Прагляд крыніцы для Гісторыя Польшчы

Вы ня маеце дазволу на рэдагаваньне гэтай старонкі з наступнай прычыны:
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.
Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.
Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.
У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Вы можаце праглядаць і капіяваць крынічны тэкст гэтай старонкі.
{{Артаграфія}}
{{Вікіфікаваць}}
{{Асноўны артыкул|Польшча}}
У гэтым артыкуле асьвятляецца гісторыя [[Польшча|Польшчы]] ад старажытных часоў да [[Найноўшы час|найноўшага часу]].

== Утварэньне Польскай дзяржавы ==
[[Файл:Zaprowadzenie_chrzescijanstwa_965_Matejko.JPG|міні|250пкс|[[Ян Матэйка]], «Прыход хрысьціянства»]]
У 9-10 ст. на сучаснай тэрыторыі Польшчы жылі розныя заходнеславянскія плямёны, сярод якіх вылучаліся вісьляне і паляне. Першыя займалі тэрыторыю з цэнтрам у Кракаве, другія — з цэнтрам у Гнезна. Менавіта паляне ў 10 ст. здолелі аб’яднаць вакол сябе сваіх суседзяў і паклалі пачатак дзяржавы, якая ад іх і празвалася Польшчай. Старажытныя легенды, запісаныя польскімі летапісцамі, распавядаюць пра князя Крака, у гонар якога быў названы горад [[Кракаў]], пра князя Папеля, які быў выгнаным за свае злачынствы. Існуюць легенды і пра Земавіта, сына хлебароба Пяста, па імі якога была названая першая гістарычная польская валадарская дынастыя. З нашчадкаў Пяста выйшаў князь [[Мешка I]] (960—992), першы гістарычна вядомы князь. Валоданьні Мешка ўключалі ў сябе Вялікую Польшчу (вобласьць расьсяленьня палян), а таксама землі па сярэднім цячэньні Віслы. У 865 Мешка ажаніўся на дачцы чэскага князя Баляслава I — Дабраве, а ў 966 — прыняў хрысьціянства па заходнім абрадзе. Для таго, каб паслабіць залежнасьць ад германскага імпэратара, васалам якога Мешка I прызнаў сябе ў 963, польскі князь на падставе Дароўнага акту аддаў Польшчу пад заступніцтва Сьвятога Прастола. На карысьць Сьвятога Прастола Польшча з гэтага часу плаціла штогадовую даніну — «лепту Сьв. Пятра».

Сын Мешка — [[Баляслаў Храбры]] (992—1025) працягнуў стварэньне польскай дзяржавы, аб’яднаўшы пад сваёй уладай усе польскія плямёны. У 1000 ён заключыў дагавор з Атонам I (германскім каралём, з 962 — імпэратарам сьвяшчэннарымскім), паводле якой стваралася самастойнае архібіскупства з цэнтрам у Гнезна. Тым самым была пацьверджаная незалежнасьць польскіх земляў ад імпэрыі. У 1025 Баляслаў прыняў каралеўскі тытул. Да таго часу Польшча ўяўляла сабою краіну з разьвітой сыстэмай замкаў і гродаў, пачынае складацца і польскае рыцарства (milites), якое атрымоўвала зямлю за службу князю, і nobiles — шляхта.

Аднак пасьля сьмерці Баляслава пачаліся міжусобіцы. Дробныя польскія князі патрабавалі ад Мешкі (Мячыслава) II (1026—1034) вылучыць ім долі. Патрабаваньні былі здаволеныя, але беспарадкі не спыніліся і амаль уся дынастыя Пястаў была зьнішчаная. Скарыстаўшыся ўнутранымі праблемамі, суседзі Польшчы захапілі частку земляў, якія належылі ёй да таго часу: немцы — усё заваяваныя Баляславам зямлі ўздоўж цячэньня Эльбы, датчане — Памор’е, чэхі — узнавілі сваю незалежнасьць, а кіеўскі князь Яраслаў Уладзімеравіч — Чэрвеньскія гарады.

Казімеру Ўзнавіцелю (1034—1058) ўдалося выправіць сытуацыю. Абапіраючыся на саюз з Русьсю, ён вярнуў Польшчы Мазовію і Сылезію. У той жа час у пэрыяд яго кіраваньня адбылося адно з самых буйных народных паўстаньняў таго часу (1037—1038). Паўстаньне было накіраванае супраць царкоўных і сьвецкіх улад, і для падаўленьня яго спатрэбілася дапамога імпэратара Конрада II.

Баляслаў II (1058—1079), празваны Сьмелым, імкнуўся працягнуць палітыку свайго прадзеда — Баляслава I Храбрага, выкарыстоўваючы спрыяльную міжнародную сытуацыю. У барацьбе паміж імпэратарам Генрыхам IV і папам Рыгорам VII ён выступіў на боку апошняга. Гэта прынесла свой плён: у 1075 у Польшчу прыбыў папскі пасланец, каб канчаткова замацаваць правы Гнезьненскага архібіскупства, а ў 1076 Баляслаў II быў каранаваны. У гэтых умовах ён не адважыўся адхіліць просьбу папы, які прасіў яго дапамагчы князю Ізяславу ў барацьбе за кіеўскі сталец. У 1077 Баляслаў зьдзейсьніў паход на Кіеў. Горад быў узяты, Ізяслаў зноў стаў кіеўскім князем. Аднак як толькі палякі вярнуліся дадому, браты Ізяслава зноўку выступілі супраць яго, і князь загінуў у бітве (1078). Валадараньне самога Баляслава скончылася катастрофай. Пасьля забойства абвінавачанага ім у здрадзе біскупа кракаўскага Станіслава ў краіне пачаўся мяцеж магнатаў, і Баляслаў быў змушаны зьбегчы ў Вугоршчыну. Сталец заняў ягоны брат — Уладзіслаў Герман (1079—1102), падчас кіраваньня якога цэнтральная ўлада моцна саслабла. Сам Уладзіслаў Герман насіў не каралеўскі, а княскі тытул, а справамі пры ім запраўляў ваявода Сецех, які нават чаканіў уласную манэту. Пры яго сыне — Баляславе III Крывавусным (1102—1138) ізноў узяла верх тэндэнцыя да аб’яднаньня. Па завяшчаньні свайго бацькі ён атрымаў у кіраваньне толькі частку земляў — Малую Польшчу і Сылезію, вялікапольскія землі дасталіся яго старэйшаму брату — Зьбігневу. Зьбігневу належыла і вярхоўная ўлада ў дзяржаве. Паміж братамі пачаліся канфлікты і сытуацыя абвастрылася настолькі, што, камэнтуючы яе, чэскі храніст пісаў: «''Двух катоў нельга адначасова пасадзіць у адзін мяшок''». Баляслаў склаў цесны саюз з Кіевам, ажаніўшыся на дачцы кіеўскага князя — Збыславе, і ўсталяв��ў добрасуседзкія адносіны зь венграмі. Маючы такіх саюзьнікаў, ён вымусіў Зьбігнева пакінуць Польшчу і падпарадкаваў польскія землі, якія было адышлі, акрамя Памор’я. У 1109 у Польшчу, сумесна з чэхамі, уварваліся імпэратарскія войскі. Пад відам аднаўленьня ў правах Зьбігнева, імпэратар спадзяваўся аднавіць свае правы ў Польшчы, аднак гэтым надзеям не наканавана было ажыцьцявіцца. Выгнаўшы немцаў з краіны і склаўшы ў 1114 мір з чэхамі, Баляслаў III аднавіў наступ на Памор’е і далучыў да Польшчы яго ўсходнюю частку, а ў 1121 вымусіў князя Заходняга Памор’я прызнаць сябе васалам Польшчы.

== Фэадальная раздробленасьць ==
У 1138 завяшчаньнем Баляслава III быў узаконены парадак сэньёрыяту. Дзяржава падзялілі на ўдзелы паміж сынамі, але старэйшы ў родзе адначасова станавіўся вялікім князем. Акрамя асабістага ўдзелу, ён атрымоўваў вялікакняжацкі — з гарадамі Гнезнам і Кракавым. З гэтага часу для Польшчы можна гаварыць аб пэрыядзе фэадальнай раздробленасьці.

Колькасьць удзелаў расла, улада цэнтральнай адміністрацыі слабела. З 12 ст. узмацніўся націск немцаў на славянскія землі за Эльбай. На захопленых землях было створана маркграфства Брандэнбург, з тэрыторыі якога зьдзяйсьнялася далейшае прасоўваньне на ўсход. Сытуацыя ўскладнялася бесьперапыннымі ўсобіцамі паміж сынамі Баляслава III. У 1157 адзін зь іх — Уладзіслаў Выгнаньнік — заклікаў на дапамогу імпэратара Фрыдрыха I Барбаросу. Выкарыстаўшы спрыяльную магчымасьць, Фрыдрых паставіў Польшчу ў ленную залежнасьць ад імпэрыі. У 1226 удзельны князь Конрад Мазавецкі запрасіў рыцараў Тэўтонскага ордэна для барацьбы з прусамі. Тэўтонскі ордэн заваяваў зямлю прусаў і стварыў на іх тэрыторыі моцную дзяржаву, якая павяла барацьбу за панаваньне ў Прыбалтыцы.

У 1240 у Польшчу ўварваліся мангола-татары, у сакавіку 1241 імі быў узяты і спалены Кракаў. У 1257 і 1287 набегі паўтарыліся.

Пэрыяд фэадальнай раздробленасьці быў і пэрыядам разьвіцьця прадукцыйных сілаў. Для засваеньня пустуючых земляў землеўласьнікі сталі запрашаць каляністаў зь іншых краін. Сярод каляністаў пераважалі немцы, якія прынесьлі з сабою нямецкае права. Сялянскія павіннасьці ў карысьць фэадала выразна фіксаваліся. Выплаціўшы чынш і выплаціўшы іншыя ўскладзеныя на яго абавязкі, селянін мог пакінуць вёску. Нямецкае права распаўсюдзілася і на прынцыпы самакіраваньня. На чале вёскі стаяў стараста — солтыс, які займаўся ўладкаваньнем каляністаў і зьдзяйсьняў суд па дробных справах. Расла колькасьць гарадоў, якія, пачынаючы з 13 ст., таксама набывалі правы самакіраваньні (г.зв. Магдэбурскае права).

== Аб’яднаньне Польшчы ==
У 1290-я абвастрылася барацьба за польскі сталец. У 1290 кракаўскім князем стаў Пшэмысл. У 1295 ён быў каранаваны польскім каралём — Пшэмыслам II (1295—1296). Супраць яго выступілі Уладзіславаў Лакеток (так ён быў празваны за малы рост) і чэскі кароль Вацлаў II. Пшэмысл распаўсюдзіў сваю ўладу на Вялікую Польшчу і Памор’е, але ў 1296 быў забіты ў выніку змовы магнатаў. Пасьля нядоўгага валадарства Лакетка, скінутага польскімі фэадаламі, каралём у 1300 стаў Вацлаў II Чэскі (1300—1305), які захапіў Вялікую Польшчу. Па ўсіх польскіх абласьцях ён разаслаў сваіх намесьнікаў — стараст, якія падпарадкоўваліся толькі каралю, што спрыяла цэнтралізацыі дзяржавы.

