Прагляд крыніцы для Чэхія

Вы ня маеце дазволу на рэдагаваньне гэтай старонкі з наступнай прычыны:
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.
Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.
Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.
У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Вы можаце праглядаць і капіяваць крынічны тэкст гэтай старонкі.
{{Краіна
|Назва                            = Чэхія
|НазваЎРоднымСклоне               = Чэхіі
|НазваНаДзяржаўнайМове            = Česká republika
|Сьцяг                            = Flag of the Czech Republic.svg
|Герб                             = Coat of arms of the Czech Republic.svg
|НацыянальныДэвіз                 = «Pravda vítězí»
|ДзяржаўныГімн                    = Kde domov můj
|Месцазнаходжаньне                = EU-Czechia.svg
|ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = 
|АфіцыйнаяМова                    = [[Чэская мова|чэская]]
|Сталіца                          = [[Прага]]
|НайбуйнейшыГорад                 = Прага
|ТыпУраду                         = [[Унітарная дзяржава|Унітарная]] [[Парлямэнцкая сыстэма|парлямэнцкая]] [[рэспубліка]]
|ПасадыКіраўнікоў                 = [[Прэзыдэнт Чэхіі|Прэзыдэнт]]<br />[[Сьпіс прэм’ер-міністраў Чэхіі|Прэм’ер-міністар]]
|ІмёныКіраўнікоў                  = [[Пэтар Павэл]]<br />[[Пэтар Фіяла]]
|Плошча                           = 78 866
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы        = 115-е
|АдсотакВады                      = 2%
|ГодАцэнкіНасельніцтва            = 2021
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва  = 87-е
|Насельніцтва                     = 10 701 777<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www2.czso.cz/csu/redakce.nsf/i/obyvatelstvo_lide| копія = http://web.archive.org/web/20130515223337/http://www2.czso.cz/csu/redakce.nsf/i/obyvatelstvo_lide| дата копіі = 15 траўня 2013| загаловак = Obyvatelstvo| фармат = | назва праекту = | выдавец =Český statistický úřad | дата = 22 лютага 2014 | мова =cz | камэнтар = }}</ref>
|ШчыльнасьцьНасельніцтва          = 135
|ЭтнічныСклад                     = [[чэхі]]&nbsp;(64%),<br />[[маравы]]&nbsp;(5%),<br />[[славакі]]&nbsp;(1,4%)<ref>{{Спасылка|загаловак=Czech Republic Population 2014|url=http://worldpopulationreview.com/countries/czech-republic-population/|выдавец=World Population Review|дата доступу=14 красавіка 2014}}</ref>
|КанфэсійныСклад                  = [[атэіст]]ы&nbsp;(80%),<br />[[каталік]]і&nbsp;(10,3%)
|Пісьменнасьць                    = 99%<ref name="DieWelt">{{Літаратура/DieWelt}}{{ref-de}}</ref>
|ГодАцэнкіСУП                     = 2015
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП           = 50-е
|СУП                              = $312,936 млрд
|СУПНаДушуНасельніцтва            = $29 658
|Валюта                           = [[Чэская крона]]
|КодВалюты                        = CZK
|ЧасавыПас                        = [[Сярэднеэўрапейскі час|CET]]
|ЧасРозьніцаUTC                   = +1
|ЧасавыПасУлетку                  = [[Сярэднеэўрапейскі летні час|СEST]]
|ЧасРозьніцаUTCУлетку             = +2
|НезалежнасьцьПадзеі              = — падзел [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]]
|НезалежнасьцьДаты                = <br />1 студзеня 1993
|АўтамабільныЗнак                 = CZ
|ДамэнВерхнягаЎзроўню             = cz
|ТэлефонныКод                     = 420
|Дадаткі                          = 
|Лацінка=Čechija}}
[[Файл:Pražský hrad3.JPG|thumb|Прага]]
'''Чэ́хія''', '''Чэ́ская Рэспу́бліка''' ({{мова-cs|Česko}}, ''Česká republika'') — краіна ў [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральнай Эўропе]] без выхаду да мора. Мяжуе зь [[Нямеччына]]й (810,7 км) на захадзе, з [[Аўстрыя]]й (466,1 км) на поўдні, са [[Славаччына]]й (251,8 км) на ўсходзе і з [[Польшча]]ю (761,8 км) на поўначы. Сталіцай і найбуйнешым горадам краіны зьяўляецца горад [[Прага]], у якім пражываюць 1,3 мільёны чалавек. Чэхія складаецца з трох гістарычных рэгіёнаў — [[Багемія]] (''Čechy''), [[Маравія]] (''Morava'') й [[Чэская Сылезія]] (''České Slezsko'').

