Прагляд зыходнага тэксту старонкі Архітэктура Венгрыі

Вам не дазволена правіць гэту старонку, з-за наступнай прычыны:
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.
Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.
Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.
У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Можна бачыць і капіраваць зыходны тэкст гэтай старонкі:
[[Файл:River Beatrice (ship, 2007) 005.jpg|thumb|right|400px|Замак і палац у Будзе ([[Будапешт]]) як спалучэнне гістарычных эпох і стыляў.]]
[[Файл:Országház (509. számú műemlék) 5.jpg|thumb|right|400px|[[Будынак венгерскага парламента|Парламент у Будапешце]] — шэдэўр венгерскай архітэктуры эпохі гістарызму; заканадаўчы орган краіны і сімвал горада]]
Стылявыя кірункі '''Архітэктуры Венгрыі''' фарміруюцца з прыходам венгерскіх качавых плямёнаў у [[895]] годзе. На працягу сваёй гісторыі [[Венгрыя]] не раз, і даволі істотна, мяняла мяжы сваёй тэрыторыі. У часы найбольшага пашырэння ў XII — ХV стст. яна ўключала тэрыторыі сучасных [[Славакія|Славакіі]], Закарпацкай Украіны, [[Трансільванія|Трансільваніі]] і [[Харватыя|Харватыі]] з выхадам да [[Адрыятыка|Адрыятыкі]]. Улічваючы гэта, некаторыя помнікі венгерскай архітэктуры могуць разглядацца ў кантэксце развіцця архітэктуры іншых краін.

== Гісторыя ==
[[Выява:Esztergom.rozsaablak.jpg|left|thumb|210px|Паўднёвая частка Эстэргамскага замка]]
Венгерскія качавыя плямёны, якія прыйшлі з усходу ў [[895]] годзе, на мяжы IX — X стагоддзяў аселі ў далінах рэк [[Дунай|Дуная]] і [[Ціса|Цісы]], на тэрыторыі былой рымскай правінцыі [[Панонія|Паноніі]], стварыўшы тут сваю дзяржаву. На гэтых землях яны сустрэлі [[славяне|славянскае]], [[авары|аварскае]] насельніцтва, прадстаўнікоў плямёнаў [[Старажытныя германцы|германцаў]], а таксама дзяржаву, што называлася [[Вялікая Маравія|Вялікай Маравіяй]]. Ва ўсіх з іх венгры часта запазычвалі прыёмы ў будаўніцтве і архітэктурна-горадабудаўнічую культуру, заснаваную на рымскай спадчыне. Аднак, нават калі венгерскія гарады вырасталі на развалінах рымскіх ([[Шопран]], [[Дэбрэцэн]]), або каля іх ([[Буда (Будапешт)|Буда]]), яны не паўтаралі старую планіровачную структуры. Асноўныя гарады — [[Вішэград]], [[Шарашпатак]], [[Буда (Будапешт)|Буда]] — мелі замкі, цэнтральныя плошчы нерэгулярнага плана з саборам і могілкамі, былі абнесены абарончымі сценамі. Першымі каралеўскімі сталіцамі былі [[Эстэргам]], [[Секешфехервар]], а з сярэдзіны [[XIII]] стагоддзя — Буда.

Каля [[1000]] года пры каралі [[Іштван I Святы|Іштване I]] Венгрыя прыняла [[хрысціянства]]. Качавыя венгры ў той час не мелі горадабудаўнічых і архітэктурных традыцый. Таму ў краіну запрасілі [[Бенедыкцінцы|бенедыкцінцаў]], якія ўзялі ў свае рукі не толькі духоўна-адукацыйныя справы, але і сферу [[архітэктура|архітэктуры]]. Менавіта бенедыкцінскія будаўнічыя арцелі ўвялі ў Венгрыі развіты тып каталіцкага храма — трохнефную базіліку з заходнім фасадам, фланкаваным дзвюма вежамі. Акрамя таго, Венгрыя як пераемніца [[Вялікая Маравія|Мараўскай дзяржавы]] стала спадчынніцай яе архітэктурных традыцый, у прыватнасці ў будаўніцтве цэнтрычных храмаў — [[ратонда|ратонд]] і [[тэтраконх]]аў.

