Tre ha lanv

Lanv ha tre
Tre ha lanv e Bae Fundy, Nova Scotia, Kanada
Izelvor goude an tre
Uhelvor goude al lanv

Tre ha lanv a reer er moroniezh eus ar mareoù-mor, da lavaret eo fiñvoù ar morioù hag ar meurvorioù dindan levezon dedennerezh an Heol hag al Loar, dindan levezon an nerzhioù inertiezh a zeu diwar troiadur an Douar tro-dro da greizenn-dolz ar reizhiadoù Douar-Heol ha Douar-Loar, ha dindan levezon troiadur an Douar war e ahel.

Ar mareoù-mor zo un anadenn a weler war aodoù an holl vorioù bras pa zeu ul luskelladur etre o live uhelañ hag o live izelañ e-doug un devezh-Loar hepken, da lavaret eo 24 eurvezh ha 50 munutenn.

An tre eo lusk live ar mor pan a war-draoñ div wech en deiz (unan hepken er Meurvor Habask). Goude dezhañ bezañ bet en e izelañ e paouez ar mor da ziskenn ; kerkent e krog da sevel en-dro : al lanv eo a-nevez neuze. Pa zeu an tre e vez kasennoù a c'hell bezañ kreñv e lec'hioù strishaet evel an aberioù hag etre an inizi hag ar c'herreg. Un dañjer bras eo evit an neuñvierien, ar bigi bihan hag listri hep nerzh poulzerezh kreñv a-walc'h.

Al lanv eo lusk live ar mor pa zeu war-grec'h bemdez, pe div wech en deiz a-wezhioù. Goude dezhañ bezañ bet en e uhelañ e paouez da sevel ; kerkent e krog da ziskenn en-dro : an tre a vez a-nevez neuze.

Pa vez loar nevez pe loargann, eleze pa vez al Loar, an Douar hag an Heol war un ahel hepken, e vez sammet o nerzhioù dedennañ, ar pezh a zegas mareoù-mor bras : uhel e sav ar mor. Tro-dro da gedezioù miz Meurzh ha miz Gwengolo e c'hoarvez bep bloaz.
En enep, pa vez loargresk pe ziskarloar, da lavaret eo pa vez an ahel Heol-Douar a-serzh d'an ahel Douar-Loar, e vez mareoù-mor bihan : bihan eo an diforc'h a live etre ar mor uhelañ hag an hini izelañ. Tro-dro da c'hoursavioù-heol miz Mezheven ha miz Gwengolo e c'hoarvez bep bloaz.

• Aod vev (b./g.) : ar rann eus ribl ar mor a vez goloet gant al lanv ha dizoloet gant an tre da bep mare-mor.
• Chal (g.) : al lanv e gwenedeg.
• Daere (g.), dazre (g.) : an izelvor, a vez pan eo echu an tre ; goude-se e kresk live ar mor war an aodoù en-dro.
• Dichal (g.) : an tre e gwenedeg.
• Gourlen (g.) : an uhelvor, eleze pan eo echu al lanv ; goude-se e tigresk live ar mor war an aodoù en-dro.
• Lanvre (g.), heled (g.) : ampled ur mare-mor en ul lec'h, da lavaret eo an diforc'h a live etre an uhelvor hag an izelvor a oa en e raok pe a zo war e lerc'h ; betek 12 metr e sav e Mor Breizh, endra chom dindan 0,5 metr er Mor Kreizdouar. Gant ar ger lanvre e reer ivez evit merkañ liveoù uhelañ hag izelañ ar mareoù-mor e-pad ur prantad resis^[1].
• Mare(-mor) (g.) : lusk an tre hag al lanv ; amprestet eo bet ar ger mare digant ar galleg marée, eus mer, "mor". Ledanaet eo bet e ster evit ur prantad hir pe verr.
• Marvor (g.) : mare-mor gwan.
• Morad (g.) : mare-mor ; implijet e vez ivez evit ar prantad amzer mac'h a ar bagoù-pesketa er mor.
• Reverzhi (b.) : mare-mor kreñv.

