Прагляд зыходнага тэксту старонкі Руская мова

Вам не дазволена правіць гэту старонку, з-за наступных прычын:
Гэта старонка ахоўваецца для прадухілення змен і іншых дзеянняў.
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя. Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
- Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
- Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты. Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл. У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Можна бачыць і капіраваць зыходны тэкст гэтай старонкі:
{{Іншыя значэнні|Руская мова (значэнні)}}
{{Мова
|Назва мовы                = Руская мова
|Назва мовы ў арыгінале    = Русский язык
|Краіны ўжывання          = [[Расія]], краіны былога [[СССР]], дыяспара [[Еўропа|Еўропы]], [[Ізраіль|Ізраіля]], [[ЗША]], [[Канада|Канады]]
|Рэгіён                    = першапачаткова — цэнтр еўрапейскай Расіі,<br/>цяпер — Расія, а таксама дыяспара краін былога СССР і краін Захаду
|катэгорыя = [[Мовы Еўразіі]]
|класіфікацыя              =
[[індаеўрапейскія мовы|Індаеўрапейская сям'я]]
: [[балта-славянскія мовы|Балта-славянская галіна]] (гіпотэза)
:: [[славянскія мовы|Славянская група]]
::: [[усходнеславянскія мовы|Усходнеславянская падгрупа]]
:::: '''Руская мова'''
|Афіцыйная мова ў          =
{{Collapsible list |title=Краіны: |titlestyle=font-weight:normal; text-align:left; |
{{Сцягафікацыя|Расія}},<br />
{{Сцягафікацыя|Беларусь}},<br />
{{Сцягафікацыя|Казахстан}},<br />
{{Сцягафікацыя|Кыргызстан}},<br />
{{Сцягафікацыя|Таджыкістан}}<br />
''спрэчныя дзяржавы'':<br />
{{Сцягафікацыя|Абхазія}},<br />
{{Сцягафікацыя|Паўднёвая Асеція}},<br />
{{Сцягафікацыя|Прыднястроўе}}
}}
{{Collapsible list |title=Рэгіёны: |titlestyle=font-weight:normal; text-align:left; |
{{Сцягафікацыя|Малдова}}
* {{Сцягафікацыя|Гагаузія}},
{{Сцягафікацыя|Румынія}}
* некаторыя камуны жудцоў [[Тулча (жудзец)|Тулча]] і [[Канстанца (жудзец)|Канстанца]],
{{Сцягафікацыя|Украіна}}
* Аўтаномная Рэспубліка Крым
{{Сцягафікацыя|ЗША}}
* {{Сцягафікацыя|Нью-Ёрк}}
}}
{{Collapsible list |title=Арганізацыі: |titlestyle=font-weight:normal; text-align:left; |
{{Сцягафікацыя|ААН}},
* {{Сцягафікацыя|МАГАТЭ}},
* [[Міжнародная арганізацыя грамадзянскай авіяцыі]],
* {{Сцягафікацыя|ЮНЕСКА}},
* {{Сцягафікацыя|СААЗ}},
{{Сцягафікацыя|СНД}},<br />
{{Сцягафікацыя|Еўразійская эканамічная супольнасць}},<br />
[[АДКБ]],<br />
[[Шанхайская арганізацыя супрацоўніцтва]],<br />
[[АБСЕ]],<br />
[[Сакратарыят Дагавора аб Антарктыцы]],<br />
[[ISO]]
}}
|колькасць носьбітаў = 167 млн.<ref name="ethnolog-rating">[http://www.ethnologue.com/statistics/size Рэйтынг моў па колькасці носьбітаў] // Этналог {{ref-en}}</ref>
|рэйтынг = 8<ref name="ethnolog-rating" />
|Рэгулюецца                = [[Інстытут рускай мовы РАН|Інстытут рускай мовы]] [[Расійская акадэмія навук|РАН]]
|пісьменнасць = [[кірыліца]] ([[рускі алфавіт]])
|Код па ISO 639-1          = ru
|Код па ISO 639-2(B)       = rus
|Код па ISO 639-2(T)       = rus
|Код па SIL                = 
}}
'''Ру́ская мова''' (саманазва: ''русский язык'', таксама ўжываюцца назвы '''расійская''' і '''расейская мова'''<ref>Назвы ''«расійская» або «расейская» мова'' пераважаюць у беларускамоўнай лінгвістычнай літаратуры пачатку ХХ ст. Сёння гэтыя формы таксама часта ўжываюцца носьбітамі беларускай мовы ў маўленні і публікацыях. Мовазнавец Вінцук Вячорка аргументуе гэта неабходнасцю адрозніваць расійскую мову ад мовы Вялікага Княства Літоўскага (старабеларускай), што мела саманазву «руская мова». Мовазнавец Павел Сцяцко ўважае, што слова «рускі» не акрэслівае сутнасць паняцця, бо ўтворана ад назвы рэгіёну Русі, а не ад сучаснай краіны Расіі.</ref>) — [[усходнеславянскія мовы|усходнеславянская мова]] [[славянскія мовы|славянскае галіны]] ў складзе [[індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскай моўнай сям’і]].

