, церан даарехь [[белокаш]], [[метионин]], цхьацца [[микроэлемент]]аш (масала, [[саьнгал]]) тоьуш ца хилчи. [[ЗӀакардаьхний лелор|Промышленностан зӀакардаьхний лелорехь]] иштта хӀума ца хилийта Ӏалашо йолуш (каннибализм, зӀакарш йеттар), хӀоъ дика баийтархьама а [[зӀок|зӀакарш]] хедайо (⅔ лакхара а, ⅓ лахара а дакъош). И болх ([[дебикировани]]) лазаме бу котамашна, хӀунда аьлчи церан зӀок чохь йуткъа [[Нервийн чеккхенаш]] йу.

ХӀусаман котаман иттех [[Дийнатийн мотт|оз��н хаам]] бу. Орцан хаамо билггала къаьставо хӀаваан а, лаьттан а мостагӀ. ХӀаваан орцан хаам — йеха цахедда къекъар, ткъа шолгӀаниг — хиедаш къекъар<ref name=Mor>{{sfn0|Морозов|1987|с=70—75}}.</ref>.

КӀорнис, хӀоан чохь доллушехь, схьадала масех де диссинчк хенахь озаца хабар дуьйцу, иттех кепара хаамца, тевнахь йолчу котамца{{sfn|Морозов|1987|с=76—79}}, масала:
* Хаам «дӀахеца со» — цӀеххьана гӀовгӀа, тера хуьлу хӀинцца схьадаьллачу кӀорни караэцчи хьокху махьарх.
* Реза хиларан хаам — лакхара чкъардеш аз, хӀоьан чуьра кӀорнис цуьнца жоп ло паргӀата йаха гӀерта къурдйоьллачу котаман хаамна йуург гучуйаьлчи.
* Къайлайаларан хаам — хӀоанчуьра долу лоху а, сингаттаме а аз, кӀорни ненан тӀома кӀела лачкъа лааран хаам бу. Котамо жоп ло кӀакъари дарца, тӀаккха кӀорни паргӀата долу.
* Орцан хаам — лакхара чӀеӀар, хӀоьан жоп ду сингаттаме орцан хаамна мостагӀ гучуваьлчи.

Котамо доггаха доккху бедан а, гӀезан а тевна<ref name=Mor/>.

== Даар а, даор а ==
Котаман [[потак]]ан хӀоттамца, цуо буу хӀоъ, хила беза кӀезгачу барамехь а, сих-сиха бууш а. Котамаш [[хӀуъа а йуу дийнаташ|хӀуъа а йуу]]: цара дуу кегийра [[хӀу]]ш, [[буц]], [[гӀа]]ш, [[нӀаьний]], [[сагалмат]]аш, кегийра [[букъа даьӀахк ерш]]<ref>{{cw|url=http://www.herald.co.zw/when-christmas-chicken-kills-eats-a-snake/|title=When Christmas chicken kills, eats a snake|author=Mabasa I.|date=2014-12-30|publisher=The Herald|location=Zimbabwe|lang=en|accessdate=2015-03-08|archiveurl=https://archive.is/8MCof|archivedate=2015-03-08}}</ref>.

[[Файл:2005 poules.jpg|thumb|200px|left|Котамаш арайаьхна]]
[[Файл:Kura domowa DSC08721.JPG|thumb|left|200px|Котамаш шовданехь]]
ЦӀерачу бахамехь котамийн коьрта даар тайп-тайпана кепара [[йалта]]ш ду, царех [[сула]], [[мукх]], [[ал дуга]], [[хинджбуц]] уггар дика дуу. Уьш котамашна дао мега могашаллин новкъа а доцуш, тӀе а йогӀуш гуттаренна а. Котамаш сих-сиха латта охку йаккхий [[сагалматаш]], [[нӀаьвцициг]]аш, хӀуш лоьхуш. ХӀоъ тӀе кӀеззиг барам [[буц]], [[Дийнаташ|дийнатех]] дина даар (хьалха, масала, [[говр жижиг]], йакъийна [[чхьаьвриг]] тухуш хилла), котамаш йажош ца хилчи, пайден йу: цуо хӀоаш дахар тӀетуху. Деккъа беца даар (аьхкенан йуьххьехь, хӀуш кхиале) йа алсама жижиг тоьхна хӀоо (из ало цхьаболчу котамаш лелочара) организм гӀелйо, ишттачу котамийн хӀоа пайден дац тевна даккха. Муьлхха а хӀоъ балахь а котамашна гӀум а, кегийра тӀулгаш а дала деза, алсама кира кхеттадерш. Тарло, цара потак чуьрчарна херонаш еш хилар, таккха йуург ахьа атта хуьлу, цхьа дакъа даша а деший, хӀоан чкъуьйриган а, [[дегӀан даьӀахкаш]]на а доьду. [[Октябран революци|Революцин хьалхара]] [[Росси|Россехь]] (1917 шо кхачале) котамашна йуурган магош дара тайп-тайпана демех куьйга дина хьокхамаш, бод хьакхабора шурийн тӀехь [[дум]]ца, амма иза йукъа ца делира (механа деза дара)<ref name=ESBE/>.

