Прагляд крыніцы для Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка

Вы ня маеце дазволу на рэдагаваньне гэтай старонкі з наступнай прычыны:
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.
Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.
Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.
У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Вы можаце праглядаць і капіяваць крынічны тэкст гэтай старонкі.
{{Краіна 
|Назва              = Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка
|НазваЎРоднымСклоне = Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі
|НазваНаДзяржаўнайМове = {{мова-af||скарочана}} Republiek van Suid-Afrika<br/>{{мова-en||скарочана}} Republic of South Africa 
|Сьцяг              = Flag of South Africa.svg 
|Герб               = Coat of arms of South Africa (heraldic).svg
|НацыянальныДэвіз   = !ke e: ǀxarra ǁke 
|Месцазнаходжаньне  = South Africa (orthographic projection).svg
|АфіцыйнаяМова      = [[афрыкаанс]], [[ангельская мова|ангельская]], [[зулу (мова)|зулу]], [[кгоса (мова)|кгоса]], [[сўаці (мова)|сўаці]], [[ндэбэле (мова)|ндэбэле]], [[паўднёвая сота]], [[паўночная сота]], [[тсонга (мова)|тсонга]], [[тсўана (моа)|тсўана]], [[вэнда (мова)|вэнда]]
|Сталіца            = [[Кейптаўн]] (заканадаўчая), [[Прэторыя]] (адміністрацыйная), [[Блюмфантэйн]] (судовая) 
|НайбуйнейшыГорад   = [[Яганэсбург]] 
|ТыпУраду           = [[Парлямэнцкая рэспубліка]] 
|ПасадыКіраўнікоў   = [[Прэзыдэнт]] 
|ІмёныКіраўнікоў    = Сірыл Рамафоса
|Плошча             = 1221037
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 25-е
|АдсотакВады        = нязначны
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 2013
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 25-е
|Насельніцтва       = 52 981 991
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 42,4
|ГодАцэнкіСУП       = 2014
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 25-е
|СУП                = $623,201 млрд 
|СУПНаДушуНасельніцтва = $11 914
|Валюта             = [[Ранд]]
|КодВалюты          = ZAR
|ЧасавыПас          = SAST
|ЧасРозьніцаUTC     = +2
|ЧасавыПасУлетку    =
|ЧасРозьніцаUTCУлетку = 
|НезалежнасьцьПадзеі = — аб’яднаньне<br/>— ўэстмінтарскі статут<br/>— рэспубліка
|НезалежнасьцьДаты  = Ад [[Злучанае Каралеўства|Злучанага Каралеўства]]<br />[[31 траўня]] [[1910]]<br />[[11 сьнежня]] [[1931]]<br />[[31 траўня]] [[1961]]
|ДзяржаўныГімн      = Нацыянальны гімн ПАР
|АўтамабільныЗнак   =
|ДамэнВерхнягаЎзроўню = za
|ТэлефонныКод       = 27 
|Дадаткі            = [[Файл:Kaart Suid-Afrika.png|цэнтар|280пкс|Мапа ПАР]] 
|Катэгорыя          = Паўднёва-Афрыканская рэспубліка
}}
'''Паўднё́ва-Афрыка́нская Рэспу́бліка''' — краіна, разьмешчаная на паўднёвай ускраіне [[Афрыка|Афрыкі]]. Мае мяжу з [[Намібія]]й, [[Батсвана]]й, [[Зымбабвэ]], [[Мазамбік]]ам, [[Сўазілэнд]]ам, а таксама [[Лесота]], тэрыторыя якога поўнасьцю аточаная Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікай.

Колькасьць эўрапейскіх імігрантаў ў ПАР большая за любую іншую краіну ў Афрыцы; акрамя іх і карэннага насельніцтва тэрыторыяў у ПАР жывуць гэтаксама [[індыйцы]]. Увогуле, 80 адсоткаў ад усяго насельніцтва рэспублікі ёсьць прадстаўнікамі [[нэгроідная раса|нэгроіднае расы]]. Краіна валодае багатымі мінэральнымі рэсурсамі, а таксама зьяўляецца самай эканамічна разьвітай на кантынэнце і мае адносна трывалыя сусьветныя пазыцыі<ref>[https://web.archive.org/web/20090114023827/http://www.goafrika.ru/main/country_detail/10/ Інфармацыя пра краіну]</ref>.