Руская мова [[родная мова|родная]] для 167 мільёнаў чалавек, з якіх каля 137 мільёнаў жыве ў [[Расія|Расіі]]. Мае статус [[Афіцыйная мова|дзяржаўнай]] у Расіі, [[Беларусь|Беларусі]] (разам з [[беларуская мова|беларускай мовай]]), [[афіцыйная мова|афіцыйнай]] у [[Казахстан]]е (з [[казахская мова|казахскай мовай]] як дзяржаўнай), [[Кыргызстан]]е (з [[Кіргізская мова|кыргызскай мовай]] як дзяржаўнай), у аўтаномнай [[Гагаузія|Гагаузіі]] ([[Малдова]]). Руская мова таксама афіцыйная ў непрызнаных дзяржаўных утварэннях [[Абхазія|Абхазіі]], [[Паўднёвая Асеція|Паўднёвай Асеціі]] і [[Прыднястроўе|Прыднястроўі]].

== Арфаграфія ==
<div style="float:right;">
{| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0";
|   || style="border:1px solid grey; background:#efefef;" align="center"|'''Рускі алфавіт'''
{| border=0
| Аа||Бб||Вв||Гг||Дд||Ее||Ёё
|-
| Жж||Зз||Ии||Йй||Кк||Лл||Мм
|-
| Нн||Оо||Пп||Рр||Сс||Тт||Уу
|-
| Фф||Хх||Цц||Чч||Шш||Щщ||Ъъ
|-
| Ыы||Ьь||Ээ||Юю||Яя
|}
|}
</div>

З часоў апошняй {{нп4|рэформа рускай арфаграфіі 1918 года|рэформы|ru|Реформа русской орфографии 1918 года}} рускае арфаграфіі ў 1918 годзе [[рускі алфавіт]] складзены з 33 літар. З іх 10 літар выкарыстоўваюцца для перадачы [[галосныя|галосных гукаў]]: '''а''', '''е''', '''ё''', '''и''', '''о''', '''у''', '''ы''', '''э''', '''ю''' і '''я''' (пры гэтым дадзеных літар менш у параўнанні з колькасцю ўласна галосных). Астатнія 23 літары перадаюць зычныя гукі, пры гэтым літары '''ъ''' і '''ь''' выкарыстоўваюцца не для адлюстравання асобных самастойных гукаў, а з’яўляюцца індыкатарамі цвёрдасці альбо мяккасці наяўных зычных (''больш падрабязная інфармацыя ў артыкуле:'' [[руская фанетыка]]). Арфаграфія рускае мовы мае досыць архаічны характар (не адлюстроўваюцца змены ненаціскных галосных, аглушэнне фінальных зычных, выпадзенне зычных і г.д.), яе гісторыя налічвае некалькі стагоддзяў, сама арфаграфія засноўваецца пераважна на этымалагічным прынцыпе.