Уладзіслаў Лакеток тым часам не спыніў барацьбу. Вярнуўшыся з выгнаньня ў 1305, ён на чале вугорскіх атрадаў заняў у Кракаў. Лакетка прызналі Малая Польшча і Усходняе Памор’е. Аднак ужо ў 1308—1309 Усходняе Памор’е было занята крыжакамі, а ў 1311—1312 у Кракаве ўспыхнуў бунт партрыцыята, які прызнаў сваім каралём Яна Люксембурскага. Бунт кракаўскіх гараджан Лакеток жорстка падушыў, а ў 1314 далучыў да Малой Польшчы Вялікую Польшчу і пачаткаў барацьбу за аб’яднаньне ўсіх польскіх земляў. У 1320 ён быў каранаваны польскай каронай (1320—1333). Каранаваньне ўпершыню адбылася ў Кракаве.

Справу бацькі працягнуў яго сын — польскі кароль [[Казімір III Вялікі]] (1333—1370). Выкарыстаючы пераважна дыпляматычныя мэтады, ён вярнуў Польшчы Куявію і Добжынскую землі (1343), Мазовію (1351—1353), а таксама адабраныя Брандэнбургам гарады. У 1349 Казімір уварваўся ў Галіччыну, захапіў Львоў і Галіч. У 1660-я пад яго ўлада перайшлі Уладзімер-Валынскі і Камянец-Падольскі. У Львове ён пасяліў калёнію армянаў, якія займаліся пасрэдніцкім гандлем паміж Усходам і Захадам: праз іх у Эўропу траплялі перац, прыправы, ядваб, пэрсыдзкія дываны.

У пэрыяд кіраваньня Казіміра III адбылася кадыфікацыя польскага заканадаўства. Былі выдадзены Пётркаўскі (для Вялікай Польшчы) і Вісьліцкі (для Малой Польшчы) статуты, пазьней аб’яднаныя ў Збор статутаў Казіміра Вялікага. Праведзеныя адміністрацыйная і грашовая рэформы. У 1364 па ўзоры Балёнскага ўнівэрсытэту была заснаваная Кракаўская акадэмія, дзе асноўная ўвага надавалася падрыхтоўцы юрыстаў. Пры Казіміру ў Польшчы вялося шырокае будаўніцтва. Па словах летапісца, Уладзіслаў Лакеток пакінуў Польшчу драўляную, а Казімір — каменную.

== Дынастыя Ягелонаў ==
[[Выява:Jagiellon countries 1490.PNG|266px|thumb|right|Дзяржава Ягелонаў у 1490]]
[[Выява:Battle of Orsha 1514 1.PNG|266px|thumb|right|[[Бітва пад Оршай]], 1514]]
Са сьмерцю Казіміра Вялікага дынастыя Пястаў перапынілася. Улада перайшла да прадстаўніка Анжуйской дынастыі, венгерскага караля Людовіка I Вялікага з 1370 адначасова і караля польскага. Яшчэ ў 1355 ён выдаў прывілей, паабяцаўшы польскай арыстакратыі не ўводзіць надзвычайных падаткаў і пакрываць усе ваенныя выдаткі ў выпадку заняцьця стальца. У 1374 ім быў выдадзены Кошыцкі прывілей, які вызваляў шляхту практычна ад усіх падаткаў, за выключэньнем невялікага зямельнага падатку, што стварала асновы для разьвіцьця шляхецкага самакіраваньня.

Пасьля пэрыяду бескаралеўя (1382—1384) на сталец узышла дачка Людовіка — Ядзьвіга. Малопольская шляхта, якая фактычна кіравала ў дзяржаве, прапанавала вял. кн. літоўскаму Ягайла руку Ядзьвігі і польскі сталец у абмен на заключэньне ўніі з Польшчай. У 1385 у Крэўскім замку быў падпісаны дагавор, па якім Ягайла мусіў прыняць хрысьціянства па каталіцкім абрадзе, ахрысьціць Літву і ўключыць яе зямлі ў склад Польшчы. У 1386 ён быў каранаваны пад імем польскага караля Уладзіслава II (1386—1434), паклаўшы пачатак новай, Ягелонскай дынастыі, якая правіла ў Польшчы звыш 200 гадоў. Вялікае княства Літоўскае дзякуючы палітыцы вял. князя Вітаўта (1392—1430), захавала сваю самастойнасьць.

[[Крэўская унія]] згуляла сваю ролю ў барацьбе супраць [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]], для якой і неабходна было аб’яднаць сілы абодвух дзяржаваў. Падчас вайны 1409—1411, якая атрымала назву Вялікай, польска-літоўскае войска дасягнула значных посьпехаў. Асабліва ўражлівай была [[Грунвальдзкая бітва|перамога каля Грунвальду]] [[15 ліпеня]] [[1410]], калі загінула амаль усё кіраўніцтва Ордэна. Аднак плёнам перамогі польска-літоўская дзяржава ня здолела ў поўнай меры скарыстацца. Падчас аблёгі [[Марыенбург]]у (сталіцы Ордэна) пачаўся разлад паміж Ягайлам і Вітаўтам, літоўска-рускія харугвы пакінулі лагер абложваючых крэпасьць. Мірны дагавор 1411 прадугледжваў вяртаньне ВКЛ Жамойці, але частка страчаных падчас вайны земляў Ордэн атрымоўваў назад.

У далейшым заключаны паміж Польшчай і ВКЛ саюз прыходзілася неаднаразова пацьвярджаць. У 1413 была падпісаная [[Гарадзельская ўнія]], па якой баяры ВКЛ і польскія паны абавязваліся выбіраць польскага караля або вялікага князя літоўскага па ўзаемнай дамоўленасьці. Было вырашана таксама склікаць сумесныя польска-літоўскія соймы ў Люблі��е або ў Парчаве. Гарадзенская унія (1432) прызнавала Жыгімонта Кейстутавіча вял. кн. літоўскім.

Падчас свайго кіраваньня Ягайле некалькі раз прыходзілася задавальняць патрабаваньні польскай шляхты, якая імкнулася да пашырэньня сваіх правоў. У абмен на прызнаньне за сваім сынам ад чацьвёртага шлюбу — Уладзіславам — правоў на сталец Ягайла ў 1430 падпісаў прывілей, які гарантаваў асабістую недатыкальнасьць шляхцічу, цяпер шляхціча было арыштоўваць без адпаведнага судовага выраку.

Пасьля сьмерці Ягайла сталец заняў 10-гадовы Уладзіслаў III (1434—1444), аднак краінай на працягу чатырох гадоў фактычна кіравала апякунская рада на чале з кракаўскім біскупам Зьбігневам Алесьніцкім. Прыхільнік уніі з Венгрыяй, апошні спрыяў абраньню Уладзіслава на вакантны з 1440 вугорскі сталец. Новы саюз залучыў Польшчу ў вайну з Турцыяй, падчас якой малады кароль загінуў.

Увесну 1445 польскім каралём пад імем Казіміра IV (1447—1492) быў абраны вял. кн. літоўскі [[Казімір Ягелончык]]. Каранаваўся ён толькі ў [[1447]], дабіўшыся зьмены ўмоў уніі на карысьць ВКЛ. Баяры ВКЛ атрымалі тыя жа правы, што і польская шляхта.

У [[1454]] Казімірам былі выдадзеныя [[Няшаўскія статуты]], празь якія Польшча ўступіла ў пэрыяд саслоўна-прадстаўнічай манархіі. Выданьне законаў, рашэньне пытаньняў вайны і міру магло зараз адбывацца толькі з згоды шляхецкіх сеймікаў — рэгіянальных сходаў шляхты. Магнаты пазбавіліся выключнага права займаць дзяржаўныя пасады, шляхта вызвалялася ад суду каралеўскіх службоўцаў. Падвысілася роля і агульнага сойма, на які ўсё ваяводзтвы пасылалі па два дэпутаты ў якасьці прадстаўнікоў сваёй тэрыторыі.

Статуты былі выдадзеныя ў пачатку 13-гадовай вайны з Тэўтонскім ордэнам (1454—1466) па пат��абаваньні шляхецкага апалчэньня, якое інакш адмаўлялася працягваць ваенныя дзеяньні. Нягледзячы на зацяжны характар, вайна скончылася паразай Ордэна. Па Торунскім міры Польшча вярнула сабе Усходняе Памор’е, атрымала Вармійскія землі, а Ордэн прызнаў сябе васалам польскага караля.

Сьмерць Казіміра IV перапыніла асабістую ўнію Польскага каралеўства і ВКЛ. У 1492 вял. кн. літоўскім стаў Аляксандр, а польскім каралём быў абраны Ян I Ольбрахт (1492—1501). У пачатку яго кіраваньня фактычна склалася двухпалатная структура сойма. Прадстаўнікі мясцовых соймікаў — «земскія паслы» — сталі зьязджацца да караля, каб на месцы абмеркаваць усе важныя пытаньні. Так зьявілася «пасольская ізба», у якой засядалі прадстаўнікі шляхецкага саслоўя. Роля верхняй палаты сойма — сэната — стала выконваць колішняя каралеўская рада, у якой паводле пасад ўваходзілі канцлер, ваяводы, іншыя вышэйшыя саноўнікі і каталіцкія біскупы. Гараджане толькі зрэдку ў першы час прымалі ўдзел у паседжаньнях пасольскай ізбы.

Асабістая ўнія аднавілася з абраньнем на польскі сталец Аляксандра Ягелончыка (1501—1506). Да 1503 ён займаўся справамі ВКЛ, а пасьля канца вайны з Маскоўскай дзяржавай і заключэньня перамір’я, падпісаў Пётрыкаўскую канстытуцыю (1504), а таксама Радамскую канстытуцыю (1505) — Nihil novi (Нічога новага). Канстытуцыя канчаткова замацоўвала парадак кіраваньня, які склаўся і паводле якога кароль ня меў права прымаць рашэньні без згоды сойма і сэната. Таму 1505 шматлікія гісторыкі лічаць пачаткам Новага часу ў польскай гісторыі.

=== Залатыя часы Польшчы ===
«Залатымі часамі» у польскай гісторыі завуць 16 і 17 ст. У гэты пэрыяд валадарылі апошнія прадстаўнікі Ягелонскай дынастыі — Жыгімонт Стары (1506—1548) і Жыгімонт II Аўгуст (1548—1572), а з 1573 — выбарныя каралі.