== Афіцыйныя назвы ==
У сувязі з тым, што ў ПАР дзяржаўнымі прызнаныя 11 моваў (трэцяя краіна паводле колькасьці моваў пасьля [[Індыя|Індыі]] ды [[Балівія|Балівіі]]<ref name="languages">[https://web.archive.org/web/20100712111723/http://www.midas-tour.ru/country/text/47 Мовы ПАР]</ref><ref name="indian_lang">[https://web.archive.org/web/20091001070512/http://www.impression.ru/India/info/India_info_510.html Мовы Індыіі]</ref>), краіна мае 11 афіцыйных назваў:

* ''Republiek van Suid-Afrika'' ([[афрыкаанс]])
* ''Republic of South Africa'' ([[ангельская мова|ангельская]])
* ''IRiphabliki yeSewula Afrika'' ([[паўднёвая ндэбэле]])
* ''IRiphabliki yaseMzantsi Afrika'' ([[коса (мова)|коса]])
* ''IRiphabliki yaseNingizimu Afrika'' ([[зулу]])
* ''Rephaboliki ya Afrika-Borwa'' ([[паўночная сота]])
* ''Rephaboliki ya Afrika Borwa'' ([[сэсота]])
* ''Rephaboliki ya Aforika Borwa'' ([[тсўана (мова)|тсўана]])
* ''IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika'' ([[сўазі (мова)|сўазі]])
* ''{{Юнікод|Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe}}'' ([[вэнда (мова)|вэнда]])
* ''Riphabliki ra Afrika Dzonga'' ([[тсонга]])

Нягледзячы на такі багаты сьпіс назваў, некаторыя паўднёваафрыканцы пазьбягаюць афіцыйных назваў і аддаюць перавагу да ''Азанія'': гэта ў асноўным чорныя расісты, якія імкнуцца дыстанцавацца ад эўрапейскае спадчыны.

== Геаграфія ==
ПАР разьмешчаная на паўднёвай канцавой частцы [[Афрыка|Афрыкі]]. Даўжыня берагавой лініі складае 2798 км. ПАР мае плошчу 1&nbsp;219&nbsp;090 км², краіна зьяўляецца 24-й па плошчы ў сьвеце (пасьля [[Малі]]). Найвышэйшы пункт ПАР — гара [[Нджэсуці]] ў [[Драконавыя горы|Драконавых гарах]].

У ПАР прадстаўленыя разнастайныя [[кліматычныя зоны]], ад сухой [[пустыня|пустыні]] [[Наміб]] да [[субтропікі|субтропікаў]] на ўсходзе ля мяжы з [[Мазамбік]]ам ды ўзьбярэжжы [[Індыйскі акіян|Індыйскага акіяну]]. На ўсходзе мясцовасьць хутка падымаецца, ўтвараючы [[Драконавыя горы]] ды пераходзячы ў больш унутранае [[плято]], якое называюць вэльд.

Унутраныя раёны ПАР — вялізная, параўнальна плоская ды рэдказаселенная прастора, вядомая як [[Кару]], якая высушваецца з набліжэньнем да пустыні Наміб. Насупраць, усходняе ўзбярэжжа выдатна ўвільготненае і мае клімат, блізкі да трапічнага. На крайнім паўднёвым захадзе клімат надзвычайна падобны на [[міжземнаморскі клімат|міжземнаморскі]], з дажджлівай зімой ды сьпякотным, сухім летам. Гэты раён лічыцца самым спрыяльным для вінаградарства. Таксама раён вядомы сваімі сталымі вятрамі, што дзьмуць круглы рок. Гэты вецер ля [[мыс Добрай Надзеі|мысу Добрай Надзеі]] настолькі моцны, што спрычыняў мноства нязручнасьцяў маракам ды прыводзіў да караблекрушэньняў. Далей на ўсходзе ападкі ідуць раўнамерна, таму гэты рэгіён лепей пакрыты расьліннасьцю. Ён вядомы як «Шлях садоў».

Рэгіён [[Вольная дзяржава|Вольнае дзяржавы]] (назва адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі ў ПАР) — асабліва плоская мясцовасьць, якая разьмешчаная ў цэнтры высокага плято. На поўнач ад ракі [[Вааль]] вэльд лепей увільготнены і пры гэтым на яго ня ўзьдзейнічаюць завысокія тэмпэратуры. [[Яганэсбург]], які знаходзіцца ў цэнтры вэльду на вышыні 1740 мэтраў, атрымлівае 760 мм ападкаў на рок. У гэтых мясьцінах зімы халаднейшыя, хаця сьнег падае зрэдку.

