Прагляд крыніцы для Саляная шахта Вялічка

Вы ня маеце дазволу на рэдагаваньне гэтай старонкі з наступнай прычыны:
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.
Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.
Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.
У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Вы можаце праглядаць і капіяваць крынічны тэкст гэтай старонкі.
{{Аб’ект сусьветнае спадчыны
|Назва        = Саляная шахта Вялічка
|Name         = Wieliczka Salt Mine
|Выява        = [[Файл:Wieliczka Saint Kinga.jpg|250px]]
|Подпіс выявы = 
|Краіна       = [[Польшча]]
|Тып          = культурны
|Крытэры      = iv
|ID           = 32
|Спасылка     =  
|Рэгіён       = [[Сьпіс аб’ектаў Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў Эўропе|Эўропа і Паўночная Амэрыка]]
|Каардынаты   = {{Каардынаты|49|58|45.012|паўночнае|20|3|50.004|усходняе|выяўленьне=загаловак}}
|Год          = 1978
|Сэсія        = 2-я
|Падаўжэньне  = 2008, 2013
|У небясьпецы = 
}}
'''Саляна́я ша́хта Вялі́чка''' ({{Мова-pl|Kopalnia soli Wieliczka}}) — месца заляганьня [[Каменная соль|каменнай солі]] ў месьце [[Вялічка (горад)|Вялічка]] ([[Польшча]]), распрацоўванае з XIII да XX стагодзьдзяў. Шахта адлюстроўвае разьвіцьце мэтадаў і тэхналёгіяў здабычы солі цягам сямі стагодзьдзяў. Яна ўяўляе зь сябе калідоры і галерэі на сямі падземных узроўнях на глыбіні ад 57 м да 198 м агульнай працягласьцю болей за 200 км<ref name="u32">{{Спасылка|url=http://whc.unesco.org/en/list/32|загаловак=Wieliczka Salt Mine|выдавец=[[ЮНЭСКО]]|мова=en|дата=2010-04-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/67AHMizR1|archivedate=2012-04-24}}</ref>.

З 1978 року саляная шахта Вялічка ўваходзіць у [[Сьпіс аб’ектаў Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў Польшчы|сьпіс]] аб’ектаў [[Сусьветная спадчына|Сусьветнае спадчыны]] [[ЮНЭСКО]]<ref name="u32"/>.

== Мінуўшчына ==
[[Файл:02777Wieliczka.JPG|значак|зьлева|Драўляныя калаўроты на конскай цязе]]
Месцапаклад солі ў Вялічцы быў утвораны каля 15 мільёнаў год таму і адносіцца да міяцэнскай фармацыі. Ён уяўляе сабой паласу даўжынёй 10 км і шырынёй ад 0,5 да 1,5 км, працяглую з усходу на захад уздоўж паўночнай мяжы [[Карпаты|Карпатаў]]<ref>{{Спасылка|url=http://wieliczka.krakow.ru/poza.htm|загаловак=За трассой…|выдавец=Саляная шахта Вялічка|мова=ru|дата=2010-04-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/67AHOPos2|archivedate=2012-04-24}}</ref>.

Археалягічныя дасьледаваньні тэрыторыі Вялічкі паказалі, што выпарваньне рошчыны, якую чэрпалі з саляных крыніцаў, тут рабілі ўжо ў IV тыс. да н. э.

Пазьней пачалі будаваць расьсельныя калодзежы (вэртыкальныя сьвідравіны, якія раскрывалі гарызонт салёных водаў). Імаверна, пад час такіх працаў гарнякі пачалі натрапляць на паклады крышталёвай солі, што й запачаткавала падземную распрацоўку радовішча. Яшчэ ў 1044 року [[Казімер I Аднавіцель]] выдаў прывілей саляным капальням у Вялічцы, назваўшы іх «magnum sal alias Wieliczka».