Каб быць абранымі, каралі выдавалі шляхце ўсе новыя і новыя прывілеі. Паступова ў Польшчы зацьвердзіўся своеасаблівы палітычны лад, званы шляхецкай дэмакратыяй. Успрыняўшы ідэі Рэфармацыі (у асноўным у форме кальвінізму), шляхта пачатку будаваць пляны ня толькі рэфармаваньні дзяржавы, але і цэрквы. У 1570 Жыгімонтам Аўгустам быў падпісаны дакумэнт, у якім гаварылася, што пытаньні веравызнаньня не ўваходзяць у кампэтэнцыю манарха, а ў 1574 у Генрыкавы артукулы быў занесены пункт аб верацярпімасьці.

З 1520-х разьвіваецца рух экзэкуцыяністаў (прыхільнікаў экзэкуцыі законаў і экзэкуцыі маёмасьцяў). Экзэкуцыяністы выступалі за вяртаньне каралеўскіх маёмасьцяў, раздадзеных магнатам Ягелонамі, і пашырэньне правоў шляхты, у тым ліку — за ўвядзеньне права на выбары караля. У 1538 Жыгімонт Стары паабяцаў шляхце, што пасьля сьмерці яго сына каралі будуць выбірацца і што ён ня будзе надалей прымаць ніякіх рашэньняў без згоды сейма. Сейм 1562—1563 пастанавіў правесьці экзэкуцыю маёмасьцяў: усё падораная пасьля 1504 каралеўская маёмасьць павінна было вярнуцца ў казну. Апошняе рашэньне не атрымалася да канца правесьці ў жыцьцё: яно было сабатавана магнатамі.

16 — 1-ая пал. 17 ст. былі таксама стагодзьдзямі разьвіцьця польскай культуры, навукі і мастацтва. Цэнтрам засяроджваньня польскай духоўнай эліты стаў Кракаўскі унівэрсытэт, у пачатку 15 ст. пераўтвораны па ўзоры Парыскага і Праскага, які меў у 16 ст. агульнаэўрапейскае значэньне. Сярод выпускнікоў унівэрсытэта былі знакаміты польскі астраном [[Мікалай Капернік]], аўтар трактата «Аб звароце нябесных сфэр» (1543) і паэт [[Ян Каханоўскі, паэт|Ян Каханоўскі]], якога звалі «сармацкім Арфеям з Чарналесься».

== Рэч Паспалітая ==
[[Файл:Polish-Lithuanian_Commonwealth_1635.png|міні|350пкс|Рэч Паспалітая ў 1635 годзе]]
{{Асноўны артыкул|Рэч Паспалітая}}
У 1558 паміж Маскоўскай дзяржавай і Лівонскім ордэнам пачалася Лівонская вайна, у якую, пасьля таго, як Лівонія добраахвотна перайшла пад уладу Жыгімонта Аўгуста, уступіла Вялікае княства Літоўскае. Лівонскі ордэн спыніў сваё існаваньне. Аднак войскі Івана IV пасьпяхова прасоўваліся ўглыб ВКЛ. У гэтых умовах вярхі ВКЛ палічылі неабходным больш цесны саюза Польшчы і ВКЛ. У 1569 паміж Польшчай і ВКЛ была закоючана Люблінская унія, паводле якой абедзьве дзяржавы аб’ядноўваліся ў адну — з агульным каралём, агульным сеймам, адзінай зьнешняй палітыкай і адзінай манэтнай сыстэмай. Аднак абедзьве часткі захоўвалі сваю адміністрацыю, скарб, войска, суды. Новая дзяржава звалася «Рэч Паспалітая абодвух народаў».

У 1572 памёр, не пакінуўшы спадчыньніка, Жыгімонт II Аўгуст. Паміж рознымі групоўкамі шляхты і магнатаў пачаліся доўгія дэбаты аб працэдуры выбараў караля і аб прызначэньні часовага старшыні сената. Апошнім стаў глава польскай каталіцкай царквы, а караля, нарэшце, абраў першы ў гісторыі Польшчы элекцыйны сейм (1573). Сярод шматлікіх прэтэндэнтаў перамога дасталася Генрыху Валуа, брату францускага караля Карла IX. Яшчэ да заняцьця стальца Генрых павінен быў падпісаць два дакумэнты. Першы — свайго роду фінансавыя абавязальніцтвы перад Польшчай, другі — Артыкулы. У Артыкулах былі замацаваныя прынцыпы кіраваньня краінай, якія ўжо фактычна склаліся да таго часу. У першым артыкуле сьцьвярджалася непарушнае права щляхты абіраць караля. Пацьвярджалася права сейма выдаваць законы, зьбіраць апалчэньне, уводзіць падаткі. Прадугледжваўся абавязковае скліканьне сейма кожныя два году. Пры каралю стваралася рада з 16 сэнатараў, прызначаных сеймам на 2-летні тэрмін. Без згоды рады кароль нічога ня мог распачаць не ва ўнутранай, не ў зьнешняй палітыцы. У апошнім артыкуле абвяшчалася права шляхты адмовіць у падпарадкаваньні манарху ў выпадку, калі той парушыць яе прывілеі. Кожны новы кароль пры абраньні павінен быў з гэтага часу падпісваць адпаведны дакумэнт. Сам жа Генрых нядоўга прабыў у Польшчы. Атрымаўшы вестку аб сьмерці свайго брата, ён таемна зьбёг у Парыж, каб заняць там францускі сталец.

Выбары новага караля ледзьве не перарасьлі ва ўзброенае сутыкненьне. У 1575 сэнат абраў каралём Максіміліяна Габсбурга, брата імпэратара Рудольфа II, а шляхта — трансыльванскага князя Стэфана Баторыя. Прыхільнікі Баторыя, сабраўшы 20-тысячнае войска, занялі Кракаў. Стэфан Баторый (1574—1586) атрымаў польскую карону, але яшчэ прыйшлося ваяваць з Гданьскам, які адмовіўся прызнаць новага караля. Канфлікт скончыўся кампрамісам: Гданьск абвясьціў аб сваёй пакорнасьці, пагадзіўся заплаціць кантрыбуцыю і плаціць штогадовую мыту ў казну. Наўзамен гораду была вернутая аўтаномія. Каралём была праведзеная ваенная рэформа: па вугорскім узоры зьмененая сыстэма камплектаваньня пяхоты, зацьверджаны рэестар казакаў, якія атрымоўвалі жалаваньне з казны і абавязваліся несьці памежную службу. Імкнучыся прыцягнуць на свой бок шляхту, ён падпісаў прынятую сеймам у 1578 канстытуцыю аб стварэньні апэляцыйнай судовай інстанцыі — Трыбунала Кароны, судзьдзі якога выбіраліся на шляхецкіх сейміках. Стэфан Баторый пасьпяхова завяршыў вайну супраць Івана IV: па дагаворы аб 10-гадовым перамір’і, падпісаным у студзені 1582 у Яме Запольскім, Рэч Паспалітая атрымала Лівонію і вярнула Полацк.

Падчас падрыхтоўкі да вайны супраць Турцыі Стэфан нечакана памёр. Насталае пасьля яго сьмерці міжкаралеўе ізноў вылілася ў смуту. Адбылося два элекцыйных сейма і кожны іх іх абраў свайго караля. Перамога войска канцлера Яна Замойскага ў студзені 1576 над войскамі аўстрыйскага эрцгерцага Максіміліяна прывяла да зацьвярджэньня на польскім стальцы шведскага каралевіча Жыгімонта III Вазы (1587—1632). Для падтрыманьня добрых адносін з Габсбургамі ён узяў сабе ў жонкі Ганну Габсбург, а пасьля яе сьмерці — ажаніўся на яе сястры Канстанцыі. Збліжэньне з Габсбурскім домам прывяло да ўзмацненьня контррэфармацыі ў Польшчы. Шматлікія пратэстанты былі адхіленыя ад дзяржаўных пасад, пачасьціліся пагромы лютэранскіх і кальвінісцкіх збораў. У 1592 адбыўся сейм, на якім раздаваліся галасы незадаволеных палітыкай Жыгімонта аб адхіленьні яго ад стальца. Аднак сейм быў сарваны: дэпутаты разьехаліся, не прыняўшы ніякіх пастаноў. Пасьля сьмерці свайго бацькі Юхана III Жыгімонт Ваза адбыў у Швэцыю, дзе ў 1593 каранаваўся швэдзкім каралём. Аднак польска-швэдзкая ўнія не прынесла Польшчы і наогул Рэчы Паспалітай ніякіх зьнешнепалітычных пераваг, а ў самой Швецыі неўзабаве перамагла партыя праціўнікаў такой уніі і ў 1599 Жыгімонт Ваза быў скінуты са швэдзкага стальца.

Дынастычныя спрэчкі, а таксама барацьба за панаваньне ў Прыбалтыцы, прывялі да вайны са Швецыяй (1600—1629). Сытуацыя ўскладнілася ўнутранымі неурадзіцамі — грамадзянскай вайной 1605—1609, вядомай як Рокаш сандамірскі або Рокаш Зебжыдоўскага (па імі кракаўскага ваяводы, главы апазыцыі каралю), падчас якой шляхта абараняла свае прывілеі. Практычна ў той жа час (1603—1606) шэраг польскіх магнатаў (першым чынам Мнішкі) распачалі спробу арганізацыі ўзброенага ўмяшаньня ва ўнутраныя справы Расеі, падтрымаўшы авантуру Ілжэдзьмітрыя I.

У 1609 пачалася вайна з Расеяй, якая першапачаткова ўдала складвалася для палякаў. У 1610 руска-шведскае войска было пабіта пад Клушыным, Васіль Шуйский быў скінуты са стальца, на які баярамі быў запрошаны польскі каралевіч Уладзіслаў. У 1612 рускае апалчэньне на чале з Мініным і Пажарскім выгнала гарнізон Уладзіслава з Масквы, але вайна працягвалася. Скончылася яна на мяжы 1618—1619 падпісаньнем Дэвулінскага перамір’я: Рэч Паспалітая ўтрымала за сабою вернутыя падчас кампаніі Смаленск, Ноўгарад-Северскі, Чарнігаў. У 1634, ужо пасьля сьмерці Жыгімонта, Палянаўскім мірам былі пацьверджаныя гэтыя умовы, аднак Уладзіслаў адмовіўся ад расейскі царскага стальца. У той жа час вынікі вайны са Швецыяй былі для Рэчы Паспалітай несуцяшальнымі. У 1629 у Альтмарке было заключана перамір’е, па якім да Швецыі пераходзілі Лівонія і Эльблонг, а таксама парты Усходняй Прусіі.

Гады кіраваньня новага караля — Уладзіслава IV Вазы (1632—1648), абранага даволі хутка і безь вялікіх спрэчак, былі даволі ўдалымі. Быў падпісаны Палянаўскі мір з Расеяй, адбіты чарговы націск турэцка-крымскага войска, заключана 26-гадовае перамір’е са Швэцыяй (1635), па якім Польшчы вярталіся прускія гарады. Заключэньне дынастычнага шлюбу з Цэцыліяй Рэнатай умацавала саюз з Габсбургамі.