Йаккхий тайпана котамашна оьшу хӀоъ, йуккъерачул кӀезиг а, кӀезиг а барамера. Гуттаренна цхьа норма хӀотто йиш йац (Ӏай аьхка паргӀатонехьчул алсама); йуккъера барам 85 г йалта цхьаьна коьртана тоьуш хилар лору. Ӏай хӀоъ шозза ло: Ӏуьйрана а, сарахь а, аьхка цкъа ло. Тайп-тайпана хӀоъ болчара сих-сиха йаайо, цундела котамаш экама а, схьайоьхуш хуьлу, йуста а йо.

Промышленностан хьолашкахь котамашна баабо башха хӀоъ, тӀе белок а, йалта а тухуш. Рацион йукъа туху 2—3 кепара  йалта — хьаьжкӀаш, мукх, кхин дӀа а. 65—70 % бекъа хӀоъ, даххаш  (8—12 %), бекъа дийнатех баьккхина хӀоъ — чӀеран а, [[жижиган-даьӀахкан дама|жижиган-даьӀахкан а дама]] (3—5 %), йекъа дрожжеш (1—3 %), жӀовнеш, бецан дама, минералан хӀоъ а, витаминаш а. ЗӀакардаьхний кхиина долчу мехкашкахь, тайп-тайпана хенара котамашна хӀоъиэбаран промышленносто арахоьцу кийчча йуьззина рожан комбинации йина хӀоъ.

== Дебар ==
Хьалха йеза тайпана котамаш ([[Брама сирла|брама]], [[кохинхин]]) лелош цхьаьна боргӀална тоуьйтура 15 - 20 котам, йайн а, партала хьуьнаралла а долчу котамашна — 30 - 50, ткъа наггахь 100 кхаччалц а. Оре лаца уггаре дика хан лорура 1 шо. [[ХӀоьаш дахар]] долалора январехь; мартехь довха денош даьхкича иза тӀекхетара, цахеддаш а дора; уггаре алсама хуьлура апрелехь, майхь, июнехь; совцура [[Тилар|тила]] йолаелчи. Шеш 20 - 50 хӀоа даьккхича котамаш тевна ховшу. [[Бен]]а чу дуьллура 10 - 15 хӀоа, котаме хьожжий. Котам тевнахь Ӏа кхаа кӀирнах. Тевна ца доккху тайпана котамаш лелош, ткъа кхин а шортта кӀонеш дохучу баккхий бахамашкахь а, тевнара котамаш аьттонца хуьйцура [[инкубатор]]ца<ref name=ESBE/>.

ХӀинца сте-боьршаллин дакъа дикачу хӀун котамашна йукъахь — цхьа боргӀал 8—12 котаман. Котамаш сиха кхиаралла (дуьххьара хӀоа даран хан) — 5—6 бутт. Тилар дикачу котамийн лаьтта 2—3 кӀирнах, гӀуочеран — ши бутт сов. Тилар чекхдаьлчи, хӀоаш даха йолало, нагахь дика даош кхобуш йалахь. Котамийн таро йу хӀоьаш даха 10 шарахь. Промышленностан бахамашкахь экономикин пайден ду котамаш хӀоьаш доху хьалхара шарахь лелайар, хӀунда аьлчи хӀоьаш дахар хенаца охьадолу 10—15 % шарахь; дика хӀу лелочу бахамашкахь — 2—3 шарахь, кхин тӀе 2—3-гӀа шарахь йуьту лакхара сурсаталлин олхазар бен ца дуьту. Дикачу хӀун жӀуга лаьтта 55—60 % кегийрачарех, 30—35 % ши шо долчарех, 10 % кхо шо долчарех. БоргӀалаш лелайо ши шо кхаччалц, уггаре мехалнаш — кхаа шарахь.

Даа хӀоьашна котамаш боргӀал йоцуш а лело мегар ду, хӀунда аьлчи котамаша пхьарданза хӀоьаш доху<ref>{{книга|часть=Растения и животные /     Животные в народном хозяйстве / Домашние птицы|заглавие=Детская энциклопедия|издание=1-е издание|место=М.|издательство=Академия педагогических наук РСФСР|год=1960|том=4|страниц=607|ссылка=http://de-ussr.ru/rast/narhoz/domashnie-ptitsy.html}}</ref>. Котаман хӀоа дан боргӀалан пхьардар оьшуш а дац, ткъа котамийн лакхара хӀоьаш дахаран селекцино таро ло, котамашкара дуккха а пхьарданза дааран хӀоьаш даха дерриг шарахь а<ref>{{cw|url=http://sciencequestionswithsurprisinganswers.org/2013/11/21/why-did-evolution-create-a-chicken-that-lays-so-many-unfertilized-eggs-when-that-is-so-wasteful/|title=Why did evolution create a chicken that lays so many unfertilized eggs when that is so wasteful?|author=Baird C. S.|date=2013-11-21|work=Categories: Biology|publisher=Science Questions with Surprising Answers; Christopher S. Baird|lang=en|accessdate=2017-03-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/6ox8O4OZl|archivedate=2017-03-14}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170314233215/http://sciencequestionswithsurprisinganswers.org/2013/11/21/why-did-evolution-create-a-chicken-that-lays-so-many-unfertilized-eggs-when-that-is-so-wasteful/ |date=2017-03-14 }}</ref>. Цул сов, ехачу селекцин жамӀашца дукхаха йолу котамийн [[тевнахааран инстинкт]] гӀийла йу. ХӀоьийн инкубаци а, кӀорнеш дахар а инкубаторашкахь леладо. КӀорнин эмбрионан кхиаран мур 21 дийнахь-буса хуьлу. КӀорнеш даха пайден долу хӀора котамера хӀоьэх масех иттаннашкахь кӀорнеш дахало.