Акрамя набору літар, у часы савецкае ўлады руская мова зведала іншыя істотныя змены ў арфаграфіі (напрыклад, скарачэнне ўжывання [[злучок|злучка]], прыбіранне кропак з [[абрэвіятура|абрэвіятур]]). У 1920—1930-я гады ў межах усесавецкай палітыкі лацінізацыі моў народаў СССР выказваліся прапановы па пераводзе рускага алфавіта на [[лацінскі алфавіт|лацінскую аснову]], але самі падобныя праекты існавалі яшчэ з часоў [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. Змены ў арфаграфіі і [[арфаэпія|арфаэпіі]] (прытым даволі значныя) працягваюцца і дагэтуль (змены тапонімаў, варыятыўнасць ужывання [[націск]]у, [[граматычны род|роду]] і г.д., засваенне інтэрнацыяналізмаў).

== Асноўныя рысы ==
Руская мова адносіцца да [[індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскае]] сям’і моў. Унутры гэтай сям’і яна ўваходзіць у [[славянскія мовы|славянскую галіну]]. Руская мова традыцыйна адносіцца да [[усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскай]] групы моў і ўтварае з [[беларуская мова|беларускай]] і [[украінская мова|ўкраінскай]] мовамі [[дыялектны кантынуум]].

Гісторыя рускае мовы прасочваецца прынамсі з канца першага тысячагоддзя н.э., калі [[славяне|славянскія плямёны]] Усходняй Еўропы пачалі засяленне сучасных паўднёва-заходніх рэгіёнаў [[Расія|Расіі]]. Праз пэўны час з [[праславянская мова|праславянскае мовы]] вылучаецца сукупнасць дыялектаў, на аснове якіх развіваецца літаратурная мова, вядомая ў лінгвістыцы і гістарыяграфіі пад тэрмінам ''[[старажытнаруская мова]]''. Славянскія гаворкі [[Вялікае Княства Маскоўска��|Маскоўскага княства]] і некаторых іншых суседніх пазней пачынаюць развівацца ў рускую мову, у той час як прыкладна з [[13 стагоддзе|ХІІІ]] ст. на землях [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] развіваецца ўласная народная мова і яе літаратурны стандарт (гл. ''[[старабеларуская мова]]'').

=== Лексіка ===
Кантакты насельніцтва цэнтральнай Расіі з грэчаскамоўнай літаратурай і суседнімі цюркскімі дзяржавамі становяцца прычынай узбагачэння рускай [[лексіка|лексікі]] элінізмамі і цюркізмамі (якія часам пранікалі і на ўзровень карэннай лексікі, але іх уплыў неістотны). Нягледзячы на частае асвятленне ў публіцыстыцы, а таксама гістарычныя кантакты, доля запазычанняў [[фіна-ўгорскія мовы|фіна-ўгорскага]] паходжання вельмі малая і адносіцца найперш да [[дыялектызм]]аў або да спецыфічных культурных паняццяў (''тайга'', ''тундра''). З [[18 стагоддзе|XVIII]]—[[19 стагоддзе|ХІХ]] стст. у рускую мову пранікае вялікая колькасць галіцызмаў ([[французская мова|французскія]] запазычанні) і германізмаў (з [[нямецкая мова|нямецкай мовы]]), частата іх тагачаснага выкарыстання залежала ад функцыянальнага стылю мовы ці адукаванасці носьбіта. Вядомы запазычанні з іншых славянскіх моў, але іх уплыў адносіцца ў асноўным толькі да адпаведных культурных рэалій. Як і ў іншых шматлікіх славянскіх мовах, у лексіку рускай мовы ўваходзяць інтэрнацыяналізмы [[англійская мова|англійскага]], [[лацінская мова|лацінскага]] і [[грэчаская мова|грэчаскага]] паходжання.

Урэшце, абсалютная большасць лексікі сучаснай рускай мовы мае славянскую [[этымалогія|этымалогію]].

=== Фанетыка, фаналогія ===
Гукавы лад рускай мовы вылучаецца наяўнасцю сінкопы (выпадзення) галосных, леніцыі (аслабленне вымаўлення зычнага) і апакопы (выпадзенне якіх-небудзь канчатковых гукаў ці спалучэнняў). Распаўсюджаны пераход не[[націск]]нога ''о'', ''а'' і многіх іншых галосных у {{нп4|шва||ru|шва}} ({{IPA|/ə/}}) або {{IPA|/i/}}, што амаль не распаўсюджана ў іншых усходнеславянскіх. Як і ў іншых усходнеславянскіх, адзначаецца аглушэнне фінальных зычных і сэнсаадрознівальная роля палаталізацыі зычных (напрыклад, ''плот'', але ''плоть''). З прычыны архаічнасці рускай арфаграфіі ўсе дадзеныя рысы, акрамя апошняй, не адлюстроўваюцца на пісьме (напрыклад, [[шва]] пазначаецца як ''о'' або ''а'' ў залежнасці ад паходжання ў корані слова, напрыклад, ''молоко'').