A. Mare-mor kreñvañ : Loar a-eeun gant an Heol B. Mare-mor gwanañ : Loar a-skwer gant an Heol Heol Douar Loar Dedennerezh an Heol Dedennerezh al Loar

En abeg da zistummadur ar meurvorioù dindan nerzh dedennañ an Heol hag al Loar e vez tre ha lanv. Disheñvel eo ar mareoù-mor hervez al lec'h ma c'hoarvezont war an Douar : seul dostoc'h e vezer d'ar c'heheder, seul vihanoc'h e vez an diforc'h etre live izelañ ha live uhelañ ar mor. Disheñvel ivez e vez ar mareoù-mor hervez lec'hiadur al Loar e-keñver an Heol : en o bihanañ e vezont pa vez al Loar a-skwer gant an Heol, hag en o c'hreñvañ pa vez a-eeun gantañ.

E koskoriad an Heol, an holl blanedennoù a dro tro-dro d'an Heol ha desachet e vezont gantañ dre lezenn fizikel ar gravitadur hollvedel, bet prouet gant Isaac Newton er bloaz 1687 : daou gorf-egor bennak a zesach an eil egile gant un nerzh hag a zo kenfeuriek ouzh o zolz hag ouzh karrez an hed a zo etrezo ; neuze, seul vrasoc'h an daou gorf ha seul verroc'h an hed etrezo, seul greñvoc'h an nerzh dedennañ. Heverk e vez efed an nerzh-se war zanvezioù distummadus evel dourioù morioù ha meurvorioù an Douar.

Tolzennek-tre eo an Heol, ha tost a-walc'h d'an Douar (149 597 870 km), neuze ez eo kreñv e nerzh dedennañ war hor planedenn. Bihan eo al Loar, hogen tost-tost d'an Douar (384 400 km, hed keitat), setu e wered war live ar morioù ivez. Dister eo gwered planedennoù all ar c'hoaskor dre ma'z int re bell e-keñver o zolz.

Ouzhpenn da gement-se e tro hor planedenn tro-dro da greiz ar gravitadur Douar-Loar ; 81 gwezh brasoc'h eget al Loar eo tolz an Douar, setu ez eo he c'hreizenn c'hraviter 81 gwezh tostoc'h d'he c'hreiz eget da greiz al Loar^[2] ha dre-se e c'houzañv an Douar un nerzh kreiztec'h he c'has a-vaez d'he c'helchtro. Daou nerzh neuze a laka ar mareoù-mor da c'hoarvezout war gorre an Douar : kemmesk nerzhioù dedennañ an Heol hag al Loar, hag an nerzh kreiztec'h a zeu diwar droiadur ar reizhiad Douar-Loar.

En abeg d'an nerzhioù-se e vez distummet gorre ar meurvorioù, a c'han daou vourled war an ahel Douar-Loar : koeñvet e vez ar morioù etre an Douar hag al Loar, hag en tu all ivez war an ahel ; brasoc'h e vez ar bourledoù pa vez an ahel Loar-Douar war an hevelep linenn hag an ahel Douar-Heol.

Strad ar morioù ha gorre an Douar a vez distummet ivez^[3] : disheñvel e vije an dremmvaoù mar ne vije ket eus nerzhioù dedennañ an Heol hag al Loar ; mareoù zo en aergelc'h ivez, hogen hogos diwelus int. E gwirionez neuze, ar pezh a welomp war an aodoù eo an diforc'h etre mareoù pluskenn an Douar ha re ar morioù.

Mareoù a vez e kement korf-egor ha heverenn a zo e koskoriad an Heol pa veont tost da gorfoù all : mareoù kreñv-kenañ zo war Io, al loarenn dostañ d'ar blanedenn Yaou.

Gant nerzh dedennañ an Heol hag al Loar e vez ganet gwagennoù mareoù-mor ; dre skignerezh ar gwagennoù-se e c'hoarvez tre ha lanv war an aodoù. Buan e vezont skignet pa vez don ar mor (war-dro 200 metr dre eilenn er Meurvor Atlantel, eleze 720 km/eur), kalz gorrekoc'h er morioù bas (15 metr dre eilenn e Mor Breizh, da lavaret eo 54 km/eur). Diouzh tizh ar wagenn e vez eurioù ar mareoù-mor, ha neuze an dislank eurioù etrezo hervez al lec'h. En daolenn amañ a-is emañ an diforc'h etre daou borzh e Breizh : Pornizh (44) er Su ha Kankaven (35) en Norzh.