=== Адміністратыўны падзел ===

[[Файл:SouthAfricaNumbered.png|thumb|300px|Правінцыі ПАР]]
[[Файл:South Africa 1991.jpg|Правінцыі ПАР (1991)|300px|thumb]]
Да [[1994]] году ПАР была [[федэрацыя|федэрацыяй]] ды падзялялася на 4 правінцыі: [[Капская правінцыя|Капскую]], [[Натал (правінцыя)|Натал]], [[Аранжавая Свабодная дзяржава]] ды [[Трансвааль]]. Такі падзел адлюстроўваў каланіяльнае мінулае ПАР.

Цяпер ПАР зьяўляецца ўнітарнай дзяржавай. Тэрыторія краіны падзеленая на 9 [[правінцыя|правінцый]] (кожная мае свой адміністратыўны цэнтар):

# [[Заходне-Капская правінцыя]] ([[Кейптаўн]])
# [[Паўночна-Капская правінцыя]] ([[Кімбэрлі (ПАР)|Кімбэрлі]])
# [[Усходне-Капская правінцыя]] ([[Біша]])
# [[Квазулу-Натал]] ([[Пітэрмарыцбург]])
# [[Фры-Стэйт]] ([[Блумфантэйн]])
# [[Паўночна-Заходняя правінцыя (ПАР)|Паўночна-Заходняя правінцыя]] ([[Мафікенг]])
# [[Гаўтэнг]] ([[Яганэсбург]])
# [[Мпумаланга]] ([[Нэлспройт]] або ''Мбамбела'')
# [[Лімпопа (правінцыя)|Лімпопа]] ([[Палакванэ]])

Акрамя таго, ад 1951 да 1994 год у ПАР існавалі так званыя [[бантустан]]ы — [[аўтаномія|аўтаноміі]], вылучанныя для пражываньня вызначаных народнасьцяў. Па-за бантустанамі правы чорнага насельніцтва былі абмежаваныя. Чатыры зь іх атрымалі «незалежнасьць», якую не прызнала ніводная дзяржава, акрамя самой ПАР:

* [[Бопутатсвана]] ([[тсвана (народ)|тсвана]]) — «незалежнасьць» ад [[6 сьнежня]] [[1977]] году
* Транскей ([[коса (народ)|коса]]) — «незалежнасьць» ад [[26 кастрычніка]] [[1976]] году
* Сіскей (коса) — «незалежнасьць» ад [[4 сьнежня]] [[1981]] году
* [[Вэнда (бантустан)|Вэнда]] ([[вэнда (народ)|вэнда]]) — «незалежнасьць» ад [[13 верасьня]] [[1979]] году

Іншыя бантустаны знаходзіліся пад юрысдыкцыяй ПАР:

* Газанкулу ([[тсонга (народ)|тсонга]])
* Кангване ([[свазі]])
* Квандэбэле ([[ндэбэле (народ)|ндэбэле]])
* [[Квазулу (бантустан)|Квазулу]] ([[зулусы]])
* [[Лебова]] (паўночныя [[сота (народ)|сота]])
* [[Кваква]] (паўднёвыя сота)

=== Сталіца ===
[[Прэторыя]] афіцыйна лічыцца асноўнай сталіцай ПАР, паколькі там месьціцца ўрад краіны. Дзьве астатнія галіны ўлады разьмяшчаюцца ў двух іншых гарадах: парлямэнт у [[Кейптаўн]]у, Вярхоўны суд в [[Блумфантэйн]]у. Яны таксама лічацца сталіцамі. Гэта зьвязана з тым, што першапачаткова ПАР была [[канфедэрацыя|канфедэратыўнай дзяржавай]], у сувязі з гэтым, пры ўтварэньні Паўднёва-Афрыканскага Зьвязу (з брытанскіх уладаньняў са сталіцай у Кейптаўну, Аранжавай Свабоднай дзяржавы са сталіцай у Блумфантэйну ды Паўднёва-Афрыканскай рэспублікі (Трансвааля) са сталіцай у Прэторыі органы ўлады былі раўнамерна разьмеркаваныя па сталіцах дзяржаваў, што ўвайшлі ў яе склад.