== Кегийра котамаш кхиор ==
[[Файл:Morechicks.jpg|thumb|КӀорнеш]]
ЦӀера бахамехь схьадевлла кӀорнеш ненаца дуьту йовхачу гӀишло чохь; цхьа кӀира даьлчи, нагахь йовха йалахь, арадоху. КӀорнешна массанхьа а ло тайп-тайпана токхе хӀоъ: кхехкийна дохийна хӀоьаш, [[Борц|Ӏевнан]], [[ЦӀиен дуган худар|цӀиен дуган]], [[Дуган худар|дуган]] [[худар]]ш, кхин а. КӀорнийн берриг кхиаран мур, уьш кхиина довллалц боькъу шина декъе: 1) схьадовларгара 3 бетте кхаччалц а, 2) 3 беттера 6 бетте кхаччалц а. Хьалхарчу декъехь хуьлу хьалхара, ткъа тӀаьхьарчу — шолгӀа месаш йовлар. Цу декъашка хьожжий хуьйцу хӀоъ а. Кхуьучу кӀорнешна, церан организм чӀагӀйаларе а, кхиаре хьаьжжина чон меттана месаш йовлу, ткъа [[хьорзам]]ах [[даьӀахк]]аш хуьлу (1-ра дакъа), тӀаьхь-тӀаьхьа лагӀбан беза кӀеда хӀоъ, иза хийца беза декъа йа Ӏа тоьхна [[Йалта (сурсат)|йалта]]нца тӀе [[даьӀахкийн дама]] а тухуш. ТӀаккха, чо месашца хийцабелчи (2-гӀа дакъа), царна ло декъа эран доцу йалта.

== Кегийра котамаш кхиор ==
Йалх бутт кхочучу хенахь йуккъера (барамца а, кхиина даларца а) кӀорнин хуьлу дика кхиина дегӀан даьӀахкаш а, месаш а, лору кхиина йаьлла котам. Гуьйрана буьйлало харжа. Дикачех дакъа (йоккхаллийца а, могашаллийца а, кхиарца а) йуьту хӀудоло, йиснарш кечйо йайа йа хьалха йустайо. Хьалха цхьацца мехкашкахь, дукхах дерг [[Ингалс]]ехь а, [[АЦШ|Америкехь]] а, йусто билгалйаьхна боргӀалш [[ЙаӀар|йоӀура]]<ref name=ESBE/>. 

== Йустор ==
Хьалхарчу хенахь йустош лелабора йустайале хьалха луш хилла болу йалтан сортан хӀоъ, амма алсама [[дама]]н кепара, кӀезиг йа дукха коча [[бод]] а хьакхабой. Йустош йоккха роль лелайора [[шура|шуро]] а, дуьмо а; хьалхарчо жижиган ховхалла а, кӀайлла а лора, шолгӀачо гӀо дора сиха йустийта. Аьхка котамаш йустайора шина кӀирнах. ГӀийла котамаш хьалха баабора бекъа хӀоъ, тӀаккха уьш ховшайора йусторан бенаш чу, царна чохь котамаш меттаха ца йовлалора, цундела уьш йустор сиха хуьлура. Йуьхьанца котамаша сутараллийца тӀеетталора кӀедачу хӀоъна, амма йастарца аппетит тойан тайп-тайпана [[Чамбийриг|чамбийриш]] йаайора, йа нуьцкъала тӀуьна хӀоъ [[харданг]]ан чубуттура иза йуззалц, йа чутоттура бедан авголаш. Йустийна котамаш 3,6 кг кхочура<ref name=ESBE/>.

== Адамаш а, котамаш а ==

=== Бахамехь иэшар ===
Котамаш уггаре а чӀогӀа дуьненахь даьржина бахаман олхазар ду: 2003 шарахь церан популяции хилира 24 млрд корта<ref>Согласно энциклопедии [http://www.fireflybooks.com/books/77773A.html «Firefly Encyclopedia of Birds».] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061015233840/http://www.fireflybooks.com/books/77773A.html |date=2006-10-15 }}{{ref-en}}</ref>. [[Котамаш лелор]]о йоккха роль ловзийна ца Ӏа [[зӀаькарадаьхни лелор]]ехь, берриг [[йуьртабахам]]ехь а ладаме йу уьш, цара ло даалуш, дораха [[даар]]ан сурсаташ (жижиг а, хӀоьаш а), ткъа иштта мас, мехала [[удобрени]] (боьхалаш). Котамийн хӀоьаш а, жижиг а промышленностан бух тӀехь дархьама йина йаккхий зӀакардаьхнилелоран  фабрикаш а, леррина зӀакардаьхнийлелоран бахамаш.