== Перыядызацыя ==
=== Раманская эпоха — XI — сярэдзіны XIII стст. ===
[[Файл:Pécs Cathedral - Hungary.jpg|thumb|злева|[[Сабор Святых Пятра і Паўла (Печ)|Кафедральны сабор у Печы]]]]
[[Файл:Székesfehérvár_in_fire.jpg|thumb|Пажар у Секешфехерварскай базіліцы. [[Ілюстраваная хроніка]]]]
Для [[Раманская архітэктура|раманскай эпохі]] характэрна праца архітэктурных арцеляў з [[Паўночная Італія|поўначы Італіі]] (з [[Ламбардыя|Ламбардыі]]), якія пабудавалі дзве самыя значныя базілікі часоў [[Іштван I Святы|Іштвана I]] (1000—1038) — у {{нп3|Базіліка Дзевы Марыі (Секешфехервар)|Секешфехервары|en|Székesfehérvár Basilica}} і [[Сабор Святых Пятра і Паўла (Печ)|Печы]], з драўлянымі перакрыццямі (храмы не захаваліся). {{нп3|Базіліка Дзевы Марыі (Секешфехервар)|Сабор|en|Székesfehérvár Basilica}} у [[Секешфехервар]]ы выкарыстоўваўся як месца [[каранацыя|каранацыі]] і [[пахавальня|пахавання]] [[Венгерскі кароль|венгерскіх каралёў]], таму меў багатае ўбранства з [[мазаіка]]мі на залатым фоне па [[візантыя|візантыйскіх]] узорах. [[Сабор Святых Пятра і Паўла (Печ)|Кафедральны сабор у Печы]], завершаны пасля [[1064]] года, ўяўляў сабой трохапсідную базіліку, усходні і заходні фасады якой фланкіравалі па дзве высокія вежы.

{{нп3|Сабор Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Калача)|Сабор|pl|Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kalocsa}} у [[Калача|Калачы]] канца [[XII]] стагоддзя мае французскі бенедыкцінскі план: гэта трохнефная [[базіліка]] з [[трансепт]]ам, паўкруглым хорам, [[Дэамбулаторый|дэамбулаторыем]], вянком [[Капэла (архітэктура)|капэл]] і вельмі развітым перспектыўным [[партал]]ам на галоўным фасадзе.

[[Файл:Belapatfalva, Apatsagi templom.jpg|thumb|злева|Царква цыстэрцыянскага кляштара ў Белапатфальве]]
З пачатку [[XIII]] стагоддзя вядучую ролю ў архітэктуры пачынае адыгрываць [[Цыстэрцыянцы|Ордэн цыстэрцыянцаў]], а ламбардскі ўплыў выцясняецца французскім. Прыкладам гэтага з'яўляецца раманская царква {{нп3|Цыстэрцыянскі кляштар (Белапатфальва)|цыстэрцыянскага кляштара|pl|Opactwo Cystersów w Bélapátfalva}} ў {{нп3|Белапатфальва|Белапатфальве|ru|Белапатфальва}} [[1232]] года — трохнефная базіліка з [[трансепт]]ам і прамавугольным [[Прэзбітэрый|прэзбітэрыем]], без веж, з перспектыўным парталам і акном-ружай над ім (цыстэрцыянцы ў сваіх храмах пазбягалі веж).

[[Файл:Apátsági templom (8941. számú műemlék) 7.jpg|thumb|Царква бенедыкцінскага абацтва ў [[Як (Венгрыя)|Яку]]]]
<!--[[Файл:Ják főkapu1.jpg|thumb|left|Партал царквы ў Яку]]-->
Выдатны помнік венгерскай [[Раманская архітэктура|раманікі]] — {{нп3|Царква (Як)|царква|hu|Jáki templom}} бенедыкцінскага абацтва ў {{нп3|Як (Венгрыя)|Яку|en|Ják}} каля [[Сомбатхей|Сомбатхея]] ў [[1220]] годзе — трохнефная [[базіліка]] без [[трансепт]]а, завершаная з усходу трыма паўкруглымі [[апсіда]]мі, з дзвюма вежамі з [[шатровы дах|шатровым дах]] на заходнім фасадзе, паміж якімі размешчаны вельмі развіты перспектыўны [[партал]] з [[вімперг]]ам. Фасады ўпрыгожаны [[Аркатура|аркатурнымі]] [[Фрыз (архітэктура)|фрызамі]] (уплыў [[Ламбардыя|ламбардскай]] архітэктуры).
[[Файл:Premontrei_prépostsági_templom_romja_(7623._számú_műemlék).jpg|thumb|left|Царква прэманстранцаў у Жамбеку]]
[[Файл:Református templom, volt premontrei prépostsági templom (7192. számú műemlék) 23.jpg|thumb|Царква прэманстранцаў у Очы]]