D'an 10 a viz Ebrel 2024

	Pornizh[4]	Kankaven[5]
Izelvor	00:40	04:04
Uhelvor	06:13	09:09
Izelvor	13:00	16:28
Uhelvor	18:25	21:28

Arabat eo avat droukveskañ tizh skignerezh ar wagenn hag he "oad", eleze an dislank eurioù a zo etre ul lec'h war an Douar ha lec'h al Loar en egor : war-dro 36 eur goude al loargann eo an dislank-se e Breizh.

Diouzh lec'hiadur an aod, he stumm fizikel, ec'honder al lennad dour, donder ar mor, stumm e strad, hag all, e vez ampled ha mareadegezh ar mareoù-mor. Un diforc'h bras zo etre aodoù Mor Breizh, ma vez bras ar mareoù, hag ar Mor Kreizdouar, ma vez a-boan merzet an tre hag al lanv.

An doareoù luskoù er bed

██ Damzeiziek	██ Deiziek	██ Kemmesket

Pevar doare mareoù-mor zo bet termenet, hervez ledred ul lec'h ha stumm e aodoù.

• Mareoù-mor damzeizek : daou uhelvor ha daou izelvor a vez e-pad 24 eur 50 (1 deiz-Loar) ; damzeizek e vez ar mareoù-mor er Meurvor Atlantel hag e Breizh.
• Mareoù-mor damzeizek gant dizingalded deizek : daou uhelvor ha daou izelvor e-pad 1 deiz-Loar ivez, met disheñvel an uhelderioù a lanv da lanv hag a dre da dre ; e Meurvor Indez e c'hoarvezont.
• Mareoù-mor deizek : un uhelvor hag un izelvor e-pad 1 deiz-Loar ivez ; pleg-mor Finland, Mor Baltel, pleg-mor Mec'hiko ha Mor Indez-Sina.
• Mareoù-mor kemmesk : a-hed ul loariad e vez mareoù-mor deizek en deroù hag a dro nebeut-ha-nebeut da reoù damzeizek gant dizingalded deizek ; Meurvor Habask, Mor Adria ha Mor Egea.

Diwar verniadur gwagennoù rummataet hervez o amzervezh hag o orin fizikel e c'hoarvez ar mareoù-mor. Tost da 12 eurvezh (mareoù-mor damzeizek) ha da 24 eurvezh (mareoù-mor deizek) eo amzervezhioù pennañ ; harmonikoù zo d'ar gwagennoù mareoù-se, anvet M2, S2, N2, K2 (damzeizek) ha O1, K1, P1, Q1 (deizek), an ampledoù o vezañ urzhiet war zigresk.^[6].

Harmonikoù pennañ ar gwagennoù mareoù-mor

Anv	Orin	Amzervezh	Ampled
Damzeizek
M2	Loar, pennañ	12 eur 25 mn	100%
S2	Heol, pennañ	12 eur 00 mn	46,5%
N2	Loar, bras, elipsek	12 eur 40 mn	19,1%
K2	Deklinadur Loar-Heol	12 eur 58 mn	12,6%
Deizek
K1	Deklinadur Loar-Heol	12 eur 56 mn	58,4%
O1	Loar, pennañ	12 eur 49 mn	41,5%
P1	Heol,pennañ	12 eur 04 mn	19,3%
Q1	Loar, bras, elipsek	12 eur 52 mn	7,9%

An diforc'h a live etre an uhelvor hag an izelvor a oa en e raok pe a zo war e lerc'h eo al lanvre. Diwar ar mann douradurel, da lavaret eo al live izelañ-holl a vez tizhet gant ur marvor en ul lec'h, e jeder uhelder ar mareoù-mor el lec'h-se.

Kemm-digemm dizehan eo al lanvre en ul lec'h, neuze ez eo kemm-digemm ivez an aod vev.