Ужо ў часы [[старажытнаруская мова|старажытнарускае мовы]] вядомыя пераходы некаторых груп зычных, дакладней, змена іх становішча ў слове, што адбылося гэтак жа, як у будучых [[украінская мова|украінскай]] і [[беларуская мова|беларускай]] мовах.

=== Марфалогія, сінтаксіс ===
[[Марфалогія мовы|Марфалогія]] ў цэлым блізкая іншым усходнеславянскім мовам, хоць і мае свае адметнасці. [[Сінтаксіс]] праяўляе значна большае падабенства.

=== Дыялекты ===
[[Файл:Russian_language_status_and_proficiency_in_the_World.svg|thumb|250px|{{легенда|#000075|Краіны, дзе руская мова з'яўляецца афіцыйнай або адной з афіцыйных}}{{легенда|#007575|Прыкметная колькасць рускамоўнага насельніцтва}}]]
[[Файл:Dialects of Russian language-ru.png|thumb|right|250пкс|Дыялекталагічная карта рускай мовы (у т.л. дыялекты захаду, якія раней лічыліся дыялектамі [[беларуская мова|беларускай мовы]], а таксама дыялекты [[украінская мова|ўкраінскай мовы]] на поўдні). Жоўтыя, аранжавыя адценні — паўднёвыя дыялекты, зялёныя — паўночныя, ружовыя — пераходныя. На карте бачна гістарычнае перамяшчэнне некаторых цэнтральных гаворак далей, на поўдзень і ўсход.]]

Традыцыйна ў складзе рускае мовы вылучаюць дзве дыялектныя групы — паўднёвую і паўночную, якія дзеляцца на дыялекты, дыялекты, у сваю чаргу, распадаюцца на асобныя гаворкі, арэал якіх абмежаваны групай вёсак ці паселішчаў. У расійскім мовазнаўстве дасавецкага перыяду пераважалі погляды, згодна з якімі ўласна руская мова складала т.зв. ''вялікарускую гаворку'' «рускае мовы», сам жа тэрмін ''руская мова'' ({{lang-ru|русскій языкъ}}) уключаў у сябе не толькі ўласна рускую мову (''вялікарускую гаворку''), а таксама [[беларуская мова|беларускую]] ды [[украінская мова|ўкраінскую мовы]], якія зніжаліся да статуса гаворак ''рускае мовы'' (у шырокім паняцці). Падобных канцэпцый таксама прытрымліваліся мовазнаўчыя школы заходніх краін, але з развіццём мовазнаўства і гістарыяграфіі такія погляды былі прызнаны састарэлымі.

У мовазнаўстве [[СССР]] існавала тэндэнцыя вызначэння меж дыялектаў рускае мовы з дыялектамі іншых [[усходнеславянскія мовы|усходнеславянскіх моў]] на аснове выключна меж саюзных рэспублік, [[БССР]] і [[УССР]] з [[РСФСР]]; такая практыка захоўваецца і ў сучасных рускіх даследаваннях па рускай мове. У часы [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]] дыялекты захаду і поўдня сучаснай Расіі практычна паўсюдна адносіліся да беларускіх і ўкраінскіх дыялектаў (то бок, дыялекты [[Смаленшчына|Смаленшчыны]], [[Браншчына|Браншчыны]], [[рака Туд|Туда]], [[Кубань, рэгіён|Кубані]] і г.д.). У цяперашняй рускай мовазнаўчай практыцы гэтыя дыялекты, як і ў часы СССР, лічацца дыялектамі рускай мовы, ва Украіне, краінах Захаду і (часам) у Беларусі — адпаведна дыялектамі беларускае ці ўкраінскае моў.