* Уггаре йаккхийчех котам жижиган экспортераш йу [[АЦШ]] (3,026 млн т) а, [[Бразили]] (3,00 млн т) а.

* Уггаре йаккхий импортераш: [[Росси]] — 1,22 млн т, [[Цийн Халкъан Республика|Цийчоь]] — 0,87 млн т, [[СаӀудийн Ӏаьрбийчоь]] — 0,43 млн т, [[Мексика]] — 0,37 млн т, [[Япон]] 0,35 млн т<ref>По данным 2007 года в [[База данных|информационной базе]] ''FAOSTAT'' ([[Продовольственная и сельскохозяйственная организация ООН|ФАО]]): {{cw|url=http://faostat.fao.org/site/342/default.aspx|title=Imports: Commodities by country|work=FAOSTAT|publisher=FAO|lang=en|accessdate=2010-12-17|archiveurl=https://www.webcitation.org/65IgLTJog|archivedate=2012-02-08}}{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=June 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

=== Россехь котамаш лелайаран истори<ref name=ESBE/> ===
Революцел хьалхарчу Россехь Москохахь а, Пиетарбухехь а, Ӏай динчу керлачу хӀоьэх дика махлучехь, хӀоьаш ден тайпанаш кӀезиг лелайора: уггаре пайден йара Ӏай бен хӀоьаш ца доху, готта меттигехь кхаба мега котамаш ([[плимутрок]], {{iw|лангшан||da|Langshan}}, [[Виандот (котамийн тайпа)|виандот]], брама, кохинхин). Ӏа чекхдаьлчи уьш йохкара йа жижиган, йа тевна ховшо, церан мах мартехь, апрелехь кхочура 5 соьме. ХӀоьаш дохкар а, котамаш хӀоьашна лелор а Россехь шо шере мел дели даьржара.

Нагахь хӀоьашна муьлхха а дегӀ долу котам магахь (масала, йай куц долу гамбурган, цхьаьна агӀора, йеза партал брама а, кохинхинка а, вукха агӀора), жижиган магара дегӀ долу котамаш. Оцу Ӏалашонна лелайора жижиган котамаш, кхечарех къаьста коьрта башхалла — башха йолу некхан даьӀахк, иза бахьнехь накха шуьйра а, буьззина а, арагӀоьртина а хуьлу. Ишттачу накхан тӀехь алсама жижиг кхуьу (жижиган котамийн и жижиг мехала лорура), кхечу тайпана котамийн накхан тӀехьчулла. Жижиган котамашна йукъара йу йевза кхаа тайпана котамаш: {{iw|Доркинг (котамийн тайпа)|доркинг||Dorking chicken}}, {{iw|гудан|||Houdan chicken}}, {{iw|кревкер|||Crèvecœur chicken}}; цул сов, [[флешь|флешан]] а, лета а тайпа. ТӀаьххьара шиъ кхиар сиха ца хуьлу. Жижиган тайпана котамийн кӀорнийн 4 бутт хан йолуш 2,7 кг йозалла хуьлу, чӀогӀа пайден дара дусто, лакхара мехах дохка а лора уьш.

[[Ярославлан губерни|Ярославлан губернера]] [[Ростов]] гӀалан уллехь хӀора шарахь сентябрера февраль кхаччалц ахархоша йустайора 100 эзар гергга боргӀалаш а, котамаш а. Цхьаьна котамера шарахь йуккъера барам кхочура: 12—20 кӀорни, 60—80 (муьлххачу котамера, муьлххачу хьолехь лелийча а) тӀиера 200 (дикачу хӀун котамо) хӀоьъне кхаччалц, кхаа сортан 0,3 кг месаш, 6,3 кг боьхалш.

Жижиган тобанаш хуьлу экаме, хала лов климатан хьолийн халонаш; алсама лара дукха кӀорнеш. Цундела царна оьшура дика Ӏуналла, дика токхе йуург. Дийцина кхачам бацарех гена бовла хьовсура жижиган котамийн кхечу онда оцучу котамашца хӀу иэдеш, уьш йу плимутрок, [[Орпингтон (котамийн тайпа)|орпингтон]], виандот, лангшан. Дагардина тайпанаш къастало хӀу даккхарца, лекха, онда хуьлу, дика хӀоьаш доху, готта меттигехь йустало, шеш тевна доккху. Оцу хьолаш кхетадора церан шуьйра йаржар. Дика тевна доккху аьлла йевзаш йара брама а, кохинхинка а, йаккхий йа аьлла — брама, кохинхинка, лангшан, доркинг, [[флешь]].