Чэхія як дзяржава была створана ў канцы IX стагодзьдзя як [[Чэскае княства|княства Чэхіі]] ў складзе [[Вялікая Маравія|Вялікай Маравіі]]. Пасьля падзеньня імпэрыі ў 907 годзе цэнтар улады перамясьціўся з Маравіі ў Багемію падчас панаваньня дынастыі [[Пржамыславічы|Пржамыславічаў]]. У 1004 годзе княства афіцыйна стала часткай [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]]. У 1212 годзе было створана [[Багемія (каралеўства)|Чэскае каралеўства]], якое дасягнула свайго найбольшага тэрытарыяльнага разьвіцьця ў XIV стагодзьдзі. Кароль Багеміі валодаў ня толькі тэрыторыяй Чэхіі, але й іншымі землямі, а таксама меў [[Курфюрст|права абіраць]] імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі. Падчас [[Гусіцкія войны|гусіцкіх войнаў]] XV стагодзьдзя, інсьпіраваных [[Рэфармацыя ў Чэхіі|Рэфармацыяй]], каралеўства апынулася пад эканамічным эмбарга, адбіла пяць [[Крыжовыя паходы|крыжовых паходаў]], абвешчаных лідэрамі [[Каталіцкая Царква|Рыма-Каталіцкае Царквы]] і зладжаных імпэратарам ды князямі Сьвятой Рымскай імпэрыі.

Пасьля [[Бітва пад Мохачам|бітвы пад Мохачам]] (1526) Багемская карона паступова была ўключаная ў [[Габсбурская манархія|Габсбурскую манархію]] нароўні з [[Эрцгерцагства Аўстрыя|Аўстрыяй]] і [[Каралеўства Вугоршчына|Вугоршчынай]]. [[Чэскае паўстаньне (1618—1620)]] супраць [[Габсбургі|Габсбургаў]] прывяло да пачатку [[Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовай вайны]], пасьля якой у манархіі цэнтралізавалася ўлада, узмацніілся пазыцыі каталіцтва і пачалася палітыка паступовай [[Германізацыя|германізацыі]]. Па распадзе Сьвятой Рымскай імпэрыі ў 1806 року Багемскае каралеўства стала часткай [[Аўстрыйская імпэрыя|Аўстрыйскай імпэрыі]]. У XIX стагодзьдзі чэскія землі сталі прамысловым маторам манархіі і ядром рэспублікі [[Чэхаславаччына]], абвешчанай у 1918 року пасьля распаду [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугорскай імпэрыі]].

У [[II сусьветная вайна|II сусьветную вайну]] Чэхаславаччына знаходзілася пад нямецкай акупацыяй, у 1945 была вызваленая [[СССР|савецкімі]] і [[ЗША|амэрыканскімі]] войскамі. Пасьля [[Пераварот у Чэхаславаччыне 1948 году|перавароту 1948 року]] Чэхаславаччына трапіла ў сфэру ўплыву Савецкага Саюзу. У 1968 пачаліся пратэсты супраць камуністычнага кіраўніцтва, вядомыя пад назвай [[Праская вясна]], якая была здушаная [[Уварваньне войскаў Варшаўскага дагавору ў Чэхаславаччыну|войскамі Варшаўскай дамовы]]. У 1989 у выніку [[Аксамітная рэвалюцыя|Аксамітнай рэвалюцыі]] камуністычны рэжым быў скінуты. 1 студзеня 1993 Чэхаславаччына [[Аксамітавы развод|падзялілася]] на незалежныя Чэхію і [[Славаччына|Славаччыну]].

Цяпер Чэхія — [[Разьвітыя краіны|разьвітая краіна]]<ref name="worldbank06">{{Спасылка| прозьвішча = Velinger| імя = Jan | загаловак = World Bank Marks Czech Republic's Graduation to 'Developed' Status | выдавец = Radio Prague| url = http://www.radio.cz/en/article/76314| дата публікацыі = 28 лютага 2006| дата доступу =22 студзеня 2007 }}</ref> з высокім [[Узровень жыцьця|стандартам жыцьця]]<ref>http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/01/pdf/text.pdf</ref><ref>{{Спасылка|url=http://www.numbeo.com/quality-of-life/rankings_by_country.jsp|загаловак=Quality of Life Index by Country 2014 Mid Year|дата доступу=13 верасьня 2014}}</ref>. Дзяржава зьяўляецца чальцом [[Эўразьвяз]]у, [[НАТО]], [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і разьвіцьця|АЭСР]], [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]] і [[Рада Эўропы|Рады Эўропы]].