Аднак са другой паловы 17 ст. пачынаецца агульны заняпад Рэчы Паспалітай. У 1652 у сойме ўпершыню на практыцы быў ужыты прынцып [[liberum veto]], калі для зрыву прыняцьця рашэньня хапала аднаго галосу. У гісторыю ўвайшло імя шляхціча У. Сіцынскага, які, не пагадзіўшыся з прапановай працягнуць час паседжаньня сейму, дэманстратыўна пакінуў залу. Выпадак гэты меў вельмі сур’ёзныя наступствы, стварыўшы прэцэдэнт, у далейшым часта выкарыстваны для зрыву працы сейма.

У 1648 пачалося паўстаньне на Украіне, узначаленае Багданам Хмяльніцкім, якое неўзабаве перакінулася на ВКЛ. Багдан Хмяльніцкі зьвярнуўся на дапамогай да Расеі і 1 кастрычніка 1653 на рускім Земскім саборы было прынята рашэньне прыняць Украіну ў склад Расеі і абвясьціць вайну Рэчы Паспалітай. 18 студзеня 1654 Пераяслаўская Рада абвясьціла ўзьяднаньне Украіны з Расеяй і ў тым жа годзе рускае войска пачала ваенныя дзеяньні супраць Рэчы Паспалітай. Спачатку былі ўзятыя гарады ВКЛ (Гомель, Магілёў, Смаленск і інш.). Скарыстаўшыся сытуацыяй вайну супраць Рэчы Паспалітай пачала і Швэцыя (1655—1660). У кароткі тэрмін былі ўзятыя Кракаў і Варшава і акупаваная вялікая частка Польшчы і ВКЛ. «Патоп», як назвалі гэтае ўварваньне, выклікаў уздым патрыятычных пачуцьцяў. Па ўсёй краіне пачаўся ўсенародны супраціў, партызанская вайна. У 1656 швэдаў выбілі з Варшавы. Адначасова, не жадаючы ўзмацненьня Швэцыі, у вайну супраць яе ўступіла Расея, заключыўшы часовае перамір’е з Рэччу Паспалітай. У 1660 паміж Рэччу Паспалітай і Швэцыяй у Аліве быў падпісаны мірны дагавор, паводле якога была прызнана страта Ліфляндыі з Рыгай. Прусія стала самастойнай дзяржавай.

У 1658 Расея аднавіла ваенныя дзеяньні супраць Рэчы Паспалітай. Зацяжная вайна скончылася гэтак жа зацяжнымі перамовамі. Толькі ў 1667 было падпісана Андрусаўскае перамір’е, вынікі якога былі замацаваныя ў 1686 «вечным мірам». Да Расеі адыходзілі Смаленшчына (ад ВКЛ) і Левабярэжная Украіна з Кіевам (ад Польшчы). У 1668 зрокся стальца кароль Ян Казімір (1648—1668) і на пасад быў абраны Міхал Карыбут Вішнявецкі (1669—1673), які быў слабым правіцелем і таму цалкам задавальняў сэнатараў. У гады яго кіраваньня рэзка ўзрасла асманская небясьпека: туркі захапілі Камянец-Падольскі і дайшлі да Кракаўшчыны. Польшча змушаная была аддаць туркам Падольскае, Брацлавское ваяводзтва і частку ваяводзтва Кіеўскага. Мірны дагавор 1672 прадугледжваў таксама штогадовую выплату султану 22 тыс. чэрвоных злотых.

Працягнуў вайну з Асманскай імпэрыяй таленавіты палкаводзец Ян Сабескі, абраны пасьля сьмерці Міхала польскім каралём (1674—1696). У сакавіку 1683 ім быў заключаны саюз з Габсбургамі, а ў верасьні дзякуючы Яну III была зьнятая аблога з Вены. Асманскай экспансіі ў Заходнюю Эўропу быў пакладзены канец. Аднак і яму не атрымалася пераадолець унутрыдзяржаўныя бязладзіцы. Зрывы сеймаў толькі пачасьціліся, а працу сейма ў 1688 нават не атрымалася пачаць. Такая сытуацыя цалкам задавальняла суседзяў Польшчы — Аўстрыю і Расею, якія не жадалі ў сябе пад бокам мець моцную дзяржаву. Таму яны актыўна ўмешваліся ў працэс абраньня новага караля. Пасьля сьмерці Яна Сабескага абедзьве дзяржавы падтрымалі кандыдатуру саксонскага курфюрста Фрыдрыха Аўгуста, які і стаў польскім каралём пад імем Аўгуста II (1697—1733).

У пачатку яго кіраваньня атрымалася пасьпяхова завяршыць вайну з Асманскай імпэрыяй. У 1698 у Карлаўцах пачаліся перамовы паміж удзельнікамі антыасманской кааліцыі (Аўстрыяй, Расеяй, Польшчай), з аднаго боку, і Турцыяй — з іншага. Па мірным дагаворы 1699 Польшча вярнула сабе Камянец-Падольскі і іншыя страчаныя землі Правабярэжнай Украіны.

У пач. 18 ст. Польшча была ўцягнутая ў Паўночную вайну (1700—1721). У 1701 на яе тэрыторыю ўступілі шведскія войскі Карла XII. Частка польска магнатаў выступіла на боку Швецыі, яе прыхільнікі на сваёй генэральнай канфэдэрацыі абвясьцілі дэтранізацыю Аўгуста II і абралі каралём Станіслава Ляшчынскага. Іх праціўнікі стварылі сваю ўласную, Сандамірскую генэральную канфэдэрацыю, і выказаліся за падтрымку Аўгуста II. Па заключаным ім у 1704 дагаворы з Расеяй Польшча і наогул Рэчы Паспалітая ўступіла ў вайну са Швецыяй. Адначасова Расея заахвочвала антыкаралеўскую апазыцыю ў Польшчы, у той жа час не даючы ёй скінуць караля. Пры пасрэдніцтве Пятра I, які ўвёў у Польшчу свае войскі, 1 лютага 1717 адбыўся сейм, які атрымаў назоў «Нямы», бо на ім нікому не было дадзена слова для дыскусій. Сейм зацьвердзіў канстытуцыю, якая абмежавала саксонскі ўплыў у Рэчы Паспалітай і якая ўсталявала пастаянны падатак на ўтрыманьне войска. У якасьці гаранта выкананьня рашэньняў сойма Пётр I атрымаў пастаянную магчымасьць умешвацца ва ўнутраныя справы краіны.

Да перамоў 1720—1721 аб сканчэньні вайны прадстаўнікі Рэчы Паспалітай дапушчаныя не былі, што сьведчыла аб канчатковай страце прэстыжу Рэчы Паспалітай у Эўропе. Лівонія, якую Пётр I некалі паабяцаў Аўгусту, была ўключаная ў склад Расеі. Расея і Прусія ў 1720 прынялі ўзаемнае абавязальніцтва падтрымліваць наяўныя ў Польшчы парадкі і не дапусьціць таго, каб каралеўская ўлада ў ёй стала спадчыннай.

Сьмерць Аўгуста II прывяла да так званай «вайны за польскую спадчыну» (1733—1735). У 1733 каралём быў абраны Станіслаў Ляшчынскі, падтрыманы Парыжам і Чартарыйскімі, які выступаў за правядзеньне дзяржаўных рэформ. Аднак пад ціскам Расеі і Аўстрыі празь месяц быў сабраны яшчэ адзін элекцыйны сейм, які абраў каралём Аўгуста III Саксонскага (1733—1763). Апошні прыйшоў да ўлады з дапамогай саксонскіх і расейскіх войскаў, якія вымусілі Станіслава Ляшчынскага пакінуць Польшчу.

Аўгуст III за доўгія гады свайго кіраваньня так і ня змог вывучыць польскую мову, вялікую частку часу праводзячы ў Дрэздэне. У пачатку кіраваньня ён паспрабаваў, абапіраючыся на Чартарыйскіх, правесьці некаторыя фіскальныя і ваенныя рэформы, але з-за зрыву сеймаў спробы не ўдаліся. З 14 сеймаў удала завяршыў сваю працу толькі адзін. Ва ўнутрапалітычным жыцьці гэта быў пэрыяд бесьперапыннай барацьбы магнатаў і поўнай дэзарганізацыі дзяржаўнага кіраваньня.

У пэрыяд бескаралеўя (1763—1764), пасьля сьмерці Аўгуста III, Чартарыйскія дабіліся на сейме ўхвалы шэрагу рэформ дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Быў зьменены парадак правядзеньня сейма, сеймікавыя паслы вызваленыя ад абавязку прытрымлівацца інструкцыям сеймікаў, абмяжоўвалася ўжываньне liberum veto: рашэньні па эканамічных пытаньнях павінна было зараз прымацца простай большасьцю галасоў. Засноўвалася каронная Скарбовая камісія і Ваенная камісія пад старшынствам гетманаў. Былі ліквідаваныя «партыкулярныя» мыты і ўсталявалася адзіная мыта, якую павінны былі аплачваць і шляхцічы. У гарадах было адноўлена самакіраваньне. Па асабістай ініцыятыве караля ў 1765 была створаная Рыцарская школа, дзе рыхтавалі моладзь для ваеннай і дзяржаўнай службы.

Імкнучыся ўзмацніць уплыў Расеі ў Рэчы Паспалітай, імпэратрыца Кацярына II спрыяла абраньню на польскі сталец свайго стаўленіка — Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1764—1795). Аднак новы кароль павёў сябе зусім не так, як жадалася бы Кацярыне. Пры ім рэформы працягнуліся. Была створаная Канфэрэнцыя — свайго роду кабінет міністраў. У 1766 арганізаваная камісія па чаканцы манэты, у ведзеньні якой знаходзілася мынца, а таксама камісіі па розных эканамічных пытаньнях.

Палітыка рэформ выклікала сур’ёзную занепакоеннасьць з боку Расеі і Прусіі, якія ў красавіку 1764 заключылі паміж сабой сакрэтны дагавор аб недапушчэньні якія-небудзь зьмен у Польшчы. У пачатку 1765 прускі пасол уручыў ураду Рэчы Паспалітай ноту, у якой пратэставаў супраць уводзіны генэральнай мыты. Саступаючы непрыкрытаму вайскоўцу ціску са боку Прусіі, Польшча змушаная была пагадзіцца з адменай гэтай мыты. Прычынай для ўмяшаньня Расеі ў справы Рэчы Паспалітай было так званы «дысідэнцкае пытаньне», то бок пытаньне аб урэгуляваньні ў правах дысідэнтаў-некатолікаў з каталікамі. Быў створаны шэраг [[Канфэдэрацыя (Рэч Паспалітая)|канфэдэрацый]] ([[Торунская канфэдэрацыя|торунская]], [[Слуцкая канфэдэрацыя|слуцкая]], [[Радамская канфэдэрацыя|радамская]]), якія выступалі за рашэньне гэтага пытаньня на карысьць дысыдэнтаў і карысталіся падтрымкай расейскага пасла Рапніна. Пад прычынай абароны правоў дысідэнтаў у Варшаву былі ўведзеныя рускія войскі, што прымусіла сойм прыняць закон аб раўнаньні дысідэнтаў у правах з каталікамі. У 1768 быў падпісаны Варшаўскі дагавор з Расеяй, які значна пашырыў правы праваслаўных, якія жывуць у Рэчы Паспалітай і іншых асоб некаталіцкага веравызнаньня. Адказам на гэта са боку польскай шляхты было стварэньне Барскай канфэдэрацыі (1768—1772), якая выступіла супраць рашэньня сойма, у прыватнасьці, і рэформ Станіслава Аўгуста, у цэлым. Ініцыятарамі канфэдэрацыі сталі буйныя магнаты, не якія жадалі губляць сваіх прывілеяў. Войскі канфэдэрацыі, якія складаліся ў асноўным з шляхцічаў-добраахвотнікаў, пачалі вайсковыя дзеяньні супраць расейскіх і каронных войскаў. У 1768 у рукі канфедэратаў перайшоў Кракаў, а ў 1769—1770 для прадухіленьня «анархіі» у Польшчу ўступілі аўстрыйскія і прускія войскі, заняўшы шэраг яе тэрыторый.