Паклады вяліцкай солі пачалі эксплюатаваць у 80-х роках [[XIII стагодзьдзе|XIII стагодзьдзя]]. Тут быў разьмешчаны вялікі цэнтар [[Саляная прамысловасьць|солевараньня]], што маў назву ''Magnum Sal'' — Вялікая соль (адкуль і назва «Вялічка»). Выгадныя горна-геалягічныя ўмовы, просты доступ да саляных пакладаў прывялі да хуткага разьвіцьця шахты і паўстаньня гарняцкага паселішча, якому ў 1290 року былі нададзеныя [[мескія правы]].

Шахта была ўласнасьцю польскіх каралёў і давала на той час больш за 30% прыбыткаў у дзяржаўную скарбніцу. У 1368 року кароль Казімер Вялікі зацьвердзіў «Горны статут», які ўрэгулёўваў прававыя пытаньні арганізацыі ды кіраваньня Кракаўскімі капальнямі солі (разам зь Вялічкаю ў прадпрыемства ўваходзіла [[Саляная капальня Бохня|шахта ў Бохні]]). Згодна з статутам была ўсталяваная адміністратыўная герархія, акрэсьленыя кампэтэнцыя й правы шахтэраў ды чыноўнікаў-кантралёраў. Ад імя караля шахтаю кіраваў саляны прыстаў (г.зв. «жупнік»). «Горны статут» быў адным зь першых у Эўропе горнічных прывілеяў, які вызваляў шахтэраў ад фэўдальнай залежнасьці, закладаў падмуркі новых адносінаў у гаспадарцы ды грамадзтве.

У [[XIV стагодзьдзе|XIV стагодзьдзі]] ў Вяліцкай шахце было каля 60 салякопаў-стольнікаў, якія малі свае дзялянкі распрацовак і спадчынныя правы на шахтэрскую дзейнасьць. Яны наймалі шахтэраў, арганізоўвалі падземныя працы (часам працавалі й самі), а здабычу прадавалі каралеўскаму прыставу па фіксаваных коштах. Здабыча солі і падземнае транспартаваньне зьдзяйсьняліся рукамі, а пад’ём солі з шахты — з дапамогаю адмысловых валаў.

У наступным стагодзьдзі валы зьмяніў [[калаўрот]] — гарызантальныя колы, якія прыводзілі ў рух людзі, а пасьля й [[Конь|коні]]. Мэханізацыя здабычы павялічыла аб’ёмы вытворчасьці і прыбытку, у гэты час пачалося паглыбленьне шахтаў<ref name="hist">{{Спасылка|url=http://wieliczka.krakow.ru/historia.htm|загаловак=История|выдавец=Саляная шахта Вялічка|мова=ru|дата=2010-04-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/67AHPgEdn|archivedate=2012-04-24}}</ref>. Напрыканцы [[XV стагодзьдзе|XV стагодзьдзя]] кароль, маючы вялікія даўгі перад багатымі мяшчанамі, аддаў ім у заставу Кракаўскія капальні. У выніку драпежніцкага гаспадараньня тагачасных уласьнікаў Вяліцкая шахта была разрабаваная і спустошаная. У [[1507]] року яе выкупіў Ян Бонэр, які з часам вярнуў ёй былое значэньне.

Да [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзя]] горныя працы былі сэзоннымі (з восені да вясны), потым здабычу вялі бесьперапынна. Паводле сьведчаньняў вядомых наведвальнікаў капальні (папскі нунцый Ф. Руджэры, літаратар Х. Шэдэль, вэнэцыянскі пасланьнік Х. Ліпамана), у [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]] на шахце стала працавалі 1000–1500 шахтэраў, а гадавая здабыча солі дасягала 7-8 тысячаў тон. У гэты час у Вялічцы было збудавана тры новыя ствалы: «Бонэр», «Бужэнін», «Льёіс». Як пісаў францускі дасьледнік Ле Лабур’єр (1647): <tt>«Саляныя капальні вяліцкія ня менш знакамітыя, ніж піраміды эгіпецкія, але карысьнейшыя. Яны ёсьць пахвальнаю памяткаю працалюбнасьці палякаў».</tt>

Нястача грошай на вайсковыя паходы змусіла караля [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]] зноў перадаць шахту ў арэнду. Карысьлівае гаспадараньне новых гаспадароў (П. Прован, С. Любамірскі) супала са стыхійнымі бедзтвамі (эпідэміі, пажары), бунтамі гарнякоў і іхнім жорсткім здушэньнем. Усё гэта прывяло да рэгрэсу здабыўчых працаў.