== Гісторыя ==
[[Файл:Lesotho Slide Show (294).JPG|міні|Рандавэль — тыповае жытло народаў [[банту]] на тэрыторыі ПАР.]]
Чалавек зьяўвіўся на тэрыторыі сучаснай краіны ў далёкай старажытнасьці (дасьледаваньні стаянак у пячорах ля [[Стэркфантэйн]]у, Кромдраю ды Макапансхата); аднак верагодных зьвестак пра раньнюю гісторыю рэгіёну няшмат. Да прыходу плямёнаў [[банту]] (ракі [[Лімпапо]] на поўначы краіны яны дасягнулі ў сярэдзіне [[1 тысячагодзьдзе|I тысячагодзьдзя]] нашае эры) гэтая тэрыторыя была населеная вандроўнымі жывёлагадоўчымі плямёнамі [[кой-кой]] ([[готэнтоты|готэнтотаў]]) ды зьбіральнікамі-[[бушмэны|бушмэнамі]]. Земляробы-банту прасоўваліся на паўднёвы захад, зьнішчаючы ці асымілюючы мясцовае насельніцтва. Прыкладна да [[1050]] року адносяцца архэалягічныя сьведчаньні пра іх прысутнасьць у цяперашняй правінцыі [[Квазулу-Натал]]. Да часу прыходу эўрапейцаў рэгіён [[Мыс Добрай Надзеі|мысу Добрай Надзеі]] была заселеная кой-кой, а банту дасягнулі ўжо берагоў ракі Грэйт-Фіш.

=== Перасяленьні галяндцаў ===
[[Файл:Charles Bell - Jan van Riebeeck se aankoms aan die Kaap.jpg|міні|Прыбыцьцё Яна ван Рыбэка.]]
Упершыню сталае пасяленьне эўрапейцаў згадваецца [[6 красавіка]] [[1652]] року, калі [[Ян ван Рыбэк]] ад імя [[Галяндзкая Ост-Індзкая Кампанія|Галяндзкае Ост-Індзкае Кампаніі]] заснаваў пасяленьне на мысе Штормаў, які пазьней атрымаў назву Добрай Надзеі (цяпер — [[Кейптаўн]]). У [[XVII стагодзьдзе|XVII]] ды [[XVIII стагодзьдзе|XVIII стагодзьдзях]] у Паўночную Афрыку прыяжджалі каляністы зь Нідэрляндаў, а таксама францускія [[гугеноты]], якія ратаваліся ад рэлігійных перасьледаў на Радзіме, ды пасяленцы зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. У [[1770-я]] рокі каляністы сутыкнуліся зь мясцовымі плямёнамі, якія прасоўваліся з паўночнага ўсходу. Адбылася сэрыя сутыкненьняў, вядомыя як памежныя войны, прычынамі якіх былі ў асноўным дамаганьні белых перасяленцаў на землі афрыканцаў.

У Капскую калёнію звазілі рабоў зь іншых галяндзкіх уладаньняў, у прыватнасьці з [[Інданэзія|Інданэзіі]] ды з [[Мадагаскар]]у. Шмат рабоў, а таксама аўтахтоннае насельніцтва Капскага рэгіёну, зьмяшалася зь белымі каляністамі. Іх нашчадкаў называюць «капскімі каляровымі» ды і цяпер складаюць да 50 % насельніцтва ў [[Заходняя Капская правінцыя|Заходняе Капскае правінцыі]].

=== Брытанская калянізацыя ===
[[Вялікабрытанія]] ўпершыню атрымала панаваньне над [[Капская калёнія|Капскаю калёніяй]] у [[1795]] року, падчас Чацьвертай англа-галяндзкай вайны: тады [[Нідэрлянды]] апынуліся пад уладай [[Напалеон Банапарт|Напалеона]], і брытанцы, баючыся атрыманьня французамі кантролю над гэтым стратэгічна важным рэгіёнам, накіравалі ў Капстад (сёньня — Кейптаўн) войска на чале з генэралам Джэймсам Гэнры Крэйгам для захопу калёніяў ад імя [[статхолдэр]]а [[Вільгельм V Аранскі|Вільгельма V Аранскага]]. Губэрнатар Капстаду не атрымліваў ніякіх даручэньняў, аднак пагадзіўся падпарадкавацца Вялікабрытаніі. У [[1803]] року быў заключаны Ам’енскі мір, паводле ўмоваў якога [[Батавія]] (то бок Нідэрлянды, як яны сталі называцца пасьля захопу Францыяй) пакідала Капскую калёнію за сабой. Пасьля аднаўленьня вайны ў 1805 року Вялікабрытанія зноўку вырашыла захапіць тэрыторыю, і ў выніку бітвы на схілах [[Сталовая гара|Сталовае гары]] ў [[1806]] року брытанскія войскі пад камандаваньнем [[Дэйвід Бэрд|Дэйвіда Бэрда]] ўвайшлі ў форт Капстаду.

Брытанцы ўмацавалі сваю прысутнасьць на ўсходняе мяжы Капскае калёніі, змагаючыся зь мясцовымі плямёнамі шляхам будаваньня фартоў паабапал ракі [[Грэйт-Фіш]]. З мэтай узмацненьня сваёй улады ў гэтых мясьцінах, брытанская карона заахвочвала прыезд пасяленцаў з мэтраполіі.

