Прагляд зыходнага тэксту старонкі Вялікае Княства Літоўска-Беларускае

Вам не дазволена правіць гэту старонку, з-за наступнай прычыны:
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.
Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.
Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.
У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Можна бачыць і капіраваць зыходны тэкст гэтай старонкі:
{{значэнні|Вялікае Княства Літоўскае (значэнні)}}
'''Вялікае Княства Літоўска-Беларускае''' — палітычны праект лідараў кансерватыўнага карэннага каталіцкага і польскамоўнага дваранства [[Мінская губерня|Мінскай губерні]] (галоўным чынам, членаў [[Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі|Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі]]) у 1918 г., які прадугледжваў стварэнне на землях Беларусі і Літвы канстытуцыйна-манархічнай дзяржавы пад куратарствам (апекай) [[Германская імперыя|Германскай імперыі]] — Вялікага Княства Літоўска-Беларускага (з [[Паўночна-Заходні край|паўночна-заходніх губерняў]] былой Расійскай імперыі) са сталіцай у [[Вільнюс|Вільні]]. Праект быў як жаданнем мясцовага ліберальна-кансерватыўнага дваранства стварыць супольную беларуска-літоўскую дзяржаву, асобную ад [[Расія|Расіі]] і [[Польшча|Польшчы]], так і альтэрнатывай стварэння ў [[Беларусь|Беларусі]] і [[Літва|Літве]] [[сацыялізм|сацыялістычных]] па характару рэспублік. Спроба стварэння Вялікага Княства Літоўска-Беларускага з'яўляецца адным з эпізодаў у працэсе змагання ў 1917—1921 гг. мясцовых кансерватыўных дваран на чале з [[Эдвард Адамавіч Вайніловіч|Эдвардам Вайніловічам]] (1847—1928) па рэалізацыі ідэі палітычнай суб'ектнасці беларуска-літоўскіх зямель (ці толькі [[Беларусь|Беларусі]]).
== Гісторыя праекта ==
[[File:Mapa 6 gubernij Litwy i Bialej Rusi - Benedykt Hertz.jpg|thumb|300px|Карта [[Паўночна-Заходні край|«Паўночна-Заходняга краю»]] Расійскай імперыі — «Карта шасці губерняў Літвы і Беларусі», надрукаваная ў выдавецтве газеты [[Kurier Litewski (1905)|«Kurier Litewski»]], паміж 1905—1910 гг.]]

Ініцыятарамі стварэння ў 1918 г. Вялікага Княства Літоўска-Беларускага выступілі лідары кансерватыўнага карэннага каталіцкага і польскамоўнага маёнткавага сярэднезаможнага і заможнага дваранства [[Мінская губерня|Мінскай губерні]], многія з якіх былі лідарамі і членамі [[Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі|Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі (МТСГ)]], а таксама былымі прадстаўнікамі [[краёўцы|ліберальна-кансерватыўнага кірунка «краёвасці»]], якія патрабавалі раней (у 1905—1907 гг.) ад расійскай улады і грамадства палітычнай суб'ектасці [[Паўночна-Заходні край|літоўска-беларускіх губерняў (Паўночна-Заходняга краю)]] у форме аўтаноміі ў [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]<ref>''Szpoper, D.'' Sukcesorzy Wielkiego Księstwa... С. 62—76; ''Szpoper, D.'' Gente Lithuana... С. 240—241.</ref>. Лідарам краёўцаў-кансерватараў быў [[Эдвард Адамавіч Вайніловіч|Эдвард Вайніловіч]], старшыня МТСГ. Апагей уплыву ліберальна-кансерватыўнага кірунка «краёвасці» у літоўска-беларускіх землях быў у 1905—1911 гг., але і пасля гэтага лідары ліберальна-кансерватыўнага кірунка «краёвасці» у Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губернях не адмовіліся ад ідэі палітычнай суб'ектнасці літоўска-беларускіх зямель у той ці іншай форме. Яшчэ ў часы Расійскай імперыі мінскія кансерватыўныя дваране на закрытых сходах [[Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі|Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі]] выказваліся, што плануемая незалежная беларуска-літоўская дзяржава павінна мець канстытуцыйна-манархічны лад і падтрымліваць ліберальна-кансерватыўныя каштоўнасці (павага права прыватнай уласнасці; прававая роўнасць усіх моў, культур і веравызнанняў; падтрымка сямейных каштоўнасцей і рэлігійнасці; развіццё сістэмы адукацыі і ўсеагульная пісьменнасць; скасаванне саслоўных адрозненняў; і інш.)<ref>''Szpoper, D.'' Sukcesorzy Wielkiego Księstwa... С. 62—76, 141; ''Szpoper, D.'' Gente Lithuana... С. 240—241.</ref>. [[Караль Канстанцінавіч Незабытоўскі|Караль Незабытоўскі]] (1865—1952), адзін з лідараў таварыства, афарыстычна заявіў аднойчы на сходзе Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, што «рэспубліка» прывядзе да «рэж публіку»<ref>''Szpoper, D.'' Sukcesorzy... С. 141.</ref>. Планавалася, што сталіцай Вялікага Княства будзе [[Вільнюс|Вільня]].