Новы ўздым горніцтва ў Вялічцы распачаўся за часамі караля [[Жыгімонт III Ваза|Жыгімонта III]], які стымуляваў прафэсійнае майстэрства шахтэраў, запрошваў іншаземных адмыслоўцаў для інжынэрна-тэхнічных працаў. Так, швэдзкі геадэзіст М. Герман у 1631—1639 выканаў вядомыя пляны трох гарызонтаў шахты, а таксама места [[Вялічка (горад)|Вялічкі]]. Здабыча ў гэты пэрыяд сягала ад 20 да 40 тыс. тон шторок.

Далейшае разьвіцьцё капальні зьвязанае зь перадачаю кіраваньня саксонскім прадпрымальнікам (1718) і даручэньнем тэхнічнага нагляду таленавітаму інжынэру Я. Борляху (з 1743), які выканаў новыя пляны горных працаў, запрапанаваў арыгінальныя разьвязаньні тэхнічных праблемаў, паглыбіў ствалы да трэцяга ўзроўню, ўвёў новы горны статут, спрыяў зьяўленьню ў камэрах капальні твораў мастацтва, якія здабулі ёй сусьветную славу.

[[Файл:Korytarz.jpg|значак|зьлева|Старыя калідоры шахты]]
[[Першы падзел Рэчы Паспалітай|Падзел Рэчы Паспалітай]] і прыход [[Аўстрыя|аўстрыйцаў]] у [[1772]] року паклаў канец каралеўскай манаполіі на здабычу солі. З 1867 року праўленьне капальней было падпарадкаванае галіцкай уладзе ў [[Львоў|Львове]]. Аўстрыйскія майстры [[Горная справа|горнай справы]] мэханізавалі падземныя працы: ручныя [[Дрыль|дрылі]] замянілі на [[Пнэўматычны прывад|пнэўматычныя]]. Быў пабудаваны саляны [[млын]] і [[Паравая машына|паравая пад’ёмная машына]]. У 1912 року была збудаваная мэханізаваная [[саляварня]]. За часам нацысцкай акупацыі былі спробы будаўніцтва падземнага гораду па вытворчасьці ваеннай тэхнікі<ref name="hist"/>.

Працы на шахце былі спыненыя ў [[1996]], калі эксплюатацыя раёнаў паблізу гістарычных выпрацовак стала прычынай разбурэньня турыстычных маршрутаў. У канцы 1950-х рокаў былі пачатыя першыя працы па забесьпячэньні бясьпекі капальняў. За сем стагодзьдзяў тут было здабыта 7,5 млн м³ солі.

Яшчэ ў XVI стагодзьдзі былі заўважаныя лекавыя ўласьцівасьці солі. Іхняя актыўная эксплюатацыя пачалася ў 1826 року, калі было зарганізаванае лекаваньне салявымі ваннамі. У 1939—1955 доктар Фэлікс Бачкоўскі лячыў ад 36 хваробаў у заснаваных ім купальнях. Лекавая дзейнасьць вярнулася ў шахты ў 1958 з ініцыятывы доктара Мечыслава Скулімоўскага, які лячыў [[Бранхіяльная астма|бранхіяльную астму]], запаленьне [[Бронхі|бронхаў]] і [[Алергія|алергічны]] [[насьпель]]. Заснаваны ім [[санаторый]] дзейнічае дагэтуль<ref name="hist"/>.

== Турызм ==
[[Файл:Wieliczka-Przykos.jpg|значак|Гравюра 1842 року]]
У XV стагодзьдзі саляную шахту Вялічка пачалі паказваць прывілеяваным асобам у пазнавальных мэтах. Да канца XVI стагодзьдзя турызм заставаўся [[эліта]]рным, наведаць горныя выпрацоўкі можна было толькі з дазволу [[Кароль Польшчы|караля]]. Вось як апісвае капальні Жан Хаісьнін, які наведаў іх у [[1572]] разам з пасланцамі [[Кароль Францыі|караля Францыі]]: «месца, у якое паўгадзіны спускацца патрэбна, у вялікіх і магутных пад’ёмніках, што вытрымліваюць вагу 50 чалавек. Унізе можна ўбачыць агромністыя пячоры, выкапаныя ў саляных скалах, як вуліцы места»<ref name="hist"/>.