З [[1220-я|1220-х]] гадоў вялікі ўплыў у Венгрыі набыў [[прэманстранцы|Ордэн прэманстранцаў]]. Ім належалі {{нп3|Кляштар прэманстранцаў (Оча)|царква кляштара|hu|Premontrei kolostor (Ócsa)}} ў {{нп3|Горад Оча|Очы|ru|Оча}} першай паловы [[XIII]] стагоддзя і {{нп3|Кляштар прэманстранцаў (Жамбек)|царква|hu|Premontrei kolostor (Zsámbék)}} {{нп3|горад Жамбек|Жамбеку|ru|Жамбек}} [[1221]]—[[1256]] гг., ад якой захаваліся толькі [[руіны]]. Яна належыць да традыцыйнага для Венгрыі тыпу двухвежавых базілік, аднак мае рамана-гатычныя рысы, напрыклад, [[контрфорс]]ы на фасадах, [[спічастая арка|спічастыя форма арак]], [[нервюра|нервюрныя]] скляпенні.
Асобная архітэктурна-мастацкая школа, заснаваная на французскай традыцыі, сфарміравалася ў [[XII]] стагоддзі ў горадзе [[Эстэргам]], які развіваўся з [[Х]] стагоддзя як княжацкая, а з [[XII ст.]] — як каралеўская [[рэзідэнцыя]]. Прыкладам з'яўляецца [[партал]] {{нп3|Сярэдневяковы сабор Святога Адальберта (Эстэргам)|Эстэргамскага сабора|ru|A középkori Szent Adalbert-székesegyház (Esztergom}} і каралеўская капэла, якая спалучае спічастасць арак, гатычныя нервюры, акно-ружу, [[раманская скульптура|раманскую скульптуру]] і мазаіку.

[[Файл:R. k. templom (10833. számú műemlék) 8.jpg|thumb|злева|Царква ў Эгрэдзі]]
У сакральнай архітэктуры вядомы і іншыя віды храмаў — ратонды, [[тэтраконх]]і (могілкавая [[капэла]] [[XIII ст.]] ў {{нп3|Папац|Папацы|hu|Pápoc}}), храмы агульнага тыпу з нефам, алтаром і вежай па восі заходняга фасада ({{нп3|царква (Эгрэдзь)|царква|hu|Egregyi templom}} першай паловы [[XIII ст.]] у {{нп3|Горад Хевіз|Эгрэдзі|ru|Хевиз}}). Апошні тып стаў кананічным для сельскіх храмаў. Разам ратонды і тэтраконхі паўплывалі на з'яўленне аналагічных храмаў у [[Польшча|Польшчы]] і [[Чэхія|Чэхіі]].

Пад уплывам паўднёвагерманскіх узораў у Венгрыі будаваліся так званыя падвойныя капэлы — як у каралеўскім [[Эгерская крэпасць|замку ў Эгеры]] канца [[XII]] стагоддзя, дзе дзве капэлы з [[алтар]]амі размешчаны адна над адной і злучаны [[хоры|хорамі]], а таксама вялікай адтулінай у цэнтры: ніжняя капэла прызначалася для прыслугі, верхняя — для караля ці князя.
[[Файл:Sárospatak_-_Castle.jpg|thumb|Замак Шарашпатак]]
[[Файл:Esztergom,_Castle.jpg|thumb|злева|Эстэргамскі замак]]
[[Файл:Visegrád_Mountain_Fastness_01.jpg|thumb|Вішэградскі замак]]
У [[XII]]—[[XIII]] стст. актыўна будуюцца каменныя замкі двух тыпаў: жылыя вежы, напрыклад, у {{нп3|замак Шарашпатак|Шарашпатаку|hu|Sárospataki vár}} ([[XIII ст.]]), {{нп3|Эстэргамскі замак|каралеўскі замак|hu|Esztergomi vár}} у [[Эстэргам]]е ([[1180]]) з троннай залай, «залай Стэфана», капэлай; замкі з [[данжон]]амі, напрыклад, {{нп3|Вішэградскі замак|замак|hu|Visegrádi vár}} у [[Вішэград]]зе.

У цэлым дамангольскі этап быў часам завяршэння фарміравання і найвышэйшага росквіту венгерскай архітэктуры.