Пасля звяржэння расійскага самаўладдзя ў ходзе [[Лютаўская рэвалюцыя|Лютаўскай рэвалюцыі (1917)]] і ўстанаўлення Часовага ўрада Расіі ў [[Петраград]]зе лідары МТСГ на чале з Эдвардам Вайніловічам узялі кірунак на рэалізацыю палітычнай суб'ектнасці [[Беларусь|Беларусі]], хоць лідары МТСГ не пастулявалі выразна акрэсленую форму палітычнай суб'ектнасці Беларусі — гэта залежала ад зменлівых знешніх абставін<ref>''Jurkowski, R.'' Rada Polska … С. 72.</ref>. Праз віцэ-старшыню МТСГ [[Раман Аляксандравіч Скірмунт|Рамана Скірмунта]], які быў найбліжэйшым сябрам і «правай рукой» Эдварда Вайніловіча, мінскія дваране-кансерватары хацелі паўплываць на сацыялістычныя партыі і арганізацыі ў Мінскай губерні і замацаваць памяркоўную праграму аграрных рэформ у Беларусі, не дапускаючы скасавання права прыватнай уласнасці на зямлю і нацыяналізацыі ўсёй зямлі без выкупу, а таксама імкнуліся ў сярэдзіне красавіка [[1917]] г. дабіцца ў Часовага ўрада Расіі аўтаноміі [[Беларусь|Беларусі]] ў складзе Расіі, увядзення ў школах беларускай мовы і гісторыі Беларусі, правядзення дэмакратычных выбараў у мясцовыя органы ўлады, кампенсацыю насельніцтву страт, прычыненых вайной, і інш.<ref>''Ладысеў, У.Ф.'' На пераломе эпох... С. 7—8, 10—12; ''Brzoza, Cz.'' Skirmunt Roman... С. 185.</ref>

[[File:Jerzy Hutten-Czapski 1861-1930 - belarus 1- 1917 AD.jpg|thumb|300px|Картка Усерасійскага сельскагаспадарчага перапісу 1917 года, дзе граф [[Ежы Эмерыкавіч Чапскі]] ўласна пазначыў сваю нацыянальнасць як "беларус".]]
Пасля [[Кастрычніцкая рэвалюцыя|Кастрычніцкага перавароту]] ў Расіі і ўсталявання ў [[Санкт-Пецярбург|Петраградзе]] ўлады [[бальшавікі|бальшавікоў]], якія [[Дэкрэт аб зямлі, Расія|дэкрэтам аб зямлі]] ад [[26 кастрычніка]] [[1917]] г. скасоўвалі прыватную ўласнасць на зямлю, лідары МТСГ адправілі праз лінію фронта дэлегацыю прадстаўнікоў [[Польская рада Мінскай зямлі|Польскай рады Мінскай зямлі]] для сустрэчы ў [[Брэст|Брэсце]] з нямецкім генералам [[Макс Гофман|Максам Гофманам]] (1869—1927) і прапанавалі немцам займаць тэрыторыю Беларусі да [[Дняпро|Дняпра]], абяцаючы дапамогу ў гэтым праз стварэнне ўласных вайсковых адзінак<ref>''Jurkowski, R.'' Rada Polska … С. 76, 78—79.</ref><ref>Галоўным жаданнем было, паводле слоў удзельніка дэлегацыі {{нп3|Ежы Асмалоўскага||pl|Jerzy Osmołowski}} (1872—1952), каб [[Беларусь]] ''«была б толькі адарвана ад Расіі, была б толькі пад уплывамі Захада»'', бо [[Заходняя культура|Захад]] успрымаўся ў першую чаргу як цывілізаваны і развіты капіталістычны свет, а Расія як краіна, дзе перамагалі сацыялістычныя і негуманныя палітычныя сілы. Гл.: ''Jurkowski, R.'' Rada Polska … С. 79.</ref>. Пасля сустрэчы ў Брэсце з немцамі дэлегацыя адправілася ў [[Варшава|Варшаву]], каб наладзіць кантакт і дабіцца збліжэння з паўнезалежнай пранямецкай польскай [[Рэгенцкая Рада, Польшча|Рэгенцкай Радай]] [[Каралеўства Польскае (1916—1918)|Каралеўства Польскага (1916—1918)]] у [[Варшава|Варшаве]], кіруючыся ў сваіх планах прынцыпам ''«толькі, каб не Расія»''<ref>''Jurkowski, R.'' Rada Polska … С. 78—79.</ref>. Лідары МТСГ, кіруючыся таксама прынцыпам захавання палітычнай суб'ектнасці Беларусі, праз сваіх дэлегатаў ад [[Польская рада Мінскай зямлі|Польскай рады Мінскай зямлі]] заявілі польскай Рэгенцкай Радзе аб жаданні выхаду Беларусі з-пад уплываў бальшавіцкай Расіі, але ''«без намеру непасрэднага ўключэння Беларусі ў склад Польшчы»''<ref>''Jurkowski, R.'' Rada Polska … С. 79.</ref>. У склад Рэгенцкай Рады ў Варшаве ўваходзіў і даўні сябар графа [[Ежы Эмерыкавіч Чапскі|Ежы Чапскага]] ксёндз [[Зыгмунт Хелміцкі]]. Вынікам дамоўленасці стаў наступ у лютым 1918 г. нямецкіх войск на Мінск, дзе нямецкая ваенная ўлада (10-я нямецкая армія) адхіліла прэтэнзіі [[Народны Сакратарыят Беларусі|Народнага сакратарыята Беларусі]] (на чале з [[Язэп Якаўлевіч Варонка|Язэпам Варонкам]]) на ўладу і негатыўна аднеслася да яго сацыялістычнага складу і заяўленняў ''«абараняць заваёвы рэвалюцыі»'', а прыняла прывітальны адрас і мемарыял ад дваран-кансерватараў, падпісаны ў тым ліку і [[Эдвард Адамавіч Вайніловіч|Эдвардам Вайніловічам]], і ўхваліла стварэнне ў Мінску [[25 лютага]] [[1918]] г. [[Менскае беларускае прадстаўніцтва|Менскага беларускага прадстаўніцтва (Беларускага народнага прадстаўніцтва)]] на чале з [[Раман Аляксандравіч Скірмунт|Раманам Скірмунтам]]<ref>''Ладысеў, У.Ф.'' На пераломе эпох... С. 34—35; ''Woyniłłowicz, E.'' Wspomnienia … С. 208.</ref><ref>Калі 21 лютага 1918 г. нямецкія войскі без бою ўвайшлі ў Мінск, то ў прывітальнай прамове на [[Віленскі вакзал (Мінск)|Віленскім вакзале]] мінскія маянткоўцы (Ігнат Віткевіч, Эдмунд Івашкевіч, [[Чэслаў Урбанавіч Крупскі|Чэслаў Крупскі]] і іншыя члены [[Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі|МТСГ]] і Польскай рады Мінскай зямлі), сярод якіх прысутнічалі [[Раман Аляксандравіч Скірмунт|Раман Скірмунт]] і [[Павел Аляксюк]], выказалі ўдзячнасць нямецкаму генералу Гофману ''«за вяртанне грамадскага парадку, дапамогу ў аддзяленні ад [[бальшавікі|бальшавіі]] і супольнае жыццё з народамі [[Заходні свет|Захада]] з апорай на нямецкую дзяржаву». Гл.: ''Jurkowski, R.'' Rada Polska … С. 81.</ref>.