У [[1806]] року пад ціскам розных сілаў унутры краіны парлямэнт Вялікабрытаніі забараніў [[рабства]], а ў [[1833]] гэтае палажэньне было распаўсюджанае і на брытанскія калёніі. Сталыя сутычкі на межах, адмена рабства і іншыя рознагалосьсі з брытанцамі прымусілі шматлікіх сялян галяндзкага паходжаньня (якіх называлі [[буры|бурамі]], ад {{мова-nl|boer|скарочана}} — «селянін») пайсьці ў так званы [[Вялікі трэк]] углыб кантынэнту, на высокае плято-[[вэльд]]. Там яны сутыкнуліся з племем ндэбэле на чале з Мзіліказі, былым паплечнікам [[Шака|Шакі]], які ўцёк на захад падчас так званага [[мфэканэ]] — перасяленьня народаў, што быў выкліканы міжусобнымі войнамі ў Паўднёва-Ўсходняй Афрыцы (сучасная правінцыя Квазулу-Натал). Урэшце буры заснавалі ў кантынэнтальнай частцы Паўднёвай Афрыкі свае дзяржавы [[Аранжавая рэспубліка]] ды [[Трансвааль]].

=== Англа-бурскія войны ===
Сярод асноўных прычынаў, якія прывялі да адкрытага канфлікту між эўрапейцамі ды бураў, вядомага як ''Англа-бурскія войны'', стала адкрыцьцё багатых радовішчаў [[алмаз]]аў у [[1867]] року ды [[золата]] ў [[1886]] року. Здабыча карысных выкапняў спрычыніла інтэнсіўны эканамічны рост калёніі і павелічэньне адцёку капіталу ў [[Эўропа|Эўропу]], рэзкі ўздым іміграцыі ў бурскія рэспублікі і пагаршэньню становішча тубыльцаў.
[[Файл:Boercamp1.jpg|міні|215пкс|Буры — жанчыны і дзеці — у канцэнтрацыйным лягеры.]]
Брытанскі ўрад ня здоліў зладзіць з падзеямі, што адбываліся ў калёніі, што ўрэшце прывяло да [[Англа-бурская вайна|першай англа-бурскае вайны]] (вядомая сярод насельніцтва ПАР як «Вайна за незалежнасьць») ў [[1880]]—[[1881]] роках. Першая вайна была хуткацечная: [[буры]] здолелі перамагчы рэгулярныя ангельскія войскі і дамагліся незалежнасьці тэрыторыяў. Сярод перавагаў бураў, што адыгралі значную ролю ў перамозе, лічацца лепшае веданьне мясцовасьці, а таксама вопратка колеру [[хакі]], якая хавала эфэктыўней за чырвоныя мундзіры ангельцаў. Аднак брытанскія войскі заснаваліся ў [[Квазулу-Натал|Натале]] ды [[Зулулэнд]]зе, дзякуючы перамозе ў [[Англа-зулуская вайна|вайне з зулусамі]]. У 1881 року бурскія рэспублікі аб’ядналіся ў Паўднёва-Афрыканскую рэспубліку ({{мова-af|Zuid-Afrikaansche Republiek|скарочана}}). [[Паўл Кругер]], адзін з кіраўнікоў паўстаньня, стаў прэзыдэнтам ПАР у 1883 року.

У [[1899]]—[[1902]] роках адбылася [[Англа-бурская вайна (1899—1902)|другая англа-бурская вайна]], калі буры, нягледзячы на папярэднія посьпехі, атрымалі паразу. У гэты раз брытанцы былі лепей экіпіраваныя і навучаныя. Пасьля няўдалых баявых дзеяньняў буры перайшлі да тактыкі [[партызанская вайна|партызанскае вайны]], зь якой ангельцы змагаліся, стварыўшы сетку [[канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйных лягераў]]. Паводле ўмоваў дамовы ў Ферэніхінгу брытанцы пагадзіліся выплаціць трохмільённую запазычаннасьць бурскіх урадаў. Акрамя таго, каляровае насельніцтва было пазбаўленае права голасу (акрамя Капскае калёніі).