=== Гатычная эпоха — сярэдзіна XIII — сярэдзіна ХV стст ===
[[Файл:Budapešť 0584.jpg|thumb|left|210пкз|Вежа царквы Марыі Магдаліны ў Будзе]]
Сутычка з [[Залатая Арда|Залатой Ардой]] [[1241]] года з'яўляецца ўмоўнай храналагічнай мяжой паміж раманскім і гатычным этапамі ў культуры, уключаючы мастацтва і, у прыватнасці, архітэктуру на землях [[Венгрыя|Венгрыі]]. Тым часам венгерскія каралі падтрымлівалі дынастычныя сувязі з французскім каралеўскім домам, што спрыяла французскім уплывам у архітэктуры. На працягу 1244 — 47 гг. у Венгрыі працаваў знакаміты французскі архітэктар гатычнай эпохі Вілар д`Анекур, пасля якога тут засталіся архітэктурныя праекты і вучні.

Ад гэтай эпохі захавалася мала значных храмаў, што звязана з пазнйшымі турэцкімі разбурэннямі ХVI — XVII стагоддзяў: сабор Багародзіцы ў Будзе XIV-XV стагоддзяў, вежа царквы Марыі Магдаліны ў Будзе ([[1274]]), [[Францысканцы|францысканская]] царква ў Шопране з залай [[капітул]]а сярэдзіны XIV стагоддзя (трохнефны зальны храм з падоўжаным гранёным [[Прэзбітэрый|прэзбітэрыем]]). Аднак захавалася нямала сельскіх гатычных храмаў — у Матраверэбеі ([[1400]]; трохнефная базіліка з вежай) і аднанефная царква XV стагоддзя ў Ноградшап.

[[Файл:Diósgyőr - 2015.02.07 (1).JPG|thumb|240px|Замак Дыяшдзёр]]
[[Файл:Vár (6470. számú műemlék) 7.jpg|thumb|240px|Замак у Таце]]

У эпоху готыкі замкі атрымалі рэгулярную форму, наблізіўшыся да тыпу канвента. Напрыклад, замак у Дыяшдзёр XV стагоддзя — з канвентам, чатырма вуглавымі вежамі, абнесены радам сцен з вежамі. Замак у горадзе Тата пачатку XV стагоддзя таксама належаў да тыпу канвента — у яго архітэктурных формах бачыцца моцны італьянскі ўплыў. З сярэдзіны XIV стагоддзя пачалася перабудова каралеўскага замка-палаца ў Вішэградзе.

У часы кіравання караля [[Жыгімонт (імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі)|Жыгімонта Люксембурга]] ([[1368]]—[[1437]]) лепш за ўсё развіваецца сталіца — горад [[Буда (Будапешт)|Буда]]. Тут на гары над Дунаем пабудаваны новы каралеўскі палац (ад [[1412]] года), абнесены крапаснымі сценамі (захаваліся Паўднёвы бастыён, Вялікі [[барбакан]] і вежа з Вялікай брамай); такімі ж сценамі абносілі цэнтра горада. Стылістыка гэтай архітэктуры была пад моцным уплывам [[Гатычная архітэктура Чэхіі|чэшскай позняй готыкі]] (кароль Жыгімонт быў родам з [[Прага|Прагі]]). Сілуэт тагачаснай Буды фарміравалі тры вышынныя дамінанты: вежы сабора ([[1470]]), дамініканскай царквы ([[1496]]) і царквы Магдаліны ([[1274]]).

Для сярэдневяковай Венгрыі характэрны каменныя двухпавярховыя жылыя дамы з другім паверхам, якія навісаюць над першым дзякуючы [[Аркатура|аркатуры]] на кансолях. Яны размешчаны доўгім фасадам уздоўж вуліцы. У першым паверсе быў праезд на ўсю глыбіню будынка, з нішамі для сядзення (такія дамы захаваліся з XV ст. У [[Будапешт|Будапешц]]е і Софране).

Дзякуючы цесным сувязям з Італіяй, у венгерскай готыцы даволі рана з'явіліся рысы [[Рэнесанс]]у. Аднак у ХV стагоддзі Венгрыя ўступае ў працяглую барацьбу з турэцкай экспансіяй, якая перашкодзіла развіццю краіны ў цэлым і архітэктуры ў прыватнасці.

=== Рэнесанс — сярэдзіна ХV — пачатак ХVI стагоддзяў ===
Рэнесанс у Венгрыі быў стылістыцы звязаны перш за ўсё з каралеўскім дваром Мацьяша Корвіна. У гэтай стылістыцы майстры, запрошаныя з Італіі, выконвалі невялікія пабудовы — грабніцы і [[Табернакль|табернаклі]] ў храмах.
[[Файл:A sárospataki Rákóczi vár hátsó kijárata.jpg|thumb|left|240пкз|Замак і палац Ракацы ў [[Шарашпатак]]у]]

Усяго ж у архітэктуры Венгрыі гэтага часу, асабліва ў царкоўнай, працягвалі дамінаваць формы готыкі, аднак [[Нервюра|нервюрны]] збор нярэдка ператвараецца ў дэкарацыі, навешаныя на цыліндрычнае скляпенне (царква Іштвана Батары ў Нірбатары ([[1488]]).