Паччахьан Россехь котамийн коьрта масса лелайора ахархоша. И котамаш йара гӀочу хӀух лелайора чӀогӀа атта. Аьхке дӀайаллалц уьш йожура нӀаьний лехьош, асаран бецийн хӀуш лехьош, гурахь бен ца лора йалта оьшучу барамехь. Ӏай царна лора боьха йалта, дуьйраш, наггахь Ӏаьнарх йаьхна кегаш. [[Оьрсийн котам]]аш лоха а, йайн а йара: котам — 1,4 кг, боргӀал — 2 кг. Уьш лара мегар дацара жижиган тайпана, хӀунда аьлчи, гӀуо лелайарна церан онда, декъа жижиг хуьлура. Цара кӀезиг хӀоьаш дохура: тӀаьхьа а дохура, шарахь 70 хӀоа бен ца доккхура. Йусто а пайден йацара акха хиларна, кегийра йара, жижиг дика дацара. Тойина оьрсийн котам, хӀу иэдина йаьккхина, йара 2,3 кг, хӀоьаш дика дохура, ткъа кхин а лора дика гибридаш хӀу иэдича дикачу хӀух йолчу гамбурган а, лета а тайпанашца, {{iw|Доминикан (котамийн тайпа)|доминикан||Dominique chicken}} а, [[Малайн лета тайпа|малайн]] а.

=== Котамаш оьздангаллин элемент санна ===
ХӀусаман котамаш а, боргӀалаш а оьрсийн [[Оьздангалла|оьздангаллин]] ладаме элемент йу, лелайо [[фольклор]]ехь, [[оьрсийн туьйранаш]]кахь, [[литература|литературин]] кхолламашкахь, уьш цигахь коьрта турпалш йу («[[Къорза котам]]», «[[БоргӀал — дешийн тӀилдиг (туьйра)|БоргӀал — дешийн тӀилдиг]]», [[Пушкин, Александр Сергеевич|А. С. Пушкинан]] «[[Дешийн боргӀалах туьйра]]», кхин а), кицанашкахь («КӀорнеш гурахь дагардо», «КӀорнеш котам ца Ӏамайо», «БоргӀал кхайкхина — ткъа цул тӀаьхьа са а ма тасахьара», «Котам олхазар а дац — [[Болгари]] дозанал аре а йац», «Чорпан чуйоьжна [[боргӀал]] санна», «Кхаьрзина боргӀало зӀок тохалц»<ref>См. [[wikt:пока жареный петух в жопу не клюнет|соответствующую статью]] в [[Викисловарь|Викисловаре]].</ref>, «Йаздо — котамо когашца санна», иштта кхин а), [[халкъан эшар]]шкахь (масала, «[[Кхаьрзина котам]]»).

Котамаш а, боргӀалаш а — кхечу мехкийн а, къаьмнийн а дӀакъасто йиш йоцу оьздангаллин элемент йу. БоргӀал — [[Франци]]н а, [[Кени]]н а (официалан дац) къоман олхазар ду. [[АЦШ]]хь [[Род-айланд (котамийн тайпа)|цӀиен род-айланд]] тайпана котам курица хаьржина [[Род-Айленд]] штатан официалан олхазаран сийлалла, ткъа айсина тайпана боргӀал ({{Lang-en|Blue Hen Chicken}}) — [[Делавэр]]штатан<ref>См. статью ''[[Список символов штатов США (птицы)]]''.</ref>. Котамаш йа боргӀалаш сийлаллаш лерина дуккха гӀаланийн (масала, [[Кадзуно]] [[Япон]]ехь, [[Ки-Уэст]] АЦШхь) а, кхин эвланийн а, церан хӀосташ тӀехь йу уьш. А. Нумеровн хаамашца<ref>См. статью А. Нумерова [http://www.rbcu.ru/aboutbirds/14445/ «Птицы на монетах».] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130116025742/http://www.rbcu.ru/aboutbirds/14445/ |date=2013-01-16 }}</ref>, хӀусаман йа банкиван котамаш тӀейаьхна 16 мехкан [[нахарт]]ашна, йу абсолютан хьалха нахарташ тӀехь долчу олхазаршна йукъахь.

<center><gallery perrow="4" style="text-align:center; font-size:78%">
Amphora cockerel Louvre E646.jpg|[[БоргӀал]] тӀаьхьара [[коринф]]ан [[Амфора|кхабан]] тӀехь (вайн эрал хьалха 575—550 шо гергга)
Hugo Mühlig Hühnerhof.jpg|ЗӀакардаьхнийн керт ({{iw|Мюлиг, Гуго|Мюлиг Гугон||Hugo Mühlig}}<br>сурт (1854—1929)
Scheuerer Hühnerhof.jpg|[[ХӀусаман бад|Бедаш]], [[кхокха]]рчий, кӀорнеш, котамаш, боргӀалаш йолу зӀакардаьхнийн керт (Отто Шойереран ({{lang-de|Otto Scheuerer}}) сурт, 1862—1934)
Jean leon gerome combat de coqs.jpg|БоргӀалаш латар ([[Жером, Жан-Леон|Жером Жана-Леонан]]<br>({{lang-fr|Jean-Léon Gérôme}} сурт), 1824—1904)
Archie McPhee chicken suit.jpg|Котамах духар «Archie McPhee» туьканахь<br>([[Сиэтл]], [[АЦШ]])
KGrotesque07FrenchmenD.jpg|«Котаман» тоба<br>[[Марди Гра]] [[парад]]ехь<br>([[Керла Орлеан]], АЦШ)
Faroese stamp 604 chicken.jpg|Котамаш [[Фарерийн гӀайренийн поштан а, поштан маркийн а истори|Фарерийн гӀайренийн поштан маркаш тӀехь]] (2007)
Blason ville fr Vogüé (Ardèche).svg|[[Вогюэ (коммуна)|Вогюэ]] эвлан [[хӀост]]<br>([[Ардеш]], [[Франци]])
</gallery></center>