=== Стварэньне Паўднёва-Афрыканскага Зьвязу ===
Пасьля перамоваў цягам чатырох рокаў, [[31 траўня]] [[1910]] року ўтварыўся [[Паўднёва-Афрыканскі Зьвяз]], які складаўся з брытанскіх калёніяў — [[Капская калёнія]], [[Натал (правінцыя ПАР)|Натал]], калёнія Аранжавае ракі ды [[Трансвааль]]. Зьвяз стаў [[дамініён]]ам [[Брытанская імпэрыя|Брытанскае імпэрыі]], з чым зьвязваецца атрыманьне ў [[1931]] року фактычнай незалежнасьці. Паводле Вэстмінстэрскага статуту ў імпэрскую палітыку ўводзіцца такі панятак як дамініён, што азначала прызнаньне права былымі калёніямі на самакіраваньне пры верхавенстве брытанскага манарха.

У [[1934]] року была ўтвораная Аб’яднанная партыя, ў якую ўвайшлі Паўднёваафрыканская партыя (прабрытанская пазыцыя) ды Нацыянальная партыя (бурская). Аднак празь пяць рокаў, у [[1939]] року яна распалася з прычыны паўсталых рознагалосьсяў, ці варта Паўднёвай Афрыцы ўсьлед за Вялікабрытаніяй уступаць у [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] — правая Нацыянальная партыя падтрымлівала расавую сэгрэгацыю, прапанаваную [[нацызм|нацысцкай Нямеччынай]].

=== Незалежнасьць ПАР ===
У [[1961]] року Паўднёва-Афрыканскі Зьвяз стаў незалежнай рэспублікай (Паўднёва-Афрыканская рэспубліка), якая выйшла з Брытанскай Садружнасьці Нацыяў на чале зь Вялікабрытаніяй. Адной з прычынаў выхаду было непрыняцьце палітыкі [[апартэід]]у іншымі чальцамі Садружнасьці (чалецтва ПАР было адноўленае ў чэрвені [[1994]] року).

=== Палітыка апартэіду ў ПАР ===
{{Асноўны артыкул|Апартэід}}
Апартэід ({{мова-af|apartheid|скарочана}}, літаральна «асобнасьць», «падзяленьне») — сыстэма легалізаванае расавае сэгрэгацыі, якая зьяўлялася асновай унутранае палітыкі белага ўраду Нацыянальнае партыі, што кіравала Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікай ад 1948 да 1990 году. Канцавой мэтай гэтае палітыкі было стварэньне «Паўднёвае Афрыкі для белых». Падчас апартэіду чорнаскурыя людзі фактычна часткова або цалкам пазбаўляліся наступных правоў:
[[Файл:Apartheid.jpg|міні|220пкс|Знак на пляжы ў Кейптаўне, які забараняе ўваход «чорным» ды сабакам.]]
* Права на грамадзянства ПАР
* Права на ўдзел у выбарах і права быць выбраным
* Права на волю перамяшчэньня (неграм было забаронена выходзіць на вуліцу пасьля захаду сонца, а таксама зьяўляцца ў «белых» раёнах без асаблівага дазволу ўладаў: фактычна было забаронена наведваньне буйных местаў, бо яны знаходзіліся ў «белых» раёнах)
* Права на зьмяшаныя шлюбы
* Права на мэдычнае абслугоўваньне (мэдыцына для «чорных» была не разьвітая, а ў некаторых раёнах яе бракавала)
* Права на культурна-забаўляльны адпачынак (асноўныя кінатэатры й іншыя ўстановы былі ў «белых» раёнах)
* Права на адукацыю (галоўныя адукацыйныя ўстановы знаходзіліся ў «белых» раёнах)
* Права быть прынятым на працу (за працадаўцам было афіцыйна замацаванае права прымяняць расавую дыскрымінацыю пры прыманьні на працу)

[[ААН]] неаднаразова ў сваіх рэзалюцыях прызнавала апартэід «паўднёва-афрыканскім фашызмам» ды заклікала Паўднёвую Афрыку прыпыніць палітыку расавае дыскрымінацыі. Тым ня менш, урад краіны ігнараваў патрабаваньні міжнародных арганізацыяў.

Прымяненьне захадаў палітыкі апартэіду выклікала пратэсты, страйкі ды хваляваньні ўнутры краіны, пікі якіх прыпалі на сярэдзіны 1950-х, пачатак 1960-х, сярэдзіну 1970-х ды 1980-я рокі. У верасьні [[1989]] року прэзыдэнтам краіны быў выбраны [[Фрэдэрык Вілем дэ Клерк|Фрэдэрык дэ Клерк]], які пачаў рабіць актыўныя дзеяньні па ліквідацыі сыстэмы апартэіду: шматлікія законы былі адмененыя, з турмы быў вызвалены [[Нэльсан Мандэла]] — і ў [[1994]] року прайшлі першыя ўсеагульныя выбары, перамогу на якіх атрымаў [[Афрыканскі нацыянальны кангрэс]], які да гэтых часінаў знаходзіцца ва ўладзе.