У [[1470]] годзе Маціяш Корвін перабудаваў каралеўскі палац у Будзе, стварыўшы [[рэнесанс]]ны ўнутраны двор з [[Аркада (архітэктура)|аркадай]] (не захаваўся). Адначасова кіраўнік перабудаваў замочна-палацавы комплекс у [[Вішэград]]зе, які меў памеры ў плане 600 х 200 м, 350 памяшканняў і сумяшчаў стылістыку готыкі і рэнесансу (захаваўся ў руінах).

Вядучым і добра захаваным помнікам гэтай эпохі з'яўляецца замак і палац Ракацы ў Шарашпатак 1534 — 67 гадоў (майстар Петэр Перэні) — чатырохвугольнага плана, з краевугольнымі вежамі і [[Аркада (архітэктура)|аркадным]] унутраным дваром. Вяршыняй спелага рэнесансу ў венгерскай архітэктуры з'яўляецца капэла архібіскупа Бакаца ў [[Эстэргам]]е ([[1507]]) — кубічная, увянчаная купалам, з тонкім рэнесансным дэкорам.

Гэты перыяд быў нядоўгім і пакінуў пасля сябе мала помнікаў, улічваючы гістарычныя рэаліі: у [[1526]] годзе [[туркі]] перамаглі венгерскую армію ў бітве пад Могачам, а [[1541]] годзе — яны захапілі сталіцу краіны Буду і большую частку краіны. З тых часоў будаўнічая дзейнасць у Венгрыі замерла і працягвалася толькі на тэрыторыях [[Славакія|Славакіі]] і [[Трансільванія|Трансільваніі]]. У памяць пра тыя часы засталіся турэцкія лазні «Кіралі», [[Лячэбная купальня і басейн імя Рудаша|Рудаш]] пабудаваныя ў Будзе ([[1566]] — 70).

=== Барока — канец XVII — канец XVIII стагоддзя. ===
[[Файл:Ráckeve, Savoyai-kastély.JPG|thumb|240px|Палац Савойскага ў Рацкеве]]

Архітэктура [[барока]] ў Венгрыі атрымала магчымасць развіцця толькі з [[1686]] года, калі пасля [[Венская бітва (1683)|бітвы пад Венай]] ([[12 верасня]] [[1683]] года) [[Асманская імперыя|Асманскую імперыю]] выцеснілі з Аўстрыі і Венгрыі. Апошняя ўвайшла ў склад [[Габсбургская манархія|Габсбургскай манархіі]], і яе архітэктура развівалася ў адзінай стылістыцы з іншымі землям імперыі. Гэта стылістыка блізкая да так званага ''дынамічнаму барока'', якое з Італіі распаўсюдзілася ў Цэнтральна-Усходняй Еўропе, аднак у Венгрыі яна прадстаўлена ў спрошчаным, некалькі правінцыйным варыянце.

У той час тут будуюць перш за ўсё новыя храмы ў гэтай стылістыцы, а таксама замкі, сярод якіх пераважае адзін тып — прамавугольны ў плане, з чатырма вуглавымі вежамі (замак Ракацы ў Эгервары, перабудаваны ў 1712 — 13 гг. з замка XVI стагоддзя). У гарадах з'яўляюцца жылыя дамы з барочным дэкорам на фасадах (дому ў [[Секешфехервар]]ы, Будапешце). У Венгрыі ў той час працуюць італьянскія, аўстрыйскія і нямецкія майстры, у тым ліку і такія знакамітыя, як [[Іаган Лукас фон Гільдэбрант]], Андрэас Меергофер.