У гэтых умовах Расея пагадзілася на частковы падзел Рэчы Паспалітай, яшчэ раней прапанаваны ёй прускім каралём Фрыдрыхам II. Наўзамен Кацярыне II была абяцаная падтрымка ў вайне Расеі з Асманскай імпэрыяй, распачатай у 1768.

=== Падзелы Рэчы Паспалітай ===
{{Асноўны артыкул|Падзелы Рэчы Паспалітай}}
[[Файл:Nilson - Die Lage des Koenigreichs Pohlen im Jahr 1773.png|міні|280пкс|''Становішча Рэчы Паспалітай ў 1773 годзе: тры манарха паказваюць на мапе РП часткі краіны, на якія яны прэтэндуюць, дыплямат Панін — на анёла, прадвесьніка волі манархаў'']]
[[Файл:Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|thumb|right|266px|Тры падзела РП на адной мапе]]

==== Першы падзел ====
{{Асноўны артыкул|Першы падзел Рэчы Паспалітай}}
Першы падзел Рэчы Паспалітай быў замацаваны Пецярбурскімі канвенцыямі 1772 паміж Расеяй і Аўстрыяй, а таксама паміж Расеяй і Прусіяй. У адпаведнасьці з гэтымі дакумэнтамі Аўстрыя атрымоўвала Галіцыю, Прусія — Памор’е (апроч Гданьска) і частку Вялікай Польшчы, Расея — украінскія, а таксама частку ВКЛ на ўсход Заходняй Дзьвіны, Друці і Дняпра, а таксама Латгалію. Сейм 1773 змушаны быў ратыфікаваць дадзеныя дамовы.

У той жа час на гэтым і на наступных сеймах былі прынятыя і рашэньні, накіраваныя на ўнутраную стабілізацыю Рэчы Паспалітай. Быў створаны Пастаянная рада для ажыцьцяўленьня функцый урада ў пэрыяд паміж сеймамі, заснаванае першае ў Эўропе міністэрства асьветы — [[Адукацыйная камісія]], выдадзены шэраг пастаноў па пытаньнях разьвіцьця гандлю і прамысловасьці. Чатырохгадовы сойм (1788—1792) 3 мая 1791 прыняў Канстытуцыю Рэчы Паспалітай, якая ўмацоўвала цэнтральную выканаўчую ўладу. Выбарнасьць караля замянялася выбіральнасьцю дынастыі. Пры каралю стваралася рада «Варта законаў», якая складалася з прымаса і 5 міністраў, прызначаных каралём. Кароль узначальваў раду, меў права прызначаць біскупаў, сенатараў, службоўцаў і афіцэраў, у выпадку вайны зьдзяйсьняў вярхоўнае камандаваньне войскам. Адмяняліся пасольскія інструкцыі, канфедэратыўныя соймы і liberum veto. Рэфармавалася таксама і судовая сыстэма. Вялікай памылкай патрыятычнай партыі сейма, якая і дабілася прыняцьці канстытуцыі, было яе зварот за падтрымкай да Прусіі, якая імкнулася насамрэч да далейшых падзелаў Рэчы Паспалітай.

Пры поўнай падтрымцы Расеі ў маі 1792 старашляхецкай партыяй была створаная Таргавіцкая канфэдэрацыя, меўшая сваёй мэтай ліквідацыю Канстытуцыі 3 мая. Расейскія войскі, якія запрасілі канфедэраты, уступілі ў Варшаву, у выніку чаго лідэры патрыятычнай партыі змушаныя былі пакінуць краіну. Вярнуліся старыя часы. Са свайго боку, Прусія таксама ўвяла ў Польшчу свае войскі, якія занялі Гданьск і Торунь.

==== Другі падзел ====
{{Асноўны артыкул|Другі падзел Рэчы Паспалітай}}
У гэтых умовах другі падзел Рэчы Паспалітай быў толькі замацаваньнем дэ-юрэ фактычнага стану. 12 студзеня 1793 паміж Расеяй і Прусіяй была падпісаная новая канвенцыя. Расея атрымоўвала ўкраінскія землі Польшчы з гарадамі [[Горад Жытомір|Жытомір]], [[Горад Камянец-Падольскі|Камянец-Падольскі]], а таксама землі ВКЛ з гарадамі Мінск, Слуцк, Пінск, Жытомір. Прусіі дасталіся частка Вялікай Польшчы і [[Куявія]], а таксама [[Гданьск]].

Сейм 1793 (апошні ў гісторыі Рэчы Паспалітай) вымушаны быў ратыфікаваць дагаворы з Расеяй і Прусіяй, якія замацоўвалі вынікі Другога падзелу. Адначасова без абмеркаваньня была зацьверджаная новая канстытуцыя, фактычна пераўтвараўшая рэшткі Рэчы Паспалітай у васала Расейскай імпэрыі. Аднак права liberum veto адноўлена не было.

Польскія патрыёты, не зьмірыўшыся з рашэньнямі сейма, у сакавіку 1794 абвясьцілі ў Кракаве аб пачатку паўстаньня супраць замежных войскаў. На чале паўстаньня стаў [[Тадэвуш Касцюшка]], пры ім быў створаны Галоўная нацыянальная рада. Да войска Касьцюшка, якая выступіла з Кракава ў напрамку Варшавы, далучыўся атрад сялян Кракаўскага ваяводзтва. У першай буйной бітве — пры Рацлавічах — паўстанцкае войска атрымала перамогу над рускімі войскамі. У красавіку перамаглі паўстаньні ў Варшаве. Аднак у чэрвені прускія войскі ўступілі ў Кракаў, а рускія ў лістападзе занялі Варшаву.

==== Трэці падзел ====
{{Асноўны артыкул|Трэці падзел Рэчы Паспалітай}}
Параза [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794]] прывяла да поўнай ліквідацыі Рэчы Паспалітай. 3 студзеня 1795 была падпісаная канвенцыя аб трэцім падзеле Рэчы Паспалітай паміж Расеяй і Аўстрыяй, а 24 кастрычніка падобная жа канвенцыя была падпісаная паміж Прусіяй і Расеяй. Да Расеі адышлі Заходняя Валынь, а таксама рэшткі ВКЛ і Курляндыя. Аўстрыя атрымала малопольские землі з Любліным і Кракавым, Прусія — частку Падляшша і Мазавецкіх земляў з Варшавай, а таксама частка Жамойці.

== Польскія землі 1795—1815 ==
У складзе Прусіі нахадзіліся: Сылезія (захопленая ў 1740), а таксама, пасьля трох падзелаў Польшчы, — Вялікая Польшча, Памор’е, вялікая частка Мазовіі, частка Малой Польшчы. Землі, далучаныя пры першым падзеле, атрымалі назоў Заходняй Прусіі і Прыноцецкай акругі, пры другім і трэцім падзелах — Паўднёвай Прусіі, Новаўсходняй Прусіі і Новай Сылезіі. На гэтых тэрыторыях была ўведзеная пруская адміністрацыйная сыстэма. Правінцыі дзяліліся на дэпартаменты, дэпартаменты — на акругі (паветы). Шляхецкае самакіраваньне было ліквідавана, адміністрацыйную ўладу зьдзяйсьнялі ландраты. У 1797 на польскія землі было распаўсюджанае дзеяньне прускага «земскага права». Землі каталіцкага духавенства былі канфіскаваныя і распрададзеныя.

Па дачыненьні да ўсіх захопленых тэрыторый праводзілася палітыка германізацыі, сюды прыцягваліся нямецкія каланісты, якім шчодра раздаваліся землі, якія апынуліся ў руках дзяржавы. У той жа час прускі ўрад садзейнічала разьвіцьцю прамысловасьці і сельскай гаспадаркі. У Сылезіі пры яго падтрымцы наладзілася разьвіцьцё горнай справы, упершыню ў Эўропе тут у 1788 была ўжытая паравая машына для адпампоўкі вады з шахт, а з 1798 пачалося ўжываньне каменнага вугля ў мэталургіі. У мэтах усталяваньня суднаходнай сувязі паміж Одрай і Віслай ужо ў 1773 быў праведзены Бромбергскі (Быдгашцкі) канал. У 1807 указам аб асабістым вызваленьні сялян пачалося правядзеньне аграрнай рэформы. Указ 1811 даваў той катэгорыі сялян-паншчыньнікаў, якая была спадчынным трымальнікам зямлі, права ўласнасьці на 2/3 свайго ўчастку.

Аўстрыя ў выніку першага падзелу атрымала тэрыторыі па паўночным схіле Карпацкага хрыбта, населеныя палякамі і ўкраінцамі. Амаль усе яны заставаліся ў складзе Аўстрыі да 1918 і мелі назоў «Каралеўства Галіцыя і Ладамерыя». Па трэцім падзеле ў яе склад былі ўключаныя землі паміж рэкамі Піліцай, Віслай і Бугам, якія атрымалі афіцыйны назоў «Заходняй Галіцыі». У 1803 усе гэтыя землі былі аб’яднаныя ў адну правінцыю, але ў выніку вайны з Францыяй у 1809 Заходняя Галіцыя і Замойская акруга былі згубленыя.

Галіцыя была падзеленая на 18 акруг, кіраваных акруговымі начальнікамі — старастамі. На чале самой правінцыі стаяў губэрнатар. У 1775 у Галіцыі быў заснаваны саслоўны сойм, у якім засядалі прадстаўнікі трох саслоўяў: магнатаў, шляхты і каралеўскіх гарадоў. Аднак паўнамоцтвы сойма былі абмежаваныя: ён мог абмяркоўваць пытаньні ўказаныя ўрадам і зьвяртацца да імпэратара з пакорлівымі прашэньнямі.