== Эканоміка ==
[[Файл:Johannesburg Stock Exchange.jpg|міні|220пкс|[[Яганэсбурская фондавая біржа|ЯФБ]] — найбуйнейшая біржа ў Афрыцы.]]
[[Паўднёвая Афрыка]] мае [[зьмешаная эканоміка|зьмешаную эканоміку]] з высокім узроўнем [[беднасьць|беднасьці]] й нізкім [[СУП]] на душу насельніцтва. Паводле клясыфікацыі [[ААН]] Паўднёвая Афрыка зьяўляецца краінай зь сярэднімі даходамі зь лішкам рэсурсаў, разьвітай фінансавай, юрыдычнай сыстэмамі, [[сувязь]]зю, [[энэргетыка]]й і [[транспарт]]ам і сучаснай інфраструктурай падтрымкі эфэктыўнага разьмеркаваньня тавараў у буйных гарадзкіх цэнтрах па ўсім рэгіёне. Паўднёвая Афрыка знаходзіцца на 25-м месцы ў сьвеце паводле аб’ёму СУП з [[2008]] року й лічыцца новай індустрыяльнай краінай. Найболей разьвітымі рэгіёнамі зьяўляюцца гарады [[Кейптаўн]], [[Порт-Элізабэт]], [[Дурбан]], [[Прэторыя]] й [[Яганэсбург]]. Акрамя гэтых эканамічных цэнтраў, разьвіцьцё ў іншых месцах краіны зьяўляецца нязначным, і беднасьць па-ранейшаму значна распаўсюджаная, нягледзячы на намаганьні ўраду. Узровень беспрацоўя даволі высокі, да таго ж Паўднёвая Афрыка ўваходзіць у топ-10 краінаў у сьвеце па няроўнасьці ў прыбытках<ref>[https://web.archive.org/web/20091012233302/http://hdrstats.undp.org/en/indicators/161.html ''Inequality in income or expenditure / Gini index''], Human Development Report 2007/08, UNDP</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20070613005439/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2172.html ''Distribution of family income – Gini index''], The World Factbook, CIA</ref><ref>[http://www.busrep.co.za/index.php?fArticleId=5181018 "South Africa has highest gap between rich and poor", 'Business Report']{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Busrep.co.za</ref>, які вымяраецца з дапамогай [[каэфіцыент Джыні|каэфіцыенту Джыні]]. У [[1995]]—[[2003]] рокі колькасьць шэрагу фармальных працоўных месцаў скарацілася, а нефармальных працоўных месцаў павялічылася, аднак агульны ўзровень беспрацоўя пагоршыўся<ref>[http://imf.org/external/pubs/nft/2006/soafrica/eng/pasoafr/sach3.pdf «Post-Apartheid South Africa: the First Ten Years – Unemployment and the Labor Market»]. IMF.</ref>, сярэдняя паўднёваафрыканская сям’я мае даход, які значна скараціўся ў пэрыяд паміж [[1995]] і [[2000]] рокамі.

Сярэдні прыбытак хатняй гаспадаркі белых пераўзыходзіў у чатыры разы аналягічны паказчык сярод хатняй гаспадаркі чорных у [[1995]] року. У [[2000]] року сярэдні заробак белай хатнія гаспадаркі пераўзыходзіў ужо ў шэсьць разоў сярэдні заробак чорнай хатняй гаспадаркі<ref>[https://web.archive.org/web/20110719024325/http://www.sarpn.org.za/documents/d0000164/page1.php «SARPN – South Africa»]. www.sarpn.org.za</ref>. Афіцыйна пасьля [[апартэід]]у ўрад праводзіў палітыку [[Чорная эканамічная магчымасьць|Чорнай эканамічнай магчымасьці]] (BEE), якая вызначаецца прызнаньнем «неабходнасьці павышэньня агульнай справядлівасьці, у тым ліку праз калектыўнаую ўласнасьць працоўных і суполак, а таксама праз разьвіцьцё навыкаў». На практыцы, аднак, BEE крытыкуецца з боку эканамістаў паўднёваафраканскага [[Банк разьвіцьця ПАР|Банку разьвіцьця]] ў факусоўцы «амаль выключна на прасоўваньні асобных прадстаўнікоў чорнай расы, што мала вырашае эканамічнае становішча чорных людзей у краіне»<ref>Neva Makgetla. [http://www.businessday.co.za/articles/Content.aspx?id=105049 «Inequality on scale found in SA bites like acid»]. Business Day</ref>. Афіцыйныя палітыкі пазытыўна ацэньваюць дзеяньні накіраваныя на рост чорнага эканамічнага дабрабыту й стварэньня новай чорнай сярэдняй клясы<ref>[http://mg.co.za/article/2006-01-15-black-middle-class-boosts-car-sales-in-south-africa «Black middle class boosts car sales in South Africa: Mail & Guardian Online»]. mg.co.za</ref>, аднак у краіне існуюць праблемы злачыннасьці й росту колькасьці чалавек, якія хварэюць на [[ВІЧ]] і [[СНІД]]. Паўднёвая Афрыка пакутуе ад адносна цяжкага агульнага рэгуляваньня эканомікі ў параўнаньні з разьвітымі краінамі. Дзяржаўнае ўмяшаньне й навязваньне ствараюць высокія бар’еры ў многіх галінах дзейнасьці<ref>[https://web.archive.org/web/20090423133919/http://www.oecd.org/document/11/0%2C3343%2Cen_2649_33733_40977483_1_1_1_1%2C00.html «Economic Assessment of South Africa 2008»]. OECD.</ref>.