У XVIII стагодзьдзі быў збудаваны ствол шахты з прыступкамі, што значна спрасьціла ўмовы агляду капальняў. У канцы XVIII стагодзьдзя шахту штомесяц наведвалі некалькі дзясяткаў чалавек, а на пачатку XIX стагодзьдзя лік турыстаў дасягаў некалькіх сотняў. Аўстрыйцы павялічылі колькасьць турыстычных інтэр’ераў капальняў, адкрылі доступ на другі і трэці ўзроўні. Траса была добра асьветленая, абсталяваная [[абэліск]]амі і [[помнік]]амі. Капальні сталі такімі папулярнымі, што падручнік па геаграфіі канца XIX стагодзьдзя пасьля падрабязнага апісаньня Вялічкі дадаваў, што побач знаходзіцца места [[Кракаў]]<ref name="hist"/>.

На пачатку XX стагодзьдзя існавалі пэўныя ўмовы па колькасьці прыманых турыстаў — ня больш за 100 чалавек адначасна. Кошт наведваньня залежаў ад асьветленасьці маршруту — чатыры клясы. Турыстаў сустракаў горны [[аркестар]]. Акрамя таго, існавала магчымасьць зрабіць групавы фатаздымак<ref name="hist"/>.

У паваенныя гады колькасьць турыстаў працягвала ўзрастаць. У сярэдзіне 1950-х шахту наведвалі каля 200 тысячаў чалавек шторок, у першай палове 1970-х — 750 тысячаў чалавек, а пасьля крызісу 1981 року — 600 тысячаў. За гэты час былі адрамантаваныя шахты і турыстычныя камэры, пабудаваныя цэнтры па продажы сувэніраў<ref name="hist"/>.

У 1978 [[ЮНЭСКО]] занесла саляную шахту ў [[Сьпіс аб’ектаў Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў Польшчы|сьпіс аб’ектаў]] [[Сусьветная спадчына|сусьветнае спадчыны]]. Праблемы зь [[Вільготнасьць|вільготнасьцю]] змусілі арганізацыю ў 1989 року зьмясьціць шахту ў [[Сьпіс аб’ектаў Сусьветнай спадчыны у небясьпецы|сьпіс аб’ектаў, якім пагражае зьнішчэньне]]. Пасьпяховыя працы па зьмяншэньні вільготнасьці і захаваньні саляных скульптураў дазволілі ЮНЭСКО выключыць аб’ект з гэтага сьпісу ў 1998 року<ref name="unew">{{Спасылка|url=http://whc.unesco.org/en/news/147|загаловак=World Heritage Committee Removes Old City of Dubrovnik and Wieliczka Salt Mine from its List of Endangered Sites|выдавец=[[ЮНЭСКО]]|мова=en|дата=2010-04-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/67AHQWcve|archivedate=2012-04-24}}</ref>.

== Славутасьці ==
[[Файл:02757Wieliczka.JPG|значак|Помнік Мікалаю Капэрніку]]
[[Файл:Wieliczka salt mine danilowicz.jpg|зьлева|значак|Надшахтная пабудова ствала Даніловіча]]
[[Файл:01340Wieliczka.JPG|150пкс|значак|Помнік Казімеру Вялікаму]]
[[Файл:01366Wieliczka.JPG|зьлева|значак|Жырандоля ў капліцы Сьвятой Кінгі]]
Турыстычныя маршруты ўлучаюць блізу дваццаці розных камэраў і капліцаў, разьмешчаных у салянай шахце.