Котамаш шуьйра гайтина таханлерачу компьютеран ловзаршкахь<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=oayEzOpyoYs Краткая история куриц в видеоиграх]</ref>.

== Генетика ==
[[Файл:Avian sex determination.jpg|thumb|250px|{{small|Котаман [[кариотайп]] а, [[ZW-сте-боьршалла къастор]]:[[сте]]черан — Z- а, W- а [[хромосома]]ш, [[боьрша]]черан — шиъ Z-хромосомаш; 76 [[аутосома]] йу стечеран а, боьршачеран}}]]
[[Файл:Chicken microchromosomes.tif|thumb|250px|{{small|Котаман [[кариотайп]], гайтина макро- а, [[Микрохромосомаш|микро а хромосомашца]], Ӏамайо [[Флуоресцентан гибридизацин in situ|FISH]] хьесапца}}]]
Котам — уггаре йаьржина лабораторин объект йу олхазаршна йукъахь, классикан а, таханлера а [[генетика]]н [[моделан организм]]ех коьртачарех цхьаъ<ref>{{книга|автор={{en2|Charles Davenport|Davenport C. B.}}|заглавие=[[s:en:Inheritance of Characteristics in Domestic Fowl|Inheritance of Characteristics in Domestic Fowl]]|место=[[Вашингтон (округ Колумбия)|Washington, D. C.]], [[USA]]|издательство=[[Институт Карнеги|Carnegie Institution of Washington]]|год=1909|серия=Carnegie Institution of Washington Publication No. 121; Papers of the Station for Experimental Evolution, No. 14|allpages=100}}{{ref-en}}</ref><ref>''Арефьев В. А., Лисовенко Л. А.'' Англо-русский толковый словарь генетических терминов / Науч. ред. Л. И. Патрушев. — {{М.}}: Изд-во [[ВНИРО]], 1995. — 407 с. [См. о курице в Приложении 1 [http://www.labinfo.ru/bibl/slov/prim.htm «Животные, растения и микроорганизмы — наиболее распространённые объекты генетических исследований»].]{{v|19|6|2007}} {{webarchive|https://web.archive.org/web/20070826163807/http://www.labinfo.ru/bibl/slov/prim.htm|2007-08-26}}</ref><ref>{{статья|автор=Dodgson J. B., Romanov M. N.|заглавие=Use of chicken models for the analysis of human disease|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/0471142905.hg1505s40/abstract|язык=en|издание=Current Protocols in Human Genetics|тип=журнал|место=New York, NY, USA|издательство=John Wiley & Sons, Inc.|год=2004|volume=Chapter 15|номер=Unit 15.5|pages=1—11|issn=1934-8258|doi=10.1002/0471142905.hg1505s40|archiveurl=https://www.webcitation.org/6WgcTTxt8|archivedate=2015-02-28}}{{v|28|2|2015}}</ref><ref name=Poul>{{книга|автор=Romanov M. N., Sazanov A. A., Moiseyeva I. G., Smirnov A. F.|часть=Poultry|заглавие=Genome Mapping and Genomics in Domestic Animals|ссылка=https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-540-73835-0_5|ответственный=Ed. by N. E. Cockett and C. Kole|место=Berlin—Heidelberg—New York|издательство=Springer-Verlag|год=2009|серия=Genome Mapping and Genomics in Animals: Vol. 3|pages=75—141|isbn=9783540738343}}{{ref-en}}{{v|15|2|2015}} {{webarchive|https://www.webcitation.org/6WMmXQaZ6|2015-02-15}}</ref>. Лелайо [[мутаци]]н процессан анализан, [[ген]]аш тасйаларан карташ хӀиттош, кхин дӀа а<ref>{{статья|автор=Romanov M. N., Sazanov, A. A., Smirnov A. F.|заглавие=First century of chicken gene study and mapping — a look back and forward|ссылка=http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=624856&fileId=S0043933904000042|язык=en|издание=World's Poultry Science Journal|тип=журнал|место=[[Cambridge]], [[Великобритания|UK]]|издательство=World's Poultry Science Association; [[Cambridge University Press]]|год=2004|volume=60|номер=1|pages=19—41|issn=0043-9339|doi=10.1079/WPS20043|archiveurl=https://www.webcitation.org/6X2xZgO37|archivedate=2015-03-15}}{{v|15|3|2015}}</ref> Котаман [[эмбрион]] йу классикан культуралан хьал [[Вирусологи|вирусологехь]].