== Гісторыя ==
Першыя паселішчы зьявіліся ў Чэхіі ў пэрыяд [[нэаліт]]у. У 3 стагодзьдзі да нашай эры сюды прыйшлі [[кельты|кельцкія]] плямёны. Пазьней іх зьмянілі германскія плямёны. [[Славяне]] з рэгіёнаў [[Чорнае мора|Чорнага мора]] й Карпацкіх гор прыйшлі на тэрыторыю сучаснай Чэхіі ў 5 стагодзьдзі. У 7 стагодзьдзі была створаная першая славянская дзяржава — [[Вялікая Маравія]]. У 874 годзе тут было прынята [[хрысьціянства]]. Пасьля непрацяглага вугорскага нашэсьця ў 10 стагодзьдзі на месцы Вялікай Маравіі ўтварылася новая дзяржава — [[Багемія]]. У 14 стагодзьдзі Багемія стала часткай [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]]. З таго часу й да 1918 году чэскія землі знаходзіліся пад уладай [[немцы|немцаў]] ці [[аўстрыйцы|аўстрыйцаў]]. [[Чэхі]] неаднаразова ўздымалі паўстаньні. Самымі буйнымі былі паўстаньні 15 і 17 стагодзьдзяў. Яны ўвайшлі ў гісторыю пад назвамі [[Гусіцкія войны]] й [[Багемскае паўстаньне]] (якое паклала пачатак [[Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовай вайне]]) адпаведна. У выніку распаду [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]] ў 1918 годзе чэхі разам са [[славакі|славакамі]] стварылі незалежную рэспубліку [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]]. Але праіснавала яна нядоўга. У 1938 годзе [[Нямеччына]] далучыла да сваёй тэрыторыі Судзецкую вобласьць, асноўную частку насельніцтва якой складалі немцы, а ў 1939 — усю астатнюю тэрыторыю Чэхаславаччыны. Пасьля паражэньня нацысцкай Нямеччыны ў траўні 1945 году Чэхаславаччына ўвайшла ў сфэру ўплыву [[СССР]]. У 1968 годзе ўваход у Чэхаславаччыну войска краінаў [[Варшаўская Дамова|Варшаўскай Дамовы]] прыпыніў спробы кіраўніцтва краіны лібэралізаваць жыцьцё падчас [[Праская Вясна|Праскай Вясны]]. У 1989 годзе Чэхаславаччына аднавіла сваю свабоду.1 студзеня 1993 году дзяржава мірна падзялілася на дзьве незалежныя краіны: Чэхію і [[Славаччына|Славаччыну]]. У 1999 годзе Чэхія сталася сябрам [[NATO]], а ў 2004 — [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]].

== Палітычны лад ==
Згодна з канстытуцыяй, Чэхія — парлямэнцкая [[рэспубліка]]. Кіраўнік дзяржавы — [[прэзыдэнт]], які абіраецца [[парлямэнт]]ам тэрмінам на 5 гадоў. Прэзыдэнт таксама мае асаблівыя паўнамоцтвы прызначаць судзьдзяў [[Канстытуцыйны Суд|Канстытуцыйнага Суду]], распускаць парлямэнт пры пэўных умовах, блякаваць рашэньні парлямэнту. Ён таксама прызначае [[прэм'ер-міністар|прэм’ер-міністра]], які вызначае ўнутраную і зьнешнюю палітыку, а таксама іншых сяброў кабінэту па прапанове прэм’ер-міністра. Чэскі парлямэнт складаецца зь дзьвюх палат: Палаты прадстаўнікоў і Сэнату. 200 сяброў Палаты прадстаўнікоў абіраюцца тэрмінам на 4 гады па сыстэме прапарцыянальнага прадстаўніцтва. 81 чалец Сэнату абіраецца на 6 гадоў. Трэцяя частка Сэнату зьмяняецца кожныя 2 гады. Сябры Канстытуцыйнага Суду прызначаюцца прэзыдэнтам тэрмінам на 10 гадоў.

== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
[[Файл:Czech-regions.png|міні|зьлева|300пкс|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Чэскай Рэспублікі]]

Найбуйнейшай адміністрацынай адзінкай Чэскай Рэспублікі зьяўляецца '''край'''. У 2000 годзе Чэская Рэспубліка была падзеленая на 14 краеў:
{| border="1" cellpadding="3" cellspacing="0"
!&nbsp;&nbsp;&nbsp;
!Край
!Сталіца
!Насельніцтва (2003)
|-
| bgcolor="#ffffff" | &nbsp;
|Галоўнае места Прага
|[[Прага]]
| align="right" |1 160 118
|-
| bgcolor="#0000cc" |&nbsp;
|[[Сярэднячэскі край|Сярэднячэскі]]
|[[Прага]]
| align="right" |1 125 735
|-
| bgcolor="#00cc00" |&nbsp;
|[[Паўднёвачэскі край|Паўднёвачэскі]]
|[[Чэске-Будзеёвіцы]]
| align="right" |624 778
|-
| bgcolor="#cc00cc" |&nbsp;
|[[Пльзенскі край|Пльзенскі]]
|[[Пльзень]]
| align="right" |549 369
|-
| bgcolor="#cccccc" |&nbsp;
|[[Карлаварскі край|Карлаварскі]]
|[[Карлавы Вары]]
| align="right" |303 761
|-
| bgcolor="#cc9900" |&nbsp;
|[[Усьцецкі край|Усьцецкі]]
|[[Усьці-над-Лабэм]]
| align="right" |819 442
|-
| bgcolor="#666666" |&nbsp;
|[[Лібэрацкі край|Лібэрацкі]]
|[[Лібэрац]]
| align="right" |427 418
|-
| bgcolor="#00ffcc" |&nbsp;
|[[Кралаваградэцкі край|Кралёваградэцкі]]
|[[Градэц Кралавэ]]
| align="right" |548 698
|-
| bgcolor="#ffff63" |&nbsp;
|[[Пардубіцкі край|Пардубіцкі]]
|[[Пардубіцы]]
| align="right" |506 849
|-
| bgcolor="#cc0000" |&nbsp;
|[[край Высачына|Высачына]]
|[[Іглава]]
| align="right" |517 959
|-
| bgcolor="#663300" |&nbsp;
|[[Паўднёвамараўскі край|Паўднёвамараўскі]]
|[[Брно]]
| align="right" |1 122 759
|-
| bgcolor="#660066" |&nbsp;
|[[Оламаўцкі край|Оламаўцкі]]
|[[Оламаўц]]
| align="right" |637 401
|-
| bgcolor="#00ccff" |&nbsp;
|[[Зьлінскі край|Зьлінскі]]
|[[Зьлін]]
| align="right" |593 458
|-
| bgcolor="#009900" |&nbsp;
|[[Мараўска-сылескі край|Мараўска-сылескі]]
|[[Острава]]
| align="right" |1 264 347
|}

== Геаграфія ==
Рэльеф краіны складаецца з раўнін і схілаў, вакол якіх знаходзяцца [[горы (геалёгія)|горы]]: [[Рудныя горы]], [[Чэскі лес]], [[Шумава]], [[Крконошэ]], [[Бэскіды]]. Самая высокая кропка краіны — [[Сьнежка (гара)|гара Сьнежка]] ў [[Крконошэ|Крконошах]], на мяжы з [[Польшча]]й. Усходняя частка краіны ў асноўным складаецца са схілаў. [[Лес]] займае 35% плошчы Чэхіі. Найбуйнейшыя [[рака|рэкі]] — [[Лаба|Лабэ]], [[Вэлтава]], [[Морава]], [[Дыя]], [[Одра]]. Асноўныя [[карысныя выкапні]] — [[вугаль]], [[каалін]], [[уран (хімічны элемэнт)|уран]].

== Эканоміка ==
Чэская эканоміка адна з самых пасьпяховых сярод посткамуністычных эканомік. Галоўная праблема — высокі ўзровень карупцыі. Вялікая дзяржаўная запазычанасьць можа стаць сур’ёзнай праблемай у будучыні. Завяршэньне прыватызацыі ў галіне тэлекамунікацыяў, а таксама ў банкаўскай і энэргетычнай сфэрах павінна даць новы імпульс разьвіцьцю эканомікі.