Этапнымі помнікамі стылю барока ў Венгрыі з'яўляюцца:

* палац на развалінах каралеўскага замка ў Будзе, пабудаваны ў 1749 — 69 гадах па праекце знакамітага аўстрыйскага архітэктара [[Іаган Бернхард Фішэр фон Эрлах|Іагана Фішэра фон Эрлаха]] для размяшчэння ўніверсітэта-ваеннага штаба, а пасля — каралеўскай рэзідэнцыі;
* палац прынца [[Яўген Савойскі|Яўгенія Савойскага]] ў Рацкеве [[1702]] года (працы архітэктара Гільдэбранта) — з характэрным для [[барока]] цэнтральна-сіметрычнай П-вобразнай кампазіцыяй галоўнага корпуса з бакавымі флігелямі і замкнёным [[курданёр]]ам;
* палац Гросалькавіч у [[Гёдзёлё]] 1744 — 47 гадоў (архітэктар А. Меергофер) — з вельмі пластычнай і параднай кампазіцыяй, у якой цэнтральная частка палаца ўвянчана масіўным купалам;
* двухпавярховы палац Пецерфі (Крыстхаўз) у [[Пешт (Будапешт)|Пешце]] [[1755]] года (архітэктар А. Меергофер) са стылістыкай фасаднага дэкору, набліжанай да [[ракако]].

Свабоднай [[рэпліка]]й парыжскага комплексу інвалідаў з'яўляецца дом інвалідаў (ратуша) у Будапешце (1727 — 35, архітэктар [[Антон Эрхард Марцінелі]]).

Да лепшых барочных храмаў Венгрыі адносяцца:
* Універсітэцкая царква ў Пешце архітэктара А. Меергофера (1722 — 42) — свабодная кампазіцыя на тэму рымскай базілікі [[Іль-Джэзу]];
* зальнага тыпу царква [[мінарыты|мінарытаў]] у Эгеры (1758 — 73) Маціяша Герлі;
* двухвежавыя цэрквы Св. Стэфана ў Секешфехервары (1758 — 68), Св. Ігнація ў [[Дзьёр]]ы, у Таце і ў Ціхані сярэдзіны XVI і стагоддзя.

=== Класіцызм: канец XVIII — першая палова XIX стст. ===
[[Файл:Budapest Hungary 08.jpg|thumb|left|240пкз|[[Ланцуговы мост Сечэні|Будапешцкі ланцуговы мост]]]]
Класіцызм у Венгрыі не адзначыўся эпахальнымі архітэктурнымі тварэннямі. Менавіта ў гэты час актыўна забудоўваецца горад Пешт, які падзей быдзе аб'яднаны з горадам на іншым беразе [[Дунай|Дуная]] — [[Буда (Будапешт)|Буда]]й, утварыўшы новую метраполію — [[Будапешт]]. Класічнае архітэктурнае аблічча Будапешта стварылі тры архітэктары — [[Міхай Полак]] (будынак [[Венгерскі нацыянальны музей|Нацыянальнага музея]]), Ё. Хільда і М. Зітэрбарт.

[[Выява:Esztergom.bazilika.lights.jpg|thumb|240px|[[Базіліка Святога Адальберта|Архібіскупскі сабор у Эстэргаме]]]]

Лепшым творам апошняга з'яўляецца галоўны корпус Камітата (абласнога савета) у Пешце [[1841]] года, [[фасад]] якога вырашаны ў выглядзе вялікага [[Карынфскі ордар|карынфскага ордара]] на аркадзе. Да класіцыстычнай стылістыкі адносіцца і знакаміты [[Ланцуговы мост Сечэні|Ланцуговы мост у Будапешце]] 1839 — 49 гг. (аўтар праекта англічанін В. Кларк).

Цікавым класіцыстычным храмам з'яўляецца [[рэфармацыя|рэфармацкая]] царква ў Сільвашварадзі (1837 — 41) архітэктара Ё. Хільда, якая ўяўляе сабой спрошчаную рэпліку рымскага [[Пантэон]]а. Да гэтай жа класіцыстычнай стылістыкі, праўда з [[рэмінісцэнцыя]]мі [[барока]], належыць двухвежавы рэфармацкі храм у Дэбрэцэне 1805 — 23 гг. (архітэктары І. Талер і М. Печы).

Выдатнай славутасцю венгерскага класіцызму з'яўляецца таксама архібіскупскі сабор у Эстэргаме, пабудаваны ў 1802 — 69 гады (архітэктары П. Кюнель і Я. Пак), з велічным васьмікалонным порцікам [[Карынфскі ордар|карынфскага ордара]] на галоўным фасадзе, магутным купалам, барабан якога падпяразаны каланадай, і дзвюма званіцамі з абодвух бакоў, злучанымі з асноўным аб'ёмам сабора манументальнымі аркамі.