Ранейшыя каронныя маёнткі, а таксама маёнткі ліквідаванага ордэна езуітаў сталі ўласнасьцю аўстрыйскай дзяржавы. Гэтыя землі выкарыстоўваліся для прыцягненьня каланістаў, якія вербаваліся з прырэйнскіх княстваў. У 1780-е на Галіцыю распаўсюдзіліся рэформы, праведзеныя ў імпэрыі Іосіфам II, у прыватнасьці, была скасаваная асабістая залежнасьць сялян, зробленая спроба абмежаваць іх павіннасьці.

Польскія патрыёты не зьмірыліся з стратай краінай дзяржаўнай незалежнасьці. У Варшаве ў 1798 паўстала таемнае «Таварыства польскіх рэспубліканцаў». У шматлікіх эўрапейскіх краінах існавалі польскія прадстаўніцтвы, якія аб’ядноўвала парыжская эміграцыя. Генэрал Я. Г. Дамброўскі прапанаваў французскаму ўраду — Дырэкторыі — праект стварэньня [[Легіёны польскія|польскіх легіёнаў]], які быў першапачаткова прыняты. Меркавалася, што легіёны ўступяць у Галіцыю і стануць ядром паўстаньня. Аднак Напалеон Банапарт, які прыйшоў да ўлады ў ва Францыі перафарміроваў польскія легіёны ў звычайныя французскія войскі.

У 1806, заняўшы Бэрлін і прасоўваючыся да меж польскіх земляў, Напалеон даручыў Дамброўскаму сфармаваць польскае войска і паспрабаваў усталяваць кантакт з Т. Касьцюшкам. Аднак патрабаваньні апошняга аб аднаўленьні Польшчы ў старых межах былі для Напалеона непрымальнымі. Пасьля перамогі напалеонаўскага войска пад Фрыдландам, у Тыльзіце ў 1807 было заключаны дагавор аб стварэньні з часткі польскіх земляў Варшаўскага княства. Князем стаў Фрыдрых Аўгуст Саксонскі. Па канстытуцыі 1807 княства аб’яўлялася спадчыннай канстытуцыйнай манархіяй. Манарху належала выканаўчая ўлада і заканадаўчая ініцыятыва. Ён мог прызначаць міністраў і іншых вышэйшых службовых асоб. Пры ім складалася Раду міністраў і Дзяржаўная рада (''Rada Stanu''), якая была дарадчым органам і адначасова выконвала функцыі вышэйшага адміністрацыйнага суду. Сейм княства, які складаўся з двух палат, меў абмежаваныя кампэтэнцыі. Па французскім узоры дзяржава падпадзялялася на дэпартаменты, на чале якіх стаялі прэфэкты, якія былі ў прамым падначаленьні міністра замежных справаў. Канстытуцыя не гарантавала княству поўнай дзяржаўнай самастойнасьці: унутраная яго палітыка залежыла ад саксонскага караля, а войска нахадзілася пад французскім кіраўніцтвам. Апроч таго, адмысловы прадстаўнік Францыі зьдзяйсьняў кантроль за дзейнасьцю ўрада княства. Абвяшчалася адмена прыгоннай залежнасьці і роўнасьць усіх перад законам.

21 сьнежня 1807 быў уведзены ў дзеяньне пункт канстытуцыі аб адмене прыгоннага права (зямля і пабудовы пры гэтым пераходзілі ва ўласнасьць памешчыка), а ў 1808 на княства распаўсюдзілася дзеяньне норм буржуазнага права, замацаваных Кодэксам Напалеона. У 1809 у склад княства па мірным дагаворы з Аўстрыяй увайшлі Заходняя Галіцыя і Замойская акруга.

У 1812 польскія войскі прымалі ўдзел ва ўварваньні Напалеона ў Расею. Для прыцягненьня на свой бок жыхароў колішняга ВКЛ сейм княства абвясьціў сябе «[[Генеральная канфедэрацыя, 1812|генэральнай канфэдэрацыяй Каралеўства Польскага]]» і прыняў маніфест аб аднаўленьні Рэчы Паспалітай. Неўзабаве, пасьля паразы Напалеона ў Расеі, у канфэдэрацыі пачаўся разброд. Большасьць сярод арыстакратыі і шляхты выказаліся за дамову з Аляксандрам I. Расейскі імпэратар у сакавіку 1813 прызначыў часовы ўрад княства.

== Венскі кангрэс ==
На Венскім кангрэсе, які пачаўся ўвосень 1814, польскае пытаньне быў адным з самых вострых. Аляксандр I выступаў за стварэньне Царства Польскага пад уладай Расеі. Прусія і Аўстрыя патрабавалі падзела Варшаўскага княства. Нарэшце рознагалосьсі былі перадоленыя: Аляксандр I пагадзіўся на тэрытарыяльныя саступкі Аўстрыі. 3 мая 1815 былі падпісаныя дагаворы паміж Расеяй, Прусіяй і Аўстрыяй аб Варшаўскім княстве, а 9 чэрвеня — генэральны акт Венскага кангрэса. Прусія атрымала Познаньский і Быдгашцкі дэпартаменты княства, Аўстрыя — раён Вялічкі. Кракаў з навакольлямі быў абвешчаны «вольным горадам» пад пратэктаратам Аўстрыі. Астатняя тэрыторыя была далучаная да Расеі і склала Царства Польскае.

=== Царства Польскае ===

У адпаведнасьці з дагаворам ад 3 мая Царства Польскае мусіла быць «непарыўна зьвязана з Расеяй па канстытуцыі» у форме пераснальнай ўніі праз асобу расейскага імпэратара, які атрымоўваў тытул караля польскага. 27 лістапада 1815 Аляксандр I падпісаў у Варшаве канстытуцыю Царства.

Канстытуцыя дэкларавала недатыкальнасьць асобы, волю друку, незалежнасьць суду, прызнаньне польскай мовы афіцыйнай у сфэры суду і адміністрацыі. У той жа час палітычныя правы, у тым ліку актыўнае і пасіўнае выбарчае права, атрымоўвалі толькі асобы, якія валодалі высокім маёмасным цэнзам.

Уся паўната выканаўчай улады належала цару. Заканадаўчую ўладу зьдзяйсьняў Сейм у які ўваходзілі: цар, Сенат, Пасольская ізба. У Сенат уваходзілі члены царскай сям’і, а таксама прызначаныя царом біскупы і вышэйшыя службовыя асобы. Пасольская ізба складалася з 77 дэпутатаў ад шляхты і 51 — ад гмін. Сейм павінен быў зьбірацца кожныя два году або па меры неабходнасьці. У рэчаіснасьці, усяго адбылося 4 сейма — у 1818, 1820, 1825 і 1830. Кампэтэнцыі Сейма, у параўнаньні з канстытуцыяй 1807, былі некалькі пашыраныя: ён мог зьдзяйсьняць заканадаўства ў вобласьці суду і адміністрацыйнага права, прымаць рашэньні па пытаньнях грашовай сыстэмы, падаткаў і бюджэту. Аднак першы бюджэт, насуперак канстытуцыі, зацьвердзіў сам цар. Заканадаўчая ініцыятыва належала Дзяржаўнай Радзе, якая складалася з Адміністрацыйнай рады і Агульнага сходу. Адміністрацыйная рада ў 1826 была ператворана ў вышэйшы ўрадавы орган. Адміністрацыйна Царства падпадзялялася на 8 ваяводзтваў, якія кіраваліся калегіяльнымі ваяводніцкімі камісіямі. Ваяводзтвы, у сваю чаргу, дзяліліся на паветы і гміны. Стваралася польскае войска з польскай мовай камандаваньня і нацыянальнымі мундзірамі. На чале кіраваньня Царствам стаяў намесьнік, прызначаны царом.

Галоўнакамандуючым польскім войскам быў прызначаны вялікі князь Канстанцін, намесьнікам — генэрал Зайончэк. Імпэратарскім камісарам пры Адміністрацыйнай радзе стаў сенатар Н. Н. Навасільцаў.

Палітычныя парадкі ў Царстве Польскім былі больш лібэральнымі, чым у астатняй частцы Расейскай імпэрыі, аднак канстытуцыйныя правы і свабоды неўзабаве сталі істотна абмяжоўвацца царскай адміністрацыяй. У 1819 была ўведзеная цэнзура, у 1821 быў змушаны сыйсьці ў адстаўку міністр асьветы Ст. К. Патоцкі, пры якім быў адкрытыы Варшаўскі унівэрсытэт і істотна павялічылася колькасьць школ. У 1825, падчас падрыхтоўкі сейма, быў прыняты «дадатковы артыкул», які адмяняў галоснасьць сеймавых паседжаньняў.

Мікалай I, уступіўшы на сталец, Маніфестам ад 24 і 26 сьнежня абавязаўся захоўваць канстытуцыйныя ўстановы Царства Польскага. Каранаваньне яго ў якасьці польскага караля ажыцьцявілася ў 1829.

У 1820-е актывізавалася дзейнасьць тайных арганізацый, апазыцыйных па дачыненьні да наяўных парадкаў. Найболей буйнай арганізацыяй было Патрыятычнае таварыства, існавалае ў 1821—1826 і ўзначаленае У. Лукасіньскім. У 1828 паўстала тайнае ваеннае таварыства ў афіцэрскай школе падхарунжых (арганізатар — Пётр Высоцкі), якое ставіла сваёй мэтай аднаўленьне незалежнасьці Польшчы з дапамогай ваеннай рэвалюцыі.

=== Паўстаньне 1830—1831 ===

Рэвалюцыя пачалася з узброенага паўстаньня ў Варшаве ў лістападзе 1830 і паступова ахапіла ня толькі польскія землі, але таксама у і часткі Беларусі, Літвы і Украіны. Асноўнай сілай паўстаўшых былі рэгулярныя фармаваньні польскага войска, падтрыманыя працоўнымі і рамесьнікамі Варшавы. Актыўны ўдзел у паўстаньні прыняў вядомы польскі гісторык, прафэсар Віленскага унівэрсытэта [[Яўхім Лялевель|Я. Лялевель]]. 5 сьнежня была абвешчаная дыктатура генэрала Хлапіцкага, які, аднак, устаў на шлях перамоваў з царскім урадам. Цар, у сваю чаргу, адмовіўся размаўляць з «бунтаўнікамі» і запатрабаваў безумоўнай капітуляцыі. У адказ на гэта сейм, які сабраўся 25 студзеня 1831, прыняў акт аб дэтранізацыі Мікалая I і ўтварыў Нацыянальны ўрад. Менавіта ў гэтыя дні нарадзіўся дэвіз «[[За нашу і вашу свабоду]]!», які потым стаў знакам супрацоўніцтва польскіх і рускіх рэвалюцыянераў. У лютым царскія войскі, узначаленыя спачатку І. І. Дыбічам, а пасьля яго сьмерці ад халеры — І. Ф. Паскевічам, перайшлі ў наступ. У ліпені ў Польшчы была абвешчаная мабілізацыя, але сяляне, не дабіўшыся ажыцьцяўленьні сваіх патрабаваньняў, запрацівіліся ёй. У той жа час польскае камандаваньне заняло нерашучую пазыцыю, а новы ўрад на чале з генэралам Я. Крукавецкім адмовіўся ўзброіць варшаўцаў. 8 верасьня 1831 Варшава была здадзеная, а празь месяц былі падушаныя апошнія месцы супраціву.