== Насельніцтва ==
Паводле вынікаў перапісу 2011 году, большасьць жыхароў Чэхіі складаюць [[чэхі]] (63,7%), далей ідуць [[мараўцы]] (4,9%), [[славакі]] (1,4%), [[палякі]] (0,4%), [[немцы]] (0,2%) і [[сылезцы]] (0,1%). З прычыны таго, што радок «нацыянальнасьць» была неабавязковы да запаўненьня, значная колькасьць людзей пакінула гэтае поле пустым (26,0%)<ref>[https://web.archive.org/web/20120131022340/http://notes2.czso.cz/cz/sldb2011/cd_sldb2011_11_12/index_html_files/PVCR062.pdf První předběžné výsledky Sčítání lidu, domů a bytů 2011: Obyvatelstvo podle národnosti podle krajů] (PDF)</ref>. Паводле некаторых ацэнак у Чэхіі налічваецца каля 250 тысячаў [[цыганы|цыганаў]].

У верасьні 2013 году ў адпаведнасьці са зьвесткамі чэскага статыстычнага ўпраўленьня ў краіне налічвалася 437 581 замежнік<ref name="CSU">[https://www.czso.cz/csu/cizinci/2-cizinci_uvod Cizinci: Cizinci v ČR]. český statistický úřad</ref>. Найбуйнейшай групай іншаземных жыхароў былі грамадзянамі [[Украіна|Ўкраіны]] (106 714), [[Славаччына|Славаччыны]] (89 273), [[Віетнам]]у (61 102), [[Расея|Расеі]] (32 828), [[Польшча|Польшчы]] (19 378), [[Нямеччына|Нямеччыны]] (18 099), [[Баўгарыя|Баўгарыі]] (8 837), [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] (6 695), [[Румынія|Румыніі]] (6 425), [[Малдова|Малдовы]] (5 860), [[Кітай|Кітаю]] (5 427), [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] (5 413), [[Манголія|Манголіі]] (5 308), [[Казахстан]]у (4 850), [[Беларусь|Беларусі]] (4 562)<ref name="CSU"/>.

Чэхія мае адзін з найменшых паказчыкаў рэлігійнасьці насельніцтва ў сьвеце, зьяўляючыся трэцяй краінаў паводле атэістычнасьці насельніцтва ў адсотках у сьвеце, саступаючы толькі Кітаю і [[Японія|Японіі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121016062403/http://redcresearch.ie/wp-content/uploads/2012/08/RED-C-press-release-Religion-and-Atheism-25-7-12.pdf Global index of religion and atheism]. WIN-Gallup International</ref>. Гістарычна склалася, што чэхі ставяцца памяркоўна ці нават абыякавыя да [[рэлігія|рэлігіі]]<ref>Richard Felix Staar, Communist regimes in Eastern Europe, Issue 269, p. 90</ref>. Паводле зьвестак перапісу 2011 году, 34% насельніцтва заявілі, што яны ня маюць аніякай рэлігіі, 10,3% зьяўляюцца [[Каталіцкая Царква|каталікамі]], 0,8% — [[Пратэстанцтва|пратэстантамі]] (зь іх 0,5% — [[чэскія браты]] і 0,4% — [[гусіты]]), 9% — іншыя формы рэлігіі. 45% насельніцтва не адказала на пытаньне аб рэлігіі. З 1991 па 2001 год і далей да 2011 году колькасьць вернікаў рымскага каталіцызму зьнізілася з 39% да 27%, а затым да 10%. Колькасьць пратэстантаў скарацілася з 3,7% да 2%, а затым да 0,8%.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Партал|Эўропа}}
* [http://www.czech.cz Афіцыйны чэскі партал]
* [http://www.vlada.cz Ўлада Чэскай Рэспублікі]
* [http://www.psp.cz Парлямэнт Чэскай Рэспублікі]
* [https://web.archive.org/web/20110224013846/http://www.senat.cz/ Сэнат Чэскай Рэспублікі]
* [https://web.archive.org/web/20090309053721/http://www.hrad.cz/cz/ Рэзыдэнцыя Прэзыдэнта Чэскай Рэспублікі]
* [http://www.portal.gov.cz Партал Дзяржаўнай адміністрацыі]{{Недаступная спасылка|date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://web.archive.org/web/20111109021437/http://svetlahorsk.belarda.org/index.php?mod=news&id=308 Пілігрымка па месцах Сьвятых Кірыла і Мяфодзія]

{{Краіны Эўропы}}
{{Краіны Эўразьвязу}}
{{NATO}}
{{АБСЭ}}
{{Вышаградзкая група}}

{{Славянскія краіны}}
Шаблёны, якія ўжываюцца на гэтай старонцы:
Вярнуцца да старонкі «Чэхія».
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Чэхія»