'''Шахтны ствол Даніловіча''' быў прарублены ў 1635—1640 роках, калі капальнямі кіраваў Мікалай Даніловіч. Ствол доўгі час служыў для транспартаваньня солі на паверхню. З XIX стагодзьдзя ён выкарыстаўваўся для транспартаваньня працаўнікоў і турыстаў. Драўляная надшахтная пабудова ў 1874 была замененая мураванай, а конны прывад для пад’ёмнікаў — сьпярша паравай машынай, а пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] — [[Электрычнасьць|электрычнай]] пад’ёмнай машынай<ref name="tour">{{Спасылка|url=http://wieliczka.krakow.ru/trasa.htm|загаловак=Туристический маршрут|выдавец=Саляная шахта Вялічка|мова=ru|дата=2010-04-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/67AHSCO47|archivedate=2012-04-24}}</ref>.

'''Камэра [[Мікалай Капэрнік|Мікалая Капэрніка]]''' зьмяшчае скульптуру, усталяваную ў 500-ую гадавіну з дня нараджэньня [[астраном]]а. Камэра паўстала ў 1875 року<ref name="tour"/>.

'''Капліца Сьвятога Антонія''' была створаная напрыканцы XVII стагодзьдзя ў глыбе зялёнай солі. Першая імша ў [[Капліца|капліцы]] адбылася ў 1698 року. Капліца захавала сваю форму, а таксама саляныя скульптуры і [[алтар]], якія былі амаль зьнішчаныя вільготным паветрам. Сярод скульптураў знаходзяцца фігуры [[Укрыжаваньне Хрыста|Хрыста Ўкрыжаванага]], [[Божая Маці|Божай Маці]] зь немаўлём, [[Сьвяты Антоній|Сьвятога Антонія]]<ref name="tour"/>.

'''Камэра Казімера Вялікага''' зьявілася ў першай палове XVIII стагодзьдзя і атрымала сваю назву ў 1968 року. [[Казімер III Вялікі]] выдаў загад, які рэгуляваў здабычу і гандаль сольлю. У камэры знаходзіцца бюст караля<ref name="tour"/>.

'''Капліца Сьвятой Кінгі''' была створана ў 1896 намаганьнямі шахтэра Юзэфа Маркоўскага. [[Сьвятая Кінга]], апякунка солездабыўцоў у Польшчы, была [[Кананізацыя|кананізаваная]] [[Папа Рымскі|Папам]] [[Ян Павал II|Янам Паўлам II]] падчас аднаго з апошніх візытаў у краіну. Капліца разьмешчаная на глыбіні 101 мэтар, ейныя памеры: даўжыня — 54 мэтры, шырыня — 15-18 мэтраў, вышыня — 10-12 мэтраў. У капліцы разьмешчаныя фігуры сьвятой Кінгі й іншых мясцовых сьвятых, саляная копія «[[Таемная вячэра (Леанарда да Вінчы)|Таемнай вячэры]]» [[Леанарда да Вінчы]], а таксама мноства іншых скульптураў на рэлігійную тэматыку. Капліцу асьвятляе [[жырандоля]] з саляных крышталяў. Усе саляныя скульптуры і прэсьбітэрый створаныя вядомым польскім скульптарам [[Станіслаў Анёл|Станіславам Анёлам]]. Капліца дзейнічае<ref name="tour"/>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Сусьветная спадчына|32}}
* [http://www.kopalnia.pl/ Афіцыйная бачына капальні]{{ref-pl}}{{ref-en}}{{ref-de}}{{ref-es}}{{ref-fr}}{{ref-it}}{{ref-ru}}
* [http://loveopium.ru/evropa/solyanaya-shaxta-v-velichke.html Фотарэпартаж з саляной шахты Вялічка]{{ref-ru}}
* [https://muzeum.wieliczka.pl/ Саляны музэй Вялічкі]{{ref-pl}}{{ref-en}}{{ref-ua}}

{{Сусьветная спадчына Польшчы}}

[[Катэгорыя:Вялічка]]
[[Катэгорыя:Саляныя пячоры]]
[[Катэгорыя:Зьявіліся ў XIII стагодзьдзі]]
[[Катэгорыя:Падземныя збудаваньні Польшчы]]
Шаблёны, якія ўжываюцца на гэтай старонцы:
Вярнуцца да старонкі «Саляная шахта Вялічка».
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Саляная_шахта_Вялічка»