'''[[Кариотайп]]''': 78 [[хромосома]] ([[Диплоидан клеткаш|2''n'']])<ref name=GS>{{cw|url=http://www.genomesize.com/result_species.php?id=906|title=Detailed Record for ''Gallus domesticus''|work={{iw|База данных о размерах геномов животных|Animal Genome Size Database||Animal Genome Size Database}}|publisher={{iw|Грегори, Райан|T. Ryan Gregory||T. Ryan Gregory}}|description=База данных о размерах геномов животных|lang=en|accessdate=2015-02-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150215200202/http://www.genomesize.com/result_species.php?id=906|archivedate=2015-02-15}}</ref>.

;[[Молекуляран генетика]]
* {{d-l|Депонировани|Депонировани йина}} [[нуклеотид]]ан [[Секвенировани|тӀехьадазар]] [[Хаамийн база|хаамийн базехь]] ''EntrezNucleotide'', [[GenBank]], [[NCBI]], [[АЦШ]]: [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/nuccore/?term=txid9031%5BOrganism:exp%5D 884 453] (2015 шеран 15 февралан хьолехь).
* Депонировани йина [[белокаш|белокийн]] тӀаьхьадазар хаамийн базехь ''EntrezProtein'', GenBank, NCBI, АЦШ: [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/protein/?term=txid9031%5BOrganism:exp%5D 53 250] (2015 шеран 15 февралан хьолехь).

Котаман — генетикехь уггаре дика теллинчу олхазаран — ду доккхаха дакъа депонировании йина тӀаьхьадазаран ''[[Aves]]'' [[Класс (биологи)|классехь]].

[[Микросателлиташ|Микросателлитийн]] а, кхечу [[Генетикан маркер|генетикийн а маркершца]] талламаш бо [[генетикан дукхаллин]], [[Филогенетикан дитт|филогенетикан]] гергарлона,  [[Эволюцин биологи|эволюцин]] йукъаметтигашна, [[Котамийн тайпанаш|тайпанашна]] а, цӀера котамийн [[популяци|популяцешна]] а , ''Gallus'' тайпана чохь (царна йукъахь акха котамийн да — банкиван джунглин котам)<ref>{{статья|автор=Romanov M. N., Weigend S.|заглавие=Анализ генетического родства между различными популяциями домашних и диких джунглиевых (банкивских) кур с использованием микросателлитных маркеров|оригинал=Analysis of genetic relationships between various populations of domestic and jungle fowl using microsatellite markers|ссылка=http://ps.oxfordjournals.org/content/80/8/1057|язык=en|издание=Poultry Science|тип=журнал|место=[[Шампейн (Иллинойс)|Champaign, IL]], USA; [[Oxford]], UK|издательство={{en2|Poultry Science Association|Poultry Science Association Inc}}; [[Oxford University Press]]|год=2001|volume=80|номер=8|pages=1057—1063|issn=0032-5791|doi=10.1093/ps/80.8.1057|pmid=11495455|archiveurl=https://www.webcitation.org/6WX9IFuhG|archivedate=2015-02-22}}{{v|22|2|2015}}</ref><ref>{{статья|автор=Moiseyeva I. G., Romanov M. N., Nikiforov A. A., Sevastyanova A. A., Semyenova S.&nbsp;K.|заглавие=Evolutionary relationships of Red Jungle Fowl and chicken breeds|ссылка=http://www.gsejournal.org/content/35/5/403|язык=en|издание=Genetics, Selection, Evolution|тип=журнал|место=Les Ulis, France|издательство=INRA, EDP Sciences|год=2003|volume=35|номер=4|pages=403—423|issn=0999-193X|doi=10.1186/1297-9686-35-5-403|pmid=12927074|archiveurl=https://www.webcitation.org/6WX9kpwTQ|archivedate=2015-02-22}}{{v|22|2|2015}}</ref><ref>''Моисеева И. Г., Никифоров А. А., Севастьянова А. А., Семенова С. К.'' [http://lab-cga.ru/articles/Jornal02/Statia3.htm Оценка уровня генетической изменчивости популяций кур с использованием разных генетических маркеров] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121221052719/http://lab-cga.ru/articles/Jornal02/Statia3.htm |date=2012-12-21 }} // Электронный журнал; [http://www.lab-cga.ru/ Лаборатория сравнительной генетики животных] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070206225150/http://www.lab-cga.ru/ |date=2007-02-06 }}, [[Институт общей генетики имени Н. И. Вавилова РАН|Ин-т общ. генетики им. Н. И. Вавилова РАН]]. — 2004. — Вып. 2.{{v|3|6|2007}}</ref>.

'''[[Геном]]''': 1,25 пг ([[C-парадокс (геноман сов хилар)|C-value]])<ref name=GS/>.