Дыялекты рускае мовы, за выключэннем дыялектаў беларускае мовы на захадзе Расіі і дыялектаў украінскае мовы на поўдні, умоўна дзеляцца на гаворкі ранняга і позняга фарміравання. Першыя ўключаюць у сябе дыялекты цэнтральнай Расіі, на аснове якіх спрадвеку фарміравалася руская мова, другія — дыялекты паўночнай Расіі, [[Каўказ]]а, [[Сібір]]ы, [[Далёкі Усход|Далёкага Усходу]] і дыяспары, якія фарміраваліся па засяленні этнічнымі [[велікарусы|велікарусамі]] тых ці іншых тэрыторый. Усе дыялекты рускае мовы з’яўляюцца ўзаемназразумелымі.

Некаторыя гаворкі на захадзе і поўдні Расіі дэманструюць пэўныя пераходныя рысы між беларускай і ўкраінскай мовамі адпаведна.

Літаратурная руская мова заснавана на гаворках цэнтральнае Расіі, якія належаць да паўднёвых дыялектаў. Асобным чынам вылучаюць таксама маўленне жыхароў [[Масква|Масквы]] і [[Санкт-Пецярбург]]а, якія адрозніваюцца галоўным чынам у лексіцы, радзей — у фанетыцы.

== Гл. таксама ==
* [[Руская мова ва Украіне]]

== Заўвагі ==
{{reflist}}

== Літаратура ==
* {{Крыніцы/БелЭн|13|Руская мова||464}}
* ''Филин Ф. П.'' [http://tapemark.narod.ru/les/429a.html Русский язык] // Лингвистический энциклопедический словарь. — {{М.}}: «Советская энциклопедия», 1990. — С. 429—430.
* {{кніга|аўтар = Лопатин В. В., Улуханов И. С. |частка = Руский язык  |загаловак = Языки мира: Славянские языки |месца = {{М.}} |выдавецтва = Academia |год = 2005 |старонкі = 444—513|isbn = 5-87444-216-2 }}

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:Russian language|выгляд=міні}}
{{Interwiki|ru|на рускай мове|}}
* [http://www.ethnologue.com/language/rus Руская мова] // Этналог {{ref-en}}
* [http://gramota.ru/ Даведачна-інфармацыйны партал «Грамота.ру», прысвечаны рускай мове (пры падтрымцы Міністэрства друку РФ)] {{ref-ru}}
* [http://www.orfo.ru/online/?suid=261205Q4DBY9TWIWZHEB1711531&orfo_text=&x=12&y=10 Праверка арфаграфіі — ОРФО online] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20070929062133/http://www.orfo.ru/online/?suid=261205Q4DBY9TWIWZHEB1711531&orfo_text=&x=12&y=10 |date=29 верасня 2007 }} {{ref-ru}}
* [http://www.mid.ru/Brp_4.nsf/arh/B6BE784B3E2ABD1343256DF8003AC21C Справаздача Міністэрства замежных спраў Расійскай Федэрацыі «Руская мова ў свеце»], Масква, 2003 год {{ref-ru}}
{{Вонкавыя спасылкі}}
{{Славянскія мовы}}
{{Дзяржаўныя мовы Расіі}}
{{Афіцыйныя мовы ААН}}
{{Рускія}}

[[Катэгорыя:Руская мова| ]]
[[Катэгорыя:Мовы Расіі|*]]
[[Катэгорыя:Мовы Арменіі]]
[[Катэгорыя:Мовы Беларусі]]
[[Катэгорыя:Мовы Грузіі]]
[[Катэгорыя:Мовы Казахстана]]
[[Катэгорыя:Мовы Кыргызстана]]
[[Катэгорыя:Мовы Латвіі]]
[[Катэгорыя:Мовы Малдовы]]
[[Катэгорыя:Мовы Румыніі]]
[[Катэгорыя:Мовы Таджыкістана]]
[[Катэгорыя:Мовы Узбекістана]]
[[Катэгорыя:Мовы Украіны]]
[[Катэгорыя:Мовы Фінляндыі]]
[[Катэгорыя:Мовы Эстоніі]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]
[[Катэгорыя:Рускія]]
Шаблоны на гэтай старонцы:
Вярнуцца да Руская мова.
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Руская_мова"