У [[1994]] року ўрад ўспадкаваў эканоміку, абхопленую доўгімі рокамі ўнутраных канфліктаў і зьнешніх санкцыяў. Аднак, за гэтыя часы [[інфляцыя]] была зьбітая, дзяржаўныя сродкі стабілізаваліся, а таксама некаторы замежны [[капітал]] быў прыцягнуты ў эканоміку<ref name="oecd">[https://web.archive.org/web/20090809083550/http://www.oecd.org//document//63//0,3343,en_2649_34577_40981951_1_1_1_1,00.html «Economic Assessment of South Africa 2008: Achieving Accelerated and Shared Growth for South Africa»]. OECD.</ref>. На пачатку [[2000]] року тагачасны прэзыдэнт [[Таба Мбэкі]] паабяцаў садзейнічаць эканамічнаму росту і росту замежных інвэстыцыяў, аслабляючы абмежавальныя законы і актывізуючы тэмпы [[прыватызацыя|прыватызацыі]], а таксама скарачаючы аб’ёмы непатрэбных урадавых выдаткаў. Ягоная палітыка сутыкнулася з моцнай апазыцыяй з боку арганізаванай працоўнай сілы. З [[2004]] року эканамічны рост значна падняў адсотак занятасьці [[Эканамічна актыўнае насельніцтва|эканамічна актыўнага насельніцтва]]<ref name="oecd"/>.

== Дэмаграфія ==
Паўднёвая Афрыка зьяўляецца домам для 50 мільёнаў чалавек рознага паходжаньня, культуры, моваў і рэлігіяў. У сярэдзіне [[2010]] году прагнозныя паказчыкі для расавых катэгорыяў краіны склаліся такім чынам: «чорныя» — 79,4%, «белыя» — 9,2%, «каляровыя» — 8,8%, [[індыйцы]] ці азіяты — 2,6%<ref>[http://www.statssa.gov.za/publications/P0302/P03022010.pdf «Midyear population estimates: 2010»]. Statistics South Africa.</ref>. Першы перапіс насельніцтва ў Паўднёвай Афрыцы быў праведзены ў [[1911]] року, паказаўшы, што белыя складалі 22% насельніцтва. У [[1980]] року іхняя колькасьць складала 16% ад агульнай колькасьці насельніцтва<ref>Study Commission on U.S. Policy toward Southern Africa (U.S.) (1981). [http://books.google.com/books?id=sq43lnbklEUC&pg=PA42&dq#v=onepage&q=&f=false «South Africa: time running out : the report of the Study Commission on U.S. Policy Toward Southern Africa»]. University of California Press. p. 42. ISBN 0-520-04547-5.</ref>.

== Культура ==
Адным з найвыбітнейшых прадстаўнікоў паэзіі на [[афрыкаанс]] зьяўляецца [[К. Люі Лейпальт]].

== Спорт ==
З [[11 чэрвеня]] па [[11 ліпеня]] [[2010]] року Паўднёва-Афрыканская рэспубліка прымала [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2010 году|Чэмпіянат сьвету па футболе]].

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Партал|Афрыка}}

{{Краіны Афрыкі}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]
Шаблёны, якія ўжываюцца на гэтай старонцы:
Вярнуцца да старонкі «Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка».
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Паўднёва-Афрыканская_Рэспубліка»