=== Гістарызм і эклектыка — другая палова XIX ст. ===
[[Выява:Saint Stephen's Basilica Budapest 2010.JPG|thumb|left|187px|Базіліка Св. Іштвана, [[Будапешт]]]]
[[Гістарызм]] і [[Эклектыка (архітэктура)|эклектыка]] ў венгерскай архітэктуры дамінавалі на працягу другой паловы XIX стагоддзя. Гэта быў час нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння венграў, што яскрава праявілася ў архітэктуры, асабліва — у фарміраванні ансамбляў сталіцы — горада Будапешта, які з [[1867]] года стаў другой сталіцай [[Аўстра-Венгрыя|Аўстра-Венгрыі]].

Асноўныя рысы гэтай эпохі — архітэктурнае суперніцтва з [[Вена]]й. Па прыкладзе венскага Рынга ў Будапешце таксама была створана сістэма кальцавых бульвараў. У [[1896]] годзе ў Будапешце адкрыты першы ў кантынентальнай Еўропе [[метрапалітэн]].

Важным для прэстыжу нацыі праектам у канцы XIX — пачатку XX стст стала ўзвядзенне каралеўскага палаца на тэрыторыі [[замак Буда|Будайскага замка]] ў Будапешце па праекце архітэктараў М. Ібла і А. Гаўсмана ([[1890]]—[[1904]] гг.) у характэрнай для тагачаснага аўстра-венгерскага афіцыёзу [[неарэнесанс]]най стылістыцы, з захаваннем барочнага палаца і рэштак гатычных будынкаў. Цэнтральны [[рызаліт]] увянчаны высокім неабарочным купалам, дзякуючы якому гэты будынак на гары стаў галоўнай дамінантай Будапешта.

[[Файл:Andrássy út Budapest 1896.jpg|thumb|255px|Будынак [[Венгерскі дзяржаўны оперны тэатр|Будапешцкай оперы]] (злева), [[1896]]]]

Сімваламі Будапешта таксама сталі два манументальных будынкі: купальная двухвежавая базіліка Св. Стэфана ([[1848]]—[[1905]] гг, архітэктары І. Хільда і М. Ібл), вырашаная ў змяшанай [[рэнесанс]]але-[[барока|барочнай]] стылістыцы; і [[Будынак венгерскага парламента|будынак парламента]] на набярэжнай Дуная ([[1885]]—[[1904]] гг., архітэктар — І. Штэйндл) — у стылістыцы, якая спалучае формы [[неаготыка|неаготыкі]], [[неабарока]] і [[Неавізантыйскі стыль|неавізантыйскага стылю]], з сіметрычным планам і бездакорна вырашанай функцыяй.

Акрамя таго, этапнымі помнікамі архітэктуры Венгрыі гэтай эпохі, з'яўляюцца:

* ''Заходні вакзал'' у Будапешце ([[1874]]— 77) — з метала-шкляным [[дэбаркадар]]ам, выкананым па праекце фірмы знакамітага французскага інжынера [[Гюстаў Эйфель|Гюстава Эйфеля]].
* Канцэртная зала (казіно) «Вігада» ў Будапешце (1859 — 65 гг, архітэктар Ф. Фесль) — найбуйнейшы твор венгерскага [[рамантызм]]у, якое аб'ядноўвае стылістыку раманскую, маўрытанскую і візантыйскую;
* Оперны тэатр (Будапешцкая дзяржаўная опера) у стылістыцы «Рынгштрасэ»; пабудаваны ў 1873 — 84 гады па праекце архітэктара М. Ібла.

Узорам познерамантычных стылізацый з'яўляецца Рыбацкі бастыён у Будапешце ([[1905]]) — адкрытая гістарычная дэкарацыя ў неараманскіх формах.

У цэлым архітэктурнае аблічча Будапешта канчаткова сфарміраваўся менавіта ў гэты перыяд.

=== Мадэрн: 1890—1914 ===
[[Выява:Museum of Applied Arts (Budapest).jpg|thumb|left|240px|Музей прыкладнога мастацтва, Будапешт]]
Мадэрн у Венгрыі развіваўся як мясцовае, некалькі правінцыйнае адгалінаванне [[Венскі сецэсіён|венскага сецэсіёну]]. У той жа час архітэктары малодшага пакалення — Э. Лехнер, Б. Лайта і інш. звярнуліся да пошукаў венгерскага нацыянальнага стылю ў архітэктуры.

Асноўныя творы Е. Лехнеры: царква Св. Ладзіслава ў раёне Будапешт-Кебан ([[1894]]—[[1906]]), фасады якой абліцавалі каляровай [[маёліка]]й; Музей прыкладнога мастацтва (1893 — 96 гг), Геалагічны інстытут (1896 — 99 гг), Нацыянальны банк ([[1899]]—[[1902]]), дом паштовай ашчаднай касы ([[1901]]) — усё ў Будапешце.