Котам хилла дуьххьара олхазар а, дуьххьара [[хӀусаман дийнат]], шена [[Генетикан карта|генетикан]] а, [[Хромосомийн карташ|физикин а карташ]] дина, [[геном]]ан рогӀан йуьззина [[секвенировани]] йина (2004 шарахь)<ref name=Poul/><ref>''Ren C. W., Lee M.-K., Yan B., Ding K., Cox B., Romanov M. N., Price J. A., Dodgson J. B., Zhang H.-B.'' [http://genome.cshlp.org/content/13/12/2754 A BAC-based physical map of the chicken genome] // Genome Research. — 2003. — Vol. 13. — No. 12. — P. 2754—2758.{{ref-en}}{{v|15|2|2015}} {{webarchive|https://www.webcitation.org/6WMm2GmaY|2015-02-15}}</ref><ref name=ICGSC>''International Chicken Genome Sequencing Consortium''. [http://www.nature.com/nature/journal/v432/n7018/full/nature03154.html Sequence and comparative analysis of the chicken genome provide unique perspectives on vertebrate evolution] // [[Nature]]. — 2004. — Vol. 432. — No. 7018. — P. 695—716. (Erratum in: Nature. — 2005. — Vol. 433. — No. 7027. — P. 777).{{ref-en}}{{v|15|2|2015}} {{webarchive|https://web.archive.org/web/20141102101805/http://www.nature.com/nature/journal/v432/n7018/full/nature03154.html|2014-11-02}}</ref><ref>{{статья|автор=Wallis J. W., Aerts J., Groenen M. A., Crooijmans R. P., Layman D., Graves T. A., Scheer D. E., Kremitzki C., Fedele M. J., Mudd N. K., Cardenas M., Higginbotham J., Carter J., McGrane R., Gaige T., Mead K., Walker J., Albracht D., Davito J., Yang S. P., Leong S., Chinwalla A., Sekhon M., Wylie K., Dodgson J., Romanov M. N., Cheng H., de Jong P. J., Osoegawa K., Nefedov M., Zhang H., McPherson J. D., Krzywinski M., Schein J., Hillier L., Mardis E. R., Wilson R. K., Warren W. C.|заглавие=A physical map of the chicken genome|ссылка=http://www.nature.com/nature/journal/v432/n7018/full/nature03030.html|язык=en|издание=Nature|тип=журнал|место={{L.}}, UK|издательство=[[Nature Publishing Group]]|год=2004|volume=432|номер=7018|pages=793—800|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature03030|pmid=15592415|archiveurl=https://www.webcitation.org/6X3COUQHm|archivedate=2015-03-15}}{{v|15|3|2015}}</ref><ref name=GG4>{{cw|url=http://www.ensembl.org/Gallus_gallus/Info/Index|title=Chicken (Galgal4): ''Gallus gallus'' — Description|date=December 2014|work=[[Ensembl]] {{en2|genome browser}} 78: Ensembl release 78|publisher=[[Институт Сенгера|WTSI]] / {{en2|European Bioinformatics Institute|EBI}}|lang=en|accessdate=2015-02-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6WMxZTCTf|archivedate=2015-02-15}}</ref>. Котаман дуьххьара генетикан картан хьалхе а, иза 1930 шарахь зорба тохар а<ref>''Серебровский А. С., Петров С. Г.'' К составлению плана хромосом домашней курицы // Журнал экспериментальной биологии. — 1930. — Т. 6. — Вып. 3. — С. 157—180.</ref><ref>См. [http://www.summagallicana.it/images/Petrov%20map.jpg рисунок,] изображающий карту Серебровского и Петрова, который был опубликован в статье «К составлению плана [[Хромосома|хромосом]] домашней курицы» (1930).{{v|15|2|2015}} {{webarchive|https://www.webcitation.org/6WMkqF2Jc|2015-02-15}}</ref> йу советийн оьрсийн Ӏилманчийн [[Серебровский, Александр Сергеевич|А. С. Серебровскин]]<ref>{{Источник/БСЭ|http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/101/542.htm|Серебровский Александр Сергеевич|{{d-l|Варшавер}} Н. Б}}{{v|25|5|2007}} {{webarchive|https://web.archive.org/web/20050502200641/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/101/542.htm|2005-05-02}}</ref> а, С. Г. Петровн<ref>См. [[некролог]] С. Г. Петрова (1903—1999): ''Moiseyeva I., Romanov M., Pigaryev N.'' [http://www.summagallicana.it/english/Petrov%20Sergey.htm Sergey Petrov — Obituary] // World’s Poultry Science Journal. — 2000. — Vol. 56. — No. 4. — P. 437—438.{{ref-en}}{{v|15|2|2015}} {{webarchive|https://www.webcitation.org/6WMkqF2Jc|2015-02-15}}</ref> а.

== Хьажа кхин а ==

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}

== Хьажорагаш ==

{{кечдар}}

[[Категори:Олхазарш]]
Кепаш, лелош йу хӀокху агӀонан башхонца:
ЙухагӀо агӀоне Котам.
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/wiki/Котам»