Прыняты пасьля падаўленьня паўстаньня Арганічны статут 1832 зьмяніў польскую канстытуцыю. Быў скасаваны сейм, замест якога меркавалася стварыць «сход правінцыйных саслоўяў». Аднак ён так і ня быў скліканы. Не пайшло ў жыцьцё таксама гарадзкое і сельскае самакіраваньне. Да 1841 захоўваўся толькі Дзяржаўная рада як кансультатыўны орган пры Расейскай Дзяржаўнай радзе. У 1857 ваяводзтвы былі пераназваныя ў губэрні з губэрнатарамі на чале.

На Польшчу абрынулася хваля рэпрэсій. Быў зачынены Варшаўскі унівэрсытэт і варшаўскае «Таварыства сяброў навукі». Уведзеная строгая цэнзура. Імёны [[Адам Міцкевіч|А. Міцкевіча]], [[Юльюш Славацкі|Ю. Славацкага]] і [[Яўхім Лялевель|Я. Лялевеля]] забаранялася нават згадваць. Але, каб прыцягнуць на свой бок польскую шляхту, Мікалай I ураўнаў яго ў саслоўных правах і прывілеях з рускім дваранствам.

Большасьць удзельнікаў паўстаньня, нягледзячы на абвешчаную царом амністыю, апынулася ў эміграцыі, якая атрымала ў польскай гістарычнай навуцы найменьне «Вялікай». Самой шматлікай арганізацыяй эмігрантаў было «Польскае дэмакратычнае таварыства» (1832—1862). Рэвалюцыйна-дэмакратычнае крыло эміграцыі стварыла «Люд польскі» (1835—1846), кансэрватыўнае, узначаленае А. Чарторыйскім, аб’ядналася вакол яго рэзыдэнцыі — ''Hôtel Lambert''. Усе гэтыя арганізацыі выступалі за аднаўленьне незалежнасьці польскай дзяржавы, але шляхі дасягненьня незалежнасьці бачылі па-рознаму. На польскіх землях дзейнічалі «Садружнасьць польскага народа» (1835—1838), «Саюз польскай нацыі» (1839—1850), «Канфэдэрацыя польскай нацыі» (1876—1878) і інш.

=== Паўстаньне 1863—1864 ===
Да канца 1861 у польскім грамадзтве сфармаваліся два асноўных палітычных лагера: «белыя» (кансэрватары) і «чырвоныя» (радыкальныя дэмакраты). «Белыя» прытрымваліся тактыкі пасіўнай апазыцыі, «чырвоныя» — выступалі за падрыхтоўку ўзброенага паўстаньня з мэтай аднаўленьня незалежнасьці Польшчы. Паўстаньне прыйшлося пачаць раней вызначанага тэрміна — у студзені 1863, бо царскі ўрад абвясьціў пазачарговы рэкруцкі набор па адмысловых сьпісах.

Цэнтральны нацыянальны камітэт (кіруючы орган «чырвоных»), абвясьціўшы аб пачатку паўстаньня 22 студзеня, быў ператвораны ў Часовы нацыянальны ўрад. Быў апублікаваны дэкрэт аб перадачы сялянам апрацоўваемых імі зямельных надзелаў з наступным кампенсаваньнем за кошт дзяржавы. Да лета 1863 паўстаньне ахапіла практычна ўсё Царства Польскае, а таксама частка Літвы, Беларусі і Украіны; шырыўся партызанскі рух. Аднак «белыя», захапіўшы ў свае рукі кіраўніцтва ўрадам, ухіляліся ад правядзеньня ў жыцьцё аграрнага заканадаўства і стварэньня ўсеагульнага народнага апалчэньня, ускладаючы свае надзеі на інтэрвенцыю ў Расею заходніх дзяржаў. Рознагалосьсі паміж «белымі» і «чырвонымі» палегчылі царскаму ўраду падаўленьне паўстаньня. Адмысловыя паўнамоцтвы для гэтага атрымаў віленскі генэрал-губэрнатар М. М. Мураўёў, празваны «вешальнікам». Да мая 1864 паўстаньне было практычна падушанае.

Хоць царскі ўрад жорстка расправіўся з удзельнікамі паўстаньня, яно ўсёткі змушанае было задаволіць некаторых іх патрабаваньня. У 1864 у Царстве Польскім было пачата правядзеньне аграрнай рэформы, якая ішла значна далей агульнарасейскай. Сяляне сталі ўласьнікамі сваіх земляў, выкупныя плацяжы спаганяліся шляхам зьбіраньня казной падатку ў памеры 2/3 ранейшага чынша. Атрымалі надзелы і безьзямельныя сяляне.

=== Вольны горад Кракаў ===
Стварэньне Кракаўскай рэспублікі пад назвай «Вольны горад Кракаў» у 1815 было сьледзтвам спрэчак паміж Расіяй і Аўстрыяй. Фармальна горадам кіравалі выбарныя органы — Сенат і сход прадстаўнікоў, фактычна — створаная ў 1816 «Арганізацыйная камісія» з рэзыдэнтаў Аўстрыі, Прусіі і Расеі.

Пасьля падаўленьня паўстаньня 1830—1831 у Царстве Польскім Мікалай I у Мюнхэнгрэце дамовіўся з аўстрыйскім канцлерам К. Метэрніхам аб сумеснай палітыцы ў дачыненьні Кракава. У 1833 у горадзе была ўведзеная новая канстытуцыя, а ў 1836 войскі Расеі, Аўстрыі і Прусіі пад прычынай выдаленьня эмігрантаў акупіравалі Кракаў. Пры гэтым аўстрыйскі гарнізон прабыў у Кракаве 5 гадоў.

22 студзеня 1846 у горадзе пачалося паўстаньне. Было абвешчана аб стварэньні Нацыянальнага ўрада Польскай рэспублікі, які выступіў з Маніфестам да польскага народа. Вялікую ролю ў кіраўніцтве паўстаньнем згуляў Э. Дэмбоўскі — аўтар дэкрэтаў і заклікаў урада, у тым ліку, дэкрэту аб адмене паншчыны. Паўстаўшыя змаглі пратрымацца толькі 9 дзён. Неўзабаве ў горад уступіла аўстрыйскае войска і статус вольнага горада быў ліквідаваны.

== Польскія землі 1864—1914 ==
Пасьля падаўленьня паўстаньня 1863—1864 Царства Польскае было канчаткова інкарпаравана ў склад Расеі. Былі ліквідаваныя інстытут намесьніцтва, Дзяржаўная рада, урадавыя камісіі Царства, а само яно было пераназвана ў Прывісьлінскі край. Праводзілася русіфікацыя навучальных устаноў.

Прускія ўлады таксама імкнуліся да ліквідацыі нацыянальных асаблівасьцяў польскіх земляў, якія ўваходзілі ў Прусію. У 1867 Вялікае княства Познаньское, створанае па рашэньні Венскага кангрэса 1815, якое мела ўласныя адміністрацыйныя інстытуты, стала часткай Поўнача-Германскага саюза, а ў 1871 — Германскай імпэрыі. Палякаў выцясьнялі зь дзяржаўных устаноў, польская мова ў судзе і адміністрацыі замянялася нямецкай. Для скупкі немцамі польскім земляў была створаная Каланіяльная камісія.

На польскіх землях, якія знаходзіліся пад уладай Аўстра-Венгрыі, сытуацыя была некалькі іншая. Галіцыя атрымала шырокую аўтаномію, была пашыраная кампэтэнцыя сейма, у 1907, як і ва ўсёй імпэрыі, было ўведзена ўсеагульнае выбарчае права.

У грамадзка-палітычным жыцьці Польшчы пасьля 1864 зьявілася плынь «угадоўцаў» — прыхільнікаў дамовы з царызмам. Да іх прымыкалі і варшаўскія пазітывісты, якія заклікалі да «палітычнага рэалізму» і «арганічнай працы» у вобласьці эканомікі і культуры.

У 1890-е паўстала нацыянальна-дэмакратычная плынь, якая ў 1893 стварыла нелегальную Нацыянальную лігу на чале з Р. Дмоўскім. У 1897 Ліга сфармавала Нацыянальна-дэмакратычную партыю (эндэкі). Праграма апошняй абвясьціла прынцып класавай салідарнасьці, злучаны зь недаверам і варожасьцю да іншых народаў. У палітычнай сфэры партыя выступала за захаваньне аўтаноміі Царства Польскага ў рамках Расейскай імпэрыі.

Інтарэсы сялян абараняла Народная партыя (''Stronnictwo Ludowe''), створаная ў 1895 у Галіцыі. Партыя выступала за дэмакратызацыю сыстэмы выбараў, палягчэньне падатковага цяжару, урэгуляваньне сялянскіх павіннасьцяў, а з 1903 — высунула патрабаваньне наданя Польшчы незалежнасьці. У 1897 была створаная Хрысьціянска-сялянская партыя.

У 1880-е зьявіліся і першыя працоўныя партыі. У 1882 была заснаваная Сацыяльна-рэвалюцыйная партыя «Пралетарыят» (разгромленая ў 1885), на яе базе — II «Пралетарыят», а ў 1893 — [[Польская сацыялістычная партыя]] («старая ППС»). Практычна адначасова ў Парыжы была створаная партыя з такой жа назвай («новая ППС»), якая ў сваёй праграме аб’ядноўвала барацьбу за незалежнасьць з барацьбой за сацыялізм. Каб адмежавацца ад «новай ППС», «старая ППС» прыняла рашэньне аб пераназваньні ў Сацыял-дэмакратыю Каралеўства Польскага (СДКП). З II зьезду (1900) СДКП стала звацца Сацыял-дэмакратыяй Каралеўства Польскага і Літвы. У гэты жа час арганізацыі, незадаволеныя нацыяналістычнай палітыкай лідэраў ППС, стварылі партыю ППС-Пралетарыят.

=== Рэвалюцыя 1905—1907 ===
Рэвалюцыя 1905—1907 ахапіла і польскія землі. У студзені-лютым 1905 у Царстве Польскім страйкавалі 93,2% працоўных. 23 ліпеня пачалося паўстаньне ў Лодзі. У кастрычніку-лістападзе працоўныя Царства ізноў падняліся на ўсеагульную стачку. У Дамброўскім басэйне 10 дзён існавала так званая Дамброўская рэспубліка. Сяляне адмаўляліся ад выплаты падаткаў, зьнішчалі быдла, захоплівалі казённыя і абшарніцкія ўгодзьдзі, выганялі старую адміністрацыю і выбіралі новую, палілі царскія партрэты. Барацьба за сацыяльнае вызваленьне цесна перапляталася з нацыянальнай барацьбой. У школе і судзе явачным парадкам уводзіўся польская мова.