Іншыя тагачасныя яркія творы архітэктуры: тэатр імя Я. Арана ([[1909]]) і дом Рожэвальдзі пачатку XX ст. (архітэктар Б. Лайта), будынак банка Османскага ([[1906]]) — усё ў Будапешце, а таксама нямала даходных дамоў і асабнякоў там жа.

Асобныя ўзоры венгерскага мадэрну ёсць і ў іншых гарадах — ратушы ў Кечкемеце і [[Кішкунфеледзьхаза|Кішкунфеледзьхазе]], прыватныя хаты (палацы) і гасцініцы ў [[Сегед]]зе і [[Мішкальц]]ы, будынак Музея Лаяша Кошута ў [[Цэглед]]зе і інш.

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:}}

{{Еўропа паводле тэм|Архітэктура}}
{{Венгрыя ў тэмах}}

<!--На тэрыторыі Венгрыі захаваліся помнікі мастацтва [[скіфы|скіф]]аў і [[кельт]]аў, рэшткі [[Старажытны Рым|рым]]скіх пасяленняў, сляды пасяленняў старажытных [[славяне|славян]]. Да [[X]]—[[XI]] стагоддзяў адносяцца «ніжнія храмы» ў гарадах Фельдэбрэ і Ціхань, да [[XI ]]— пачатку [[XIII ст.]] — раманскія базілікі ў Яку, Печы, Жамбеку, раннегатычная палацавая капэла ў [[Эстэргам]]е. У канцы [[XIII]]—[[XV]] ст. будуюцца гатычныя цэрквы ў Шопране, Пешце і інш. і замкі, сярод якіх Дыяшдзьёр, Вішэград.

Росквіту мастацтва В. дасягнула ў другой палове 15 ст. пры каралю Мацьяшу Хуньядзі (Корвіне). Творчасць італьян. архітэктараў і мастакоў, якія працавалі ў В., садзейнічала пашырэнню культуры Адраджэння. У гарадах Буда і Вішэград створаны каралеўскія рэзідэнцыі. Свецкі дух быў уласцівы і царкоўным будынкам, гэта ў прыватнасці тычыцца капэлы Бакаца з ордарным дэкорам пры саборы ў Эстэргаме, пабудаванай у 1506—07 гадах.

Турэцкае нашэсце (1526) надоўга затрымала-развіццё венг. культуры. З канца 17 ст. будуюцца пераважна палацы і цэрквы, сярод якіх палац у Рацкеве, цэрквы ў Пешце, Эгеры, Эстэргаме; у мастацтве замацоўваецца аўстр. ўплыў і стыль барока. У архітэктуры і скульптуры першай палове 19 ст. пераважаў класіцызм (рэфарматарскі сабор у Дэбрэцэне, 1803—21, арх. М. Печы; Нац. музей у Пешце, 1837—47, арх. М. Полак).

У канцы 19 ст. склаліся характэрныя рысы арх. аблічча Будапешта — шырокія магістралі, будынкі ў духу неаготыкі, неабарока і неарэнесансу (парламент, 1884—1896; оперны т-р, 1875—84, арх. М. Ібль). На мяжы 19—XX стст. з'явіліся збудаванні ў стылі [[мадэрн]] (Музей прыкладнога мастацтва ў Будапешце, 1896, арх. Э. Лехнер).

Для пасляваеннай архітэктуры характэрныя мэтазгоднасць планіроўкі, спалучэнне простых, ясных аб'ёмаў: Нар. стадыён ([[1948]]—[[1953]]), мост «Эржэбет» ([[1955]]—[[1965]]), гасцініца «Дула Інтэркантыненталь» (1969) у Будапешце, Палац спорту ў Мішкальцы ([[1970]]), т-р у Дзьёры ([[1978]]), прамысл. будынкі ў Ньірэдзьхазе і інш., ��асцініцы ў Дэбрэцэне, Кечкемеце, Хайдусобасла і інш. Сучасныя збудаванні ўдала спалучаюцца з гіст. ансамблямі. Створаны манумент Вызвалення на гары Гелерт у Будапешце (1947, Кішфалудзі-Штробль).-->

[[Катэгорыя:Архітэктура краін Еўропы|Венгрыя]]
[[Катэгорыя:Архітэктура Венгрыі| ]]
Шаблоны на гэтай старонцы:
Вярнуцца да Архітэктура Венгрыі.
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Архітэктура_Венгрыі"