Канкурэнтамі дваран-кансерватараў (прыхільнікаў капіталістычнага ладу дзяржавы) у працэсе стварэння беларускай дзяржаўнасці былі беларускія сацыялістычныя партыі і арганізацыі. Аб'яўленне [[25 сакавіка]] [[1918]] г. у занятым нямецкімі войскамі Мінску незалежнасці [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], што пачала стварацца як [[сацыялізм|сацыялістычная]] дзяржава<ref>''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі... С. 197.</ref>, было ўспрынята кансерватыўнымі мінскімі дваранамі негатыўна: яшчэ [[9 сакавіка]] [[1918]] г. была прынята [[Другая Устаўная грамата|Другая Устаўная грамата БНР]], сёмы пункт якой аб'яўляў скасаванне прыватнай уласнасці на зямлю. Раман Скірмунт, які [[12 красавіка]] [[1918]] г. быў уведзены ў склад Рады БНР, арыентаваў Раду на супрацоўніцтва з нямецкай ваеннай адміністрацыяй у Мінску і Германіяй: па ініцыятыве Рамана Скірмунта [[25 красавіка]] [[1918]] г.  старшыня [[Рада БНР|Рады БНР]] [[Іван Мікітавіч Серада|Іван Серада]], старшыня Народнага сакратарыята [[Язэп Варонка]], члены рады БНР [[Раман Аляксандравіч Скірмунт|Раман Скірмунт]], [[Павел Аляксюк]], [[Язэп Юр’евіч Лёсік|Язэп Лёсік]] і іншыя асобы адправілі тайную тэлеграму германскаму імператару, у якой паведамлялі аб жаданні незалежнай і непадзельнай Беларусі ў саюзе з [[Германская імперыя|Германскай імперыяй]]<ref>Гісторыя Беларусі. Т. 5. Беларусь у 1917—1945 гг… С. 99—101; ''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі... С. 200—201; ''Łatyszonek, O.'' [http://pdf.kamunikat.org/170-1.pdf Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200927071854/http://pdf.kamunikat.org/170-1.pdf |date=27 верасня 2020 }}... С. 81.</ref>. Па рэкамендацыі германскага ваеннага камандавання ў Мінску фарміраванне новага склада кабінета міністраў БНР было даручана Раману Скірмунту. У маі [[1918]] г. Скірмунт як дэлегат [[БНР]] выехаў у [[Берлін]], дзе безвынікова хадайнічаў аб аудыенцыі ў германскага імператара<ref>Гісторыя Беларусі. Т. 5. Беларусь у 1917—1945 гг… С. 99—101.</ref>. Тым не менш, на думку беларускага гісторыка [[Захар Васільевіч Шыбека|Захара Шыбекі]], толькі пад аховай 10-й нямецкай арміі, якую прывялі ў Мінск і Мінскую губерню мясцовыя кансерватыўныя каталіцкія і польскамоўныя маянткоўцы, удалося разгарнуць стварэнне рэальных элементаў уладных структур [[БНР]] — Рады, мясцовых рад у паветах (выбарных органаў БНР) — і выдаваць пашпарты БНР, займацца міжнароднай дзейнасцю, адкрываць беларускамоўныя школы і выдаваць газеты, аднавіць дзейнасць царквы і касцёла, акрамя стварэння ўласнага войска і паліцыі БНР, што не дазвалялі немцы<ref>''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі... С. 202—205.</ref>. Шыбека лічыць, што без нямецкіх гарантый ва ўмовах незацікаўленнасці і захопніцкіх намераў бліжэйшых суседзяў (Расіі, Украіны, Польшчы і Літвы) наўрад ці ўдалося зрабіць такі феномен як [[БНР]] — важны досвед стварэння беларускай дзяржаўнасці ў XX ст., што стала ўзорным і сімвалічным на наступныя гады<ref>''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі... С. 206, 209.</ref>.

16 чэрвеня 1918 г. у Мінску т.зв. «група Вайніловіча» звярнулася з Дэкларацыяй да камандзіра 10-й нямецкай арміі нямецкага генерала [[Эрых фон Фалькенгайн|Эрыха фон Фалькенгайна]], у якой прасіла паспрыяць прызнанню незалежнасці Беларускай дзяржавы: ''«Агульны сход [[Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі|Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі]], які складаецца з верных сыноў і грамадзян гэтай краіны, выказвае гарачае пажаданне, што багатая гістарычнымі, дзяржаўнымі традыцыямі і этнаграфічнай адметнасцю Беларусь, краіна з уласнай культурай з дапамогай магутнага Германскага Рэйха будзе прызнана незалежнай дзяржавай па прыкладу Літвы і Украіны і расквітнее ў саюзе з Цэнтральна-еўрапейскімі дзяржавамі»''. Гэтая Дэкларацыя была падпісана прадстаўнікамі МТСГ ([[Эдвард Адамавіч Вайніловіч|Эдвард Вайніловіч]], [[Мечыслаў Пароўскі]], Вітальд Лопат, Зыгмунт Рэвенскі, Ігнат Віткевіч), Саюза землеўласнікаў (граф [[Ежы Эмерыкавіч Чапскі|Ежы Гутэн-Чапскі]], [[Аляксандр Янавіч Любанскі|Аляксандр Любанскі]], [[Леў Львовіч Ваньковіч]], Міхал Валовіч) і Саюза Мінскага дваранства (Людвік Уняхоўскі, [[Геранім Кеневіч (1867—1925)|Геранім Кеневіч]], Юзаф Свянціцкі)<ref>''Смалянчук, А.Ф.'' Раман Скірмунт (1868—1939): Жыццяпіс грамадзяніна Краю / А.Ф. Смалянчук. — Мн.: Выдавец Зміцер Колас, 2018. — С.451—452.</ref>. У ліпені 1918 г. кіраўнік Прадстаўніцтва Рэгенцыйнай Рады [[Каралеўства Польскае (1916—1918)|Каралеўства Польскага]] у Берліне граф [[Адам Ронікер]] атрымаў распараджэнне з дапамогай друку пазнаёміць грамадства Германскай Імперыі і Аўстра-Венгерскай імперыі з гэтым дакументам. У суправаджальным лісце да распаражэння ўказвалася, што мінскія землеўласнікі падтрымліваюць незалежнасць Беларусі, абвешчаную [[Рада БНР|Радай БНР]], і іх пазіцыя не звязана з польскім нацыянальным рухам<ref>''Смалянчук, А.Ф.'' Раман Скірмунт (1868—1939): Жы��цяпіс грамадзяніна Краю / А.Ф. Смалянчук. — Мн.: Выдавец Зміцер Колас, 2018. — С.452.</ref>.

Раман Скірмунт, якому было даручана сфарміраваць новы кабінет міністраў БНР з [[9 ліпеня]] [[1918]] г. і якога падтрымлівалі лідары [[Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі|МТСГ]] і дваране-кансерватары, адразу паставіў на перагляд сёмы пункт [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматы БНР]], які тычыўся аграрнага пытання. З ухвалы кансерватыўных дваран-маянткоўцаў Скірмунт прапаноўваў беларускім сацыялістычным партыям кампраміс па зямельным пытанні (продаж часткі зямлі маянткоўцаў сялянам невялікімі надзеламі па цане, якая адпавядала іх рэальнай вартасці), але не змог дабіцца паразумення ў сацыялістаў<ref name="ReferenceA">''Ладысеў, У.Ф.'' На пераломе эпох... С. 42.</ref>. У канечным выніку [[20 ліпеня]] [[1918]] г. кабінет Рамана Скірмунта быў вымушаны афіцыйна падаць у адстаўку, а фармаванне новага складу кабінета, створанага на кааліцыйнай аснове, прадстаўнікі фракцый [[Рада БНР|Рады БНР]] даручылі [[Іван Мікітавіч Серада|Івану Серадзе]]<ref name="ReferenceA"/>. А ў намерах жа мясцовых кансерватыўных дваран-маянткоўцаў было фармаванне за ўласны кошт галоўнага для ўмацавання беларускай дзяржаўнасці — войска [[БНР]] у 200 тысяч жаўнераў, фінансаванне якога абяцалі падтрымаць таксама і віленскія банкіры<ref>''Łatyszonek, O.'' [http://pdf.kamunikat.org/170-1.pdf Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200927071854/http://pdf.kamunikat.org/170-1.pdf |date=27 верасня 2020 }}... С. 86.</ref>. Нямецкае палітычнае кіраўніцтва ў [[Берлін|Берліне]] не спяшалася з працэсам прызнання і падтрымкі беларускай дзяржаўнасці і фармавання беларускага войска.

== Зварот да германскага імператара ==
[[File:De Duitsche troepen bij den opmarsch in het bezette Minsk..jpg|thumb|Генерал-фельдмаршал фон Эйнхарн (злева) і генерал [[Фердынанд фон Брэдаў]] (справа) наведалі нядаўна заняты нямецкімі войскамі [[Мінск]]. Фота 1918 г. — каля [[Архікафедральны касцёл Найсвяцейшага Імя Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Мінск)|касцёла Найсвяцейшай Дзевы Марыі]]]]
[[File:Minsk - Parad niameckih vojsk na pliacu Svabody - prymaje general-feldmarshal Erich von Falkenhayn - 1918 AD.jpg|thumb|Парад нямецкіх войск у Мінску на [[Плошча Свабоды, Мінск|плошчы Свабоды]] — прымае генерал-фельдмаршал [[Эрых фон Фалькенхайн]]. Фота 1918 г.]]
Як вынікае з мемуараў Эдварда Вайніловіча, пасля таго, як у канцы кастрычніка/пачатку лістапада [[1918]] г.<ref>Дакладная дата звароту невядома.</ref> нямецкія войскі пакідалі тэрыторыю [[Магілёўская губерня|Магілёўскай губерні]] паводле рашэнняў [[Брэсцкі мір|Брэсцкага міру]] з бальшавікамі ад [[3 сакавіка]] [[1918]] г., у [[Мінск|Мінску]] лідары карэннага дваранства Мінскай губерні (галоўным чынам, члены [[Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі|Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі]]) выказаліся супраць падзелу Беларусі на часткі, выступілі з ініцыятывай стварэння пад нямецкім куратарствам «Вялікага Княства Літоўска-Беларускага» (з [[Паўночна-Заходні край|паўночна-заходніх губерняў]])<ref>''Woyniłłowicz, E.'' Wspomnienia … С. 208—209.</ref><ref>[http://old.belcollegium.org/lekcyji/historyja/szybeka_01.htm ''Захар Шыбека''. Чаму Вільня не стала сталіцай БНР?]{{Недаступная спасылка}}</ref>. Самым маладым у той дэлегацыі, паводле слоў Эдварда Вайніловіча, быў Зыгмунт Рэвенскі<ref>''Woyniłłowicz, E.'' Wspomnienia … С. 208—209.</ref>.

Першапачаткова ўзначаліць дэлегацыю мінскіх дваран да нямецкага генерала [[Эрых фон Фалькенгайн|Эрыха фон Фалькенгайна]] (1861—1922), камандзіра 10-й нямецкай арміі, было прапанавана [[Эдвард Адамавіч Вайніловіч|Эдварду Вайніловічу]] як самаму паважанаму і ўплывоваму лідару карэнных мінскіх дваран (пра што ведалі і нямецкія ўлады), але той адмовіўся, бо меў антынямецкія палітычныя погляды і не лічыў годным ствараць дзяржаву пад нямецкім куратарствам. Аднак у канечным выніку Вайніловіч падпісаў зварот (без гэтага дакумент не меў бы вялікай вагі), хоць і не паставіў свой подпіс на першым месцы ў дакуменце, і прысутнічаў у складзе дэлегацыі (дзе былі і асобныя рускія маянткоўцы Мінскай губерні) да генерала фон Фалькенгайна. У [[Мінск|Мінску]] дэлегаты (30 асоб), якіх узначаліў новавыбраны [[Прадвадзіцелі (маршалкі) дваранства Мінскай губерні|мінскі губернскі маршалак]] граф [[Ежы Эмерыкавіч Чапскі|Ежы Чапскі]], папрасілі генерала Фалькенгайна паведаміць аб сваім памкненні германскаму імператару [[Вільгельм II Гогенцолерн|Вільгельму II]]<ref>Паводле звестак гісторыка Захара Шыбекі, у час падання звароту граф Ежы Чапскі назваў сябе беларусам. Гл.: [http://old.belcollegium.org/lekcyji/historyja/szybeka_01.htm ''Захар Шыбека''. Чаму Вільня не стала сталіцай БНР?]{{Недаступная спасылка}}</ref>. Па сутнасці гэта была апошняя спроба [[краёўцы|краёўцаў-кансерватараў]] да адміністрацыйна-тэрытарыяльнага яднання літоўска-беларускіх зямель, прычым не ў якасці аўтаноміі ў рамках Расіі ці Польшчы, а як самастойнай дзяржавы. Генерал фон Фалькенгайн адказаў дэлегацыі мінскіх дваран, што павінен строга выконваць рашэнні [[Брэсцкі мір|Брэсцкага міра]], але перадасць прапанову ў Галоўную імператарскую стаўку<ref>''Woyniłłowicz, E.'' Wspomnienia … С. 208—209; ''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі... С. 208; ''Smaliańczuk, A.'' [http://www.pogon.lt/powiadomienia-z-bialorusi/318-aleksander-smalianczuk-bialorusini-w-gronie-krajowcow.html Białorusini w gronie krajowców].</ref>.

У [[Берлін]] (сталіцу Германскай імперыі) 24 кастрычніка 1918 г. з місіяй ад мінскіх дваран-кансерватараў на чале дэлегацыі мясцовых дваран (князь [[Антоні Альбрэхт Радзівіл]], [[Станіслаў Хржанстоўскі]], граф [[Ежы Эмерыкавіч Чапскі|Ежы Чапскі]], [[Аляксандр Янавіч Любанскі|Аляксандр Любанскі]]) і прадстаўніка купецтва і прадпрымальнікаў (Грэгар Каплан) паехаў [[Раман Аляксандравіч Скірмунт|Раман Скірмунт]], але атрымаць аудыенцыю ў германскага імператара Вільгельма II ім не ўдалося<ref>''Smaliańczuk, A.'' [https://www.pogon.lt/bialorus/266-aleksander-smalianczuk-bialorusini-w-gronie-krajowcow.html Białorusini w gronie krajowców].</ref><ref>''Смалянчук, А.Ф.'' Раман Скірмунт (1868—1939): Жыццяпіс грамадзяніна Краю / А.Ф. Смалянчук. — Мн.: Выдавец Зміцер Колас, 2018. — С.485.</ref>. У Берліне пачалася [[Лістападаўская рэвалюцыя]] (1918), якая ліківідавала нямецкую манархію і ўстанавіла рэспубліку. Немцы ў лютым [[1919]] г. хутка пакінулі ўсю тэрыторыю Беларусі, а на змену ім прыходзілі войскі бальшавікоў — [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвоная армія]].

Тое, што новай дзяржаве давалі назву «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае» (а не, напрыклад, «Каралеўства Літвы і Беларусі»), з'яўляецца прамым зваротам да гістарычнай традыцыі дзяржаўнасці на літоўска-беларускіх землях у форме сярэднявечнага [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (ВКЛ)]] і жаданнем правесці ад яго пераемнасць — [[краёўцы|«краёўцы»]] звярталіся як да дзяржаўных традыцый [[ВКЛ]], так і сваіх генеалагічных і культурных каранёў у гэтай дзяржаве<ref>''Szpoper, D.'' Sukcesorzy... С. 52.</ref>. Навацыяй было тое, што мінскія дваране прапаноўвалі даць назву новай дзяржаве не «Вялікае Княства Літоўскае» (альбо «Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае»), а «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае», што сведчыла пра прыманне імі новага значэння геаграфічнай і этнанімічнай тэрміналогіі, змененай у [[Паўночна-Заходні край|«паўночна-заходніх губернях»]] за часы Расійскай імперыі пад уплывам афіцыйнай расійскай ідэалогіі і навукі, калі слова «Беларусь» пачало адносіцца толькі да арэала рассялення славянамоўнага сялянства Паўночна-Заходняга краю, а «Літва» — толькі да балтамоўнага.
<gallery perrow=5>
File:Edward Woynillowicz 1847-1928 - bf 1917 AD.jpg|[[Эдвард Адамавіч Вайніловіч|Эдвард Вайніловіч]] (1847—1928)
File:Jerzy Hutten-Czapski 7 - 1861-1930.jpg|граф [[Ежы Эмерыкавіч Чапскі|Ежы Чапскі]] (1861—1930)
File:Karol Niezabytowski.jpg|[[Караль Канстанцінавіч Незабытоўскі|Караль Незабытоўскі]] (1865—1952)
File:Roman Skirmunt.jpg|[[Раман Аляксандравіч Скірмунт|Раман Скірмунт]] (1868—1939) 
File:Aleksander Lubanski (1863-1932) - Belarus - before 1919 AD.jpg|[[Аляксандр Янавіч Любанскі|Аляксандр Любанскі]] (1863—1932) 
</gallery>

Праект стварэння Вялікага Княства Літоўска-Беларускага не з'яўляецца дастаткова вывучанай гісторыкамі тэмай. Аднак ёсць ускосныя звесткі, што мінскія ініцыятары палітычнага праекта, верагодна, мелі пэўныя сувязі і каардынацыю з кансерватыўнымі каталіцкімі і польскамоўнымі дваранамі ў трыманай [[Літоўская Тарыба|Літоўскай Тарыбай]] [[Вільнюс|Вільні]] і Віленшчыне, а таксама прадстаўнікамі ў [[Берлін|Берліне]], у прыватнасці — з князем [[Мацей Мікалай Радзівіл|Мацеем Радзівілам]] (1873—1920), графам [[Альфрэд Ян Тышкевіч|Альфрэдам Тышкевічам]] (1882—1930), графам [[Ян Міхал|Янам Тышкевічам]] (1896–1939) і інш., якім не падабалася палітыка [[Літоўская Тарыба|Літоўскай Тарыбы]]<ref>''Gierowska-Kałłaur, J.'' Zarząd cywilny Ziem Wschodnich... S. 28.</ref>. Акрамя таго, сам праект Вялікага Княства Літоўска-Беларускага быў па сутнасці аналагічным праектам у шэрагу з'яўлення манархічных дзяржаў-[[лімітроф]]аў пад куратарствам Германіі на землях Польшчы, Эстоніі, Латвіі, Літвы, Украіны і Фінляндыі ў той жа перыяд, калі эканоміка Германіі ўжо не вытрымлівала ваенных выдаткаў, што пагражала здаваннем немцамі пазіцый на ўсходнім фронце пад канец [[Першая сусветная вайна|Першай суветнай вайны]].

== Пошукі новых форм палітычнай суб'ектнасці Беларусі і Літвы ==
Спроба стварэння Вялікага Княства Літоўска-Беларускага з'яўляецца адным з эпізодаў у працэсе змагання ў 1917—1921 гг. мясцовых кансерватыўных дваран на чале з [[Эдвард Адамавіч Вайніловіч|Эдвардам Вайніловічам]] (1847—1928) па рэалізацыі ідэі палітычнай суб'ектнасці беларус��а-літоўскіх зямель (ці толькі [[Беларусь|Беларусі]]) і зламання іх правінцыялізацыі на міжнароднай арэне. Пасля няўдачы стварыць Вялікае Княства Літоўска-Беларускае многія каталіцкія і польскамоўныя кансерватыўныя дваране (у тым ліку, многія члены [[Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі|Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі]]) падтрымалі ідэю ўваходжання літоўска-беларускіх зямель як суб'екта федэрацыі ў склад аднаўляемай у 1919—1920 гг. [[Юзаф Пілсудскі|Юзафам Пілсудскім]] шматнацыянальнай федэрацыйнай Рэчы Паспалітай і прынялі ўдзел у фінансаванні [[Літоўска-беларускія дывізіі|Літоўска-беларускіх дывізій]]<ref>''Woyniłłowicz, E.'' Wspomnienia … С. 220—221.</ref>.

Ідэю ператварэння [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы (1918—1939)]] у канстытуцыйна-манархічную і федэрацыйную дзяржаву (з такіх складовых суб'ектаў як [[Польшча]], [[Беларусь]] і [[Літва]]) будуць падтрымліваць [[віленскія кансерватары|«віленскія кансерватары»]], якія сталі ў пэўнай ступені пераемнікамі [[краёўцы|ліберальна-кансерватыўнай плыні «краёўцаў»]].

== Паралелі назвы ==
Афіцыйная гістарычная навука і [[ідэалогія]] [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]] XIX — пачатку XX ст.  для апраўдання (легітымацыі) валодання землямі былога [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага]] (т.зв. [[Паўночна-Заходні край|«паўночна-заходнімі губернямі»]]) імкнулася максімізаваць і падкрэсліць вялікую ролю «рускага» насельніцтва і [[праваслаўе|праваслаўя]] ў працэсе фармавання, характара і гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Саму дзяржаву  расійскія гісторыкі ([[Мікалай Паўлавіч Дашкевіч|Мікалай Дашкевіч]], [[Фёдар Іванавіч Леантовіч|Фёдар Леантовіч]], [[Уладзімір Баніфацьевіч Антановіч|Уладзімір Антановіч]], [[Мацвей Кузьміч Любаўскі|Мацвей Любаўскі]], [[Іван Іванавіч Лапо|Іван Лапо]], [[Аляксандр Ягоравіч Праснякоў|Аляксандр Праснякоў]] і інш.) азначалі ў сваіх працах [[неалагізм]]ам «Літоўска-Руская дзяржава» альбо «Літоўска-Рускае княства»<ref name="arche.bymedia.net">''Казакевіч, А.'' [http://arche.bymedia.net/2003-5/kaza503.html Вялікае Княства Літоўскае як ідэалагічная рэальнасць] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120416070401/http://arche.bymedia.net/2003-5/kaza503.html |date=16 красавіка 2012 }}.</ref><ref>Такую тэрміналогію ўжываюць і некаторыя сучасныя расійскія гісторыкі, напрыклад, [[Андрэй Юр'евіч Дварнічэнка]].</ref>.

З пачатку XX ст. ідэолагі беларускага нацыянальна-дэмакратычнага і сацыялістычнага рухаў, многія з якіх сталі і гісторыкамі, выпрацоўвалі ўласны погляд на гісторыю і характар [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што сфармаваўся ў многім на адукацыйнай глебе расійскіх універсітэтаў і пад уплывам расійскай гістарыяграфічнай традыцыі: напрыклад, вучнем Уладзіміра Антановіча быў [[Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі|Мітрафан Доўнар-Запольскі]], а вучнем Мацвея Любаўскага — [[Уладзімір Іванавіч Пічэта|Уладзімір Пічэта]]<ref name="arche.bymedia.net"/>. Калі ў сваім нарысе «Кароткая гісторыя Беларусі» (1910) [[Вацлаў Ластоўскі]] называе Вялікае Княства Літоўскае ў рэчышчы расійскай традыцыі «Літоўска-Рускім гасударствам», толькі зрэдку ўжываючы азначэнні наўзор «літоўска-беларускія баяры, паслы», то хутка  дзеячы беларускага нацыянальна-дэмакратычнага і сацыялістычнага рухаў пачалі выкарыстоўваць новы тэрмін — «Літоўска-Беларускае княства»: напрыклад, [[Янка Купала]] ў сваім артыкуле ''«Ці маем мы права выракацца роднай мовы?»'' ([[Наша ніва (1906)|газета «Наша ніва»]], №15 1914 г.) карыстаецца тэрмінам «Літоўска-Беларускае княжства» для абазначэння сярэднявечнага [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага]]<ref>''Купала, Янка''. Поўны збор твораў: у 9 т. — Т. 8. — С. 36.</ref>. А ў 1919 г. гісторыкі [[Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі|Мітрафан Доўнар-Запольскі]] («Асновы дзяржаўнасці Беларусі», 1919 г.), [[Усевалад Макаравіч Ігнатоўскі|Усевалад Ігнатоўскі]] («Кароткія нарысы гісторыі Беларусі», 1919 г.), [[Аляксандр Іванавіч Цвікевіч|Аляксандр Цвікевіч]] («Беларусь. Палітычны нарыс», 1919 г.) выдаюць свае знакавыя працы з выкарыстаннем тэрмінаў «Літоўска-Беларускае княства», «Літоўска-Беларускае гаспадарства» і «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае»<ref name="arche.bymedia.net"/><ref>Тэрмін «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае» выкарыстоўвае Цвікевіч. Гл.: ''Цвикевич, А.'' Беларусь: политический очерк (перевод с белорусского)... С. 5.</ref>. У 1919 г. у [[Беларусь (газета, Мінск)|газеце «Беларусь»]] (№33 1919 г.) [[Янка Купала]] апублікаваў свой артыкул ''«Незалежнасць»'', дзе двойчы выкарыстоўвае тэрмін «Вялікае Літоўска-Беларускае княжства» адносна сярэднявечнага Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага<ref>''Купала, Янка''. Поўны збор твораў: у 9 т. — Т. 8. — С. 76—78.</ref>.

Беларускі гісторык [[Алег Іванавіч Дзярновіч|Алег Дзярновіч]] лічыць, што звязванне гісторыі і пераемнасці традыцый сучаснай [[Беларусь|Беларусі]] і [[беларусы|беларусаў]] толькі з тэрмінам [[Русь, зямля|«Русь»]] у гісторыі і складзе назвы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага]] з'яўляецца непаўнавартасным і памылковым<ref>''Дзярновіч, А.'' [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/Пошукі_Айчыны:_'Літва'_і_'Русь'_у_сучаснай_беларускай_гістарыяграфіі.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20220921214302/http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B%3A_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html |date=21 верасня 2022 }}.</ref>.

== Гл. таксама ==
* [[Каралеўства Польскае (1916—1918)]]
* [[Каралеўства Літва (1918)]]
* [[Аб’яднанае Балтыйскае герцагства]] (1918)
* [[Каралеўства Фінляндыя]] (1918—1919)
* [[Вільгельм Франц Габсбург-Латарынгскі]] (1895—1948)
* [[Вялікае Княства Літоўскае (1812)]]
* [[Вялікае Княства Літоўскае (1811)]]
{{зноскі}}

== Літаратура ==
* [[Крысціна Гамулка|''Гамулка, К.'']] Паміж Польшчай і Расіяй. Беларусь у канцэпцыях польскіх палітычных фарміраванняў (1918—1922) / К. Гамулка ; пераклад з польскай мовы. — Вільня, 2008. — 256 с. 
* Гісторыя Беларусі : у 6 т. / А. Вабішчэвіч [і інш.]; рэдкал. М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. - Мінск : Экаперспектыва, 2007. — Т. 5. Беларусь у 1917—1945 гг. — 613 с.
* [[Алег Іванавіч Дзярновіч|''Дзярновіч, А.'']] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/Пошукі_Айчыны:_'Літва'_і_'Русь'_у_сучаснай_беларускай_гістарыяграфіі.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20220921214302/http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B%3A_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html |date=21 верасня 2022 }} / А. Дзярновіч // Палітычная сфера. — 2012. — №18—19 (1—2). — С. 30—53. [http://pawet.net/files/dz_litva_i_rus.pdf]
* ''Казакевіч, А.'' [http://arche.bymedia.net/2003-5/kaza503.html Вялікае Княства Літоўскае як ідэалагічная рэальнасць] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120416070401/http://arche.bymedia.net/2003-5/kaza503.html |date=16 красавіка 2012 }} / А. Казакевіч // Arche. — 2003. — № 5. — C. 43—60.
* [[Янка Купала|''Купала, Янка'']]. Поўны збор твораў: у 9 т. / Янка Купала. — Т. 8. Артыкулы, нататкі, выступленні. Калектыўныя творы. — Мінск : Мастацкая літаратура, 2002. — 462 с. 
* ''Ладысеў, У.Ф.'' На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917—1920 гг.) / У.Ф. Ладысеў, [[Пётр Іванавіч Брыгадзін|П.І. Брыгадзін]]. — Мінск : БДУ, 1999. — 128 с.
* ''Раюк, А.Р.'' [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/251512/1/Раюк_НТ_%202020_%20Истор_Ч.2-178-184.pdf Беларускі палітычны кансерватызм канца XIX – пачатку XX ст.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20220303072216/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/251512/1/%D0%A0%D0%B0%D1%8E%D0%BA_%D0%9D%D0%A2_%202020_%20%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80_%D0%A7.2-178-184.pdf |date=3 сакавіка 2022 }} / А.Р. Раюк // Научные труды Респ. ин-та высш. школы. Истор. и псих.-пед. науки : сб. науч. ст.: в 3 ч. / РИВШ ; редкол. : В.А. Гайсёнок [и др.]. — Минск : РИВШ, 2020. — Вып. 20. — Ч. 2. — С. 178—184.
* ''Раюк, А.Р.'' [http://imef.basnet.by/Sborniki/pytanni_27.pdf Статус Беларусі ў свядомасці мясцовых каталіцкіх дваран-кансерватараў канца XIX — пачатку XX ст.] / А.Р. Раюк // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2020. — Вып. 27. — С. 337—342.
* [[Аляксандр Іванавіч Цвікевіч|''Цвикевич, А.'']] Беларусь: политический очерк (перевод с белорусского) / А. Цвикевич. — Берлин : Издание Чрезвычайной дипломатической миссии БНР, 1919. — 33 с.
* [[Захар Васільевіч Шыбека|''Шыбека, З.'']] Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002) / З. Шыбека. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2003. — 490 с.
* ''Brzoza, Cz.'' Skirmunt Roman / Cz. Brzoza, K. Stepan // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa etc.: Ossolineum, 1998. — T. XXXVIII/2. — Zesz. 157: Skimbrowicz Hipolit — Skowroński Ignacy. — S. 184—187.
* ''Gierowska-Kałłaur, J.'' Zarząd cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920) / J. Gierowska-Kałłaur. — Warszawa : Neriton, 2003. — 455 s.
* [[Раман Юркоўскі|''Jurkowski, R.'']] Rada Polska Ziemi Mińskiej wobec I Korpusu polskiego gen. J. Dowbór-Muśnickiego / R. Jurkowski // Знакамітыя мінчане: Матэрыялы Беларуска-польскай навук. канф., Мінск, 9 ліст. 2006 г. / Польскі Ін-т у Мінску; рэдкал. А. Вялікі [і інш.]; навук. рэд. А. Вялікі і З. Вінніцкі. — Мінск: Польскі Ін-т у Мінску, 2007. — С. 65—81.
* [[Алег Юр’евіч Латышонак|''Łatyszonek, O.'']] [http://pdf.kamunikat.org/170-1.pdf Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200927071854/http://pdf.kamunikat.org/170-1.pdf |date=27 верасня 2020 }} / O. Łatyszonek. — Białystok : Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1995. ��� 273 s.
* [[Аляксандр Фёдаравіч Смалянчук|''Smaliańczuk, A.'']] [https://www.pogon.lt/bialorus/266-aleksander-smalianczuk-bialorusini-w-gronie-krajowcow.html Białorusini w gronie krajowców] — інтэрнэт-версія артыкула Аляксандра Смаленчука са сборніка «Ostatni obywatele Wielkiego Księstwa Litewskiego» (red. Tadeusz Bujnicki i Krzysztof Stępnik. Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Składowskiej, Lublin, 2005)
* [[Дарыуш Шпопер|''Szpoper, D.'']] Gente Lithuana, Natione Lithuana. Myśl polityczna i działalność Konstancji Skirmuntt (1851—1934) / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 2009. — 487 s.
* [[Дарыуш Шпопер|''Szpoper, D.'']] Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904—1939 / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 1999. — 357 s.
* [[Эдвард Адамавіч Вайніловіч|''Woyniłłowicz, E.'']] Wspomnienia. 1847—1928 / E. Woyniłłowicz. — Wilno : Józef Zawadzki, 1931. — cz. 1. — 368 s.

== Спасылкі ==
* [https://belcollegium.com/zaxar-shybeka-chamu-vilnya-ne-stala-stalicaj-bnr/ ''Захар Шыбека''. Чаму Вільня не стала сталіцай БНР?] // belcollegium.com 
* [http://novychas.info/poviaz_casou/janush_radz_v_l_tragedija_kans/ Януш Радзівіл: Трагедыя кансерватара] // novychas.info
{{Дзяржаўныя ўтварэнні перыяду Грамадзянскай вайны і станаўлення СССР, 1917—1924}}
{{Гісторыя Беларусі 2}}
[[Катэгорыя:Княствы ў беларускай гісторыі]]
[[Катэгорыя:Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі]]
[[Катэгорыя:Краёўцы]]
[[Катэгорыя:Беларусь у Першай сусветнай вайне]]
[[Катэгорыя:Брэсцкі мір]]
Шаблоны на гэтай старонцы:
Вярнуцца да Вялікае Княства Літоўска-Беларускае.
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Вялікае_Княства_Літоўска-Беларускае"