Актыўную ролю ў руху згулялі сацыял-дэмакратычныя партыі, а таксама створаны ў 1904 Польскі сялянскі саюз, які высунуў лозунгі незалежнасьці Польшчы і падтрымкі пралетарыяту ў яго барацьбе за дэмакратычныя ператварэньні. У той жа час «угадоўцы», якія аб’ядналіся ў кастрычніку 1905 у Партыю рэальнай палітыкі, засталіся на пазыцыях лаяльнасьці царызму, высоўваючы толькі лозунг аўтаноміі. Падобную пазыцыю займалі і эндэкі. У гады рэвалюцыі адбыўся раскол у ППС: паўсталі ППС — рэвалюцыйная фракцыя (пад кіраўніцтвам Ю. Пілсудскага) і ППС-левіца. Прыхільнікі Пілсудскага асноўны ўпор рабілі на ваенную падрыхтоўку паўстаньня супраць царызму за незалежнасьць Польшчы і, у адрозьненьне ад Левіцы, займалі нацыяналістычныя пазыцыі.

=== 1-я Сусьветная вайна ===
У пачатку вайны (жнівень 1914) галоўнакамандуючы расейскім войскам вялікі князь Мікалай Мікалаевіч зьвярнуўся да польскага народа з заклікам, у якім заклікаў да аб’яднаньня ўсіх польскіх земляў «пад скипетрам рускага цара» на ўмовах наданя ім самакіраваньня. Аднак ужо да восені 1915 Царства Польскае было акупавана германскімі войскамі, на гэтых землях быў усталяваны рэжым ваеннай дыктатуры.

Польскае грамадзтва падзялілася на два лагера, якія складаліся зь нерэвалюцыйных партый што арыенталавіся на адзін з двух ваенна-палітычных блокаў, якія склаліся ў Эўропе. Большасьць галіцыйских партый і Сацыял-дэмакратычнай партыі, а таксама частка партый і палітычных груповак, якія дзейнічалі ў працоўным, сялянскім і моладзевым руху Царства Польскага, рабілі стаўку на Аўстра-Венгрыю. Садзейнічаць аўстра-германскай ваеншчыне ў разгроме Расеі лічыў неабходным лідэр Польскай сацыялістычнай партыі Ю. Пілсудскі, які яшчэ ў 1906 усталяваў сувязь з ваеннымі коламі Аўстра-Венгрыі і ўзначаліў Часовую камісію, у якую ўвайшлі ППСД, сялянская партыя Польскае стронницво людове (ПСЛ), Польская прагрэсіўная партыя (ППП), ППС-фракцыя, Нацыянальны працоўны саюз, Нацыянальны сялянскі саюз. Да другога блоку, які арыентаваўся на перамогу Антанты і на аб’яднаньне польскіх земляў у складзе Расеі, належала ў Царстве Польскім частка «рэалістаў» і нацыянальных дэмакратаў (эндэкаў).

У лістападзе 1916 урады Германіі і Аўстрыі, якія адчувалі недахоп людскіх рэсурсаў для папаўненьня войска, змушаныя былі абвясьціць стварэньне на польскіх землях, якія ўваходзілі ў склад Расеі, незалежнай дзяржавы — канстытуцыйнай манархіі. Прадугледжвалася таксама фармаваньне польскага войска, якое павінна было ваяваць на боку Цэнтральных дзяржаў. Часовы ўрад, які прыйшоў да ўлады ў Расеі ў выніку перамогі Лютаўскай рэвалюцыі 1917, прызнаў права Польшчы на самавызначэньне. А 29 жніўня 1918 Савет народных камісараў адмысловым дэкрэтам ануляваў дагаворы царскага ўрада, датычныя падзелаў Рэчы Паспалітай.

== Узнаўленьне незалежнасьці ==
[[Файл:RzeczpospolitaII.png|міні|300пкс]]
7 лістапада [[1918]] у Любліне быў створаны Часовы народны ўрад на чале з І. Дашыньскім. У маніфесьце да польскага народа ўрад абвясьціў стварэньне Польскай народнай рэспублікі, вынясеньне на разгляд будучага Заканадаўчага сейма прапаноў аб адчужэньні буйной зямельнай уласнасьці і нацыяналізацыі некаторых галін прамысловасьці.

[[11 лістапада]] рэгенцкая рада (створаная нямецкімі і аўстрыйскімі ўладамі ў верасьні 1917) перадала [[Юзэф Пілсудскі|Ю. Пілсудскаму]] камандаваньне польскім войскам, а 14 лістапада — усю ўладу. Па патрабаваньні Пілсудскага Часовы ўрад самораспусьціўся. У дэкрэце аб вышэйшай уладзе, выдадзеным 22 лістапада, Ю. Пілсудскі быў абвешчаны «часовым начальнікам дзяржавы» з правам распускаць урад. Главой ураду стаў Е. Марачэўскі. Аднак, у сувязі зь неабходнасьцю пераарыентацыі на Антанту, якая раней прызнала Польскі нацыянальны камітэт, які дзейнічаў зь верасьня 1917 у Парыжы, была дасягнута дамова з апошнім і ўрад у студзені 1919 узначаліў І. Падзерэўскі.

28 лістапада 1918 быў прыняты дэкрэт аб выбарах ва Устаноўчы сейм, які ўстанаўліваў усеагульнае, роўнае, прамое выбарчае права пры таемным галасаваньні. Выбары ў сейм адбыліся 26 студзеня [[1919]].

Адносную большасьць пры падтрымцы каталіцкай царквы атрымаў Народна-нацыянальны саюз (блок арганізацый, блізкіх да эндекаў). 20 лютага сеймам была прынятая Малая канстытуцыя, якая захоўвала сваю сілу да сакавіка 1921, Пілсудскі захаваў свой пост начальніка дзяржавы, але станавіўся адказным перад сеймам. Былі прынятыя таксама Асновы зямельнай рэформы, якія ўстанаўлівалі дапушчальны памер землеўладаньняў і памякчалі сацыяльную напружанасьць на сяле.

Парыская мірная канфэрэнцыя 1919 юрыдычна аформіла аднаўленьне незалежнай Польшчы. Межы дзяржавы на захадзе і поўначы былі вызначаныя Версальскім мірным дагаворам, а таксама, пасьля паўстаньня ў Сылезіі, рашэньнем Рады паслоў вялікіх дзяржаў ад 20 лістапада 1921 Верхняя Сылезія, паводле гэтага рашэньня, была падзеленая паміж Польшчай і Германіяй, а Гданьск стаў вольным горадам пад пратэктаратам Лігі Нацый. Усталяваньне меж з Чэхаславакіяй было прадстаўлена арбітражу вялікіх дзяржаў.

[[Рыскі мір]] 1921, які падвеў рахунак [[польска-савецкая вайна|савецка-польскай вайны 1919—1920]] быў тэрытарыяльным кампрамісам. Ён усталяваў усходнія межы Польшчы. У выніку ў складзе польскай дзяржавы апынуліся Заходняя Украіна і Заходняя Беларусь. Вільня і Віленская вобласьць увайшлі ў склад Польшчы ў 1922.

== Міжваенная Польшча<!--Калі ласка, не зьмяняйце гэтую назву, на яе ідзе перасылка з «Другая Рэч Паспалітая»--> ==
Канстытуцыя Польшчы, прынятая 17 сакавіка 1921, усталявала ў краіне парламенцкую рэспубліку. Заканадаўчая ўлада зьдзейсьнялася Сеймам (які складаўся з 444 дэпутатаў) і Сенатам (куды ўваходзілі 111 сенатараў). Акрамя заканадаўчых, Сейм меў кантрольныя паўнамоцтвы, Сейм і Сенат — элекцыйныя (выбары прэзыдэнта). Выканаўчая ўлада даручалася ўраду і прэзыдэнту, паўнамоцтвы якога былі абмежаваныя. Кожны дзяржаўны акт прэзыдэнта павінен быў быць пацьверджаны подпісамі прэм’ер-міністра і адпаведнага міністра. Акрамя палітычных правоў і свабодаў (выбарчых, а таксама — слова, друку, сходаў, арганізацый і інш.) і роўнасьці грамадзян перад законам, канстытуцыя ўпершыню абвяшчала правы сацыяльныя — права аховы працы, сацыяльнага забесьпячэньня, аховы мацярынства, бясплатнага навучаньня ў дзяржаўных школах.

Выбары ў Сейм і Сенат па новай канстытуцыі праходзілі ў лістападзе 1922 Правыя партыі (эндэкі, хрысьціянскія дэмакраты і інш.) аб’ядналіся ў выбарчы блок Хрысьціянскі саюз нацыянальнага адзінства, у прастамоўі — «Хьена» (то бок гіена). Гэты блок, які выступаў за паланізацыю краіны, атрымаў 29% галасоў выбарнікаў і правёў у сойм 169 дэпутатаў. Ім супрацьстаяў Блок нацыянальных меншасьцяў, галоўным патрабаваньнем якога было нацыянальнае раўнапраўе (56 дэпутатаў). ПСЛ — «Пяст» і ПСЛ — «Вызволене» (партыі, узьніклыя ў выніку расколаў ПСЛ і ПСЛ — «Левіцы») атрымалі адпаведна 70 і 49 мандатаў. ППС мела ў сойме 41 дэпутата.

Прэзыдэнтам краіны пасьля некалькіх тураў галасаваньня быў абраны прапанаваны ПСЛ — «Вызволене» Г. Нарутовіч. Аднак за абраньнем прэзыдэнта пачалося шалёнае цкаваньне яго з боку нацыяналістаў і 16 сьнежня Нарутовіч быў забіты адным з прыхільнікаў эндэкаў. Новым прэзыдэнтам стаў З. Вайцэхоўскі.

У цэлым палітычная сыстэма Польшчы ў першыя гады Другой Рэчы Паспалітай не адрозьнівалася ўстойлівасьцю. Палітычная стракатасьць складу Сейма не дазваляла скласьці сталую ўрадавую кааліцыю. Толькі за 1922—1925 зьмянілася 8 урадаў. Палітычныя крызісы дапаўняліся ўзмацненьнем страйкавага руху, недастатковай эканамічнай стабілізацыяй, пагаршэньнем міжнароднага становішча. У гэтых умовах усеагульнай незадаволенасьці Пілсудскі і яго прыхільнікі зьдзейсьнілі дзяржаўны пераварот. 12 траўня ППС апублікавала заклік да адхіленьня ад улады ўрад «Хьена-Пяста» і ў гэты жа дзень пачаліся ўзброеныя сутыкненьні паміж урадавымі войскамі і часткамі, якія падтрымлівалі Пілсудскага. 14 траўня ўрад сыйшоў ў адстаўку. Новы рэжым, які ўсталяваўся ў выніку дзяржаўнага перавароту, атрымаў назоў «санацыі».

Пілсудскі, фармальна займаючы пасаду главы ўрада ў 1926—1