War-dro 1 metr eo al lanvre keitat er c'heinvor. Pa vezer tost d'an aodoù e c'hall bezañ etre 0 metr ha tremen 12 m, hervez tolzennad an dour ha stumm an aod. Brasoc'h e vez al lanvre pa vez an aod e stumm ur founilh. E Bae Fundy (Nova Scotia) ha Bae Ungava (Québec) e Kanada e vez al lanvreoù brasañ. Bras ivez e vezont e Mor Havren er Rouantelezh Unanet etre Bro-Saoz ha Kembre ; e Kankaven e vez ar re vrasañ e Breizh^[7]. Er Mor Kreizdouar, er Mor Baltel hag er Mor Karib e c'hoarvez al lanvreoù bihanañ.

Ar moroniour aostralian J. L. Davies en devoa kinniget e 1964 rummata endroioù an aodoù hervez o lanvre pa vez reverzhi^[8],[9],[10]. Tri metoù zo bet termenet gantañ :

• Mareoù-mor bihan (micro-tidal) : pa vez al lanvre bihanoc'h eget 2 vetr ;
• Mareoù-mor etre (meso-tidal) : pa vez al lanvre etre 2 vetr ha 4 metr ;
• Mareoù-mor bras (macro-tidal) : pa vez al lanvre brasoc'h eget 4 metr.

Er meurvorioù, a zo digoroc'h eget ar morioù, e vez al lanvre etre 0,6 ha 0,9 metr. Brasoc'h-brasañ e vez a-feur ma tostaer d'an aodoù. Poent amfidromek a reer eus ul lec'h ma vez al lanvre tost da 0 metr.

Diwar al lanvre e vez termenet kenefeder ar mare, eleze ampled ur mare-mor resis e-keñver ar mare-mor keitat en ul lec'h. A-gantvedennoù e vez termenet ar c'henefederioù K, a zo etre 20 (marvor) ha 120 (reverzhi), dre rannañ al lanvre damzeizek dre lanvre keitat ar reverzhioù kedezel :

• ${\displaystyle U_{u}}$ : uhelder an dour en uhelvor.
• ${\displaystyle H_{b}}$ : uhelder an dour en izelvor da heul an uhelvor.
• ${\displaystyle L}$ : lanvre keitat el lec'h.

E Bro-C'hall, hag e Breizh neuze, e vez jedet gant ar SHOM (Service hydrographique et océanographique de la marine) e Brest evit porzh Brest ma vez ${\displaystyle L=6,10}$ metr. Ar jedadennoù-se zo lakaet da dalvezout evit aodoù ar Meurvor Atlantel hag evit Mor Breizh, pa n'eus hogozik diforc'h ebet etre ar gwagennoù mareoù-mor enno.

Anvet e vez ar mareoù-mor hervez o c'henefeder ${\displaystyle K}$ :

• ${\displaystyle K\leqslant 45}$ : marvor eizhañ ;
• ${\displaystyle K=45}$ : marvor etreat ;
• ${\displaystyle K\leqslant 70}$ : marvor ;
• ${\displaystyle K\geqslant 70}$ : reverzhi ;
• ${\displaystyle K=95}$ : reverzhi etreat ;
• ${\displaystyle K\geqslant 95}$ : reverzhi eizhañ.

Tro-lavar

• Ne ra na tre na lanv : ne ra netra, ne skuizh ket, ne fiñv ket.

Krennlavar

• Etre an tre hag al lanv / E c'hall pep hini skrivañ e anv.

• (fr) Bouin, Marie Noëlle. Étude de la flexion continentale sous la charge océanique à partir des données RGP. In : Bulletin d’Information de l’IGN niv. 73 (2002/3), pp. 81-88. Kavet : 10 Ebr 24.
• (br) Guérin, Odile. Ar mareoù. Roazhon : Éditions Apogée, 2006 (ISBN 978-2-84398-250-7)
• (fr) (br) Andouard, Loeiz. Brezhoneg ar Mor. Lesneven : Mouladurioù Hor Yezh, 1983
• (fr) Roullet, Guillaume (2012). 'La marée'. Kavet : 10 Ebr 24.

• (en) (fr) Mareoù-mor @ SHOM. Kavet : 10 Ebr 24.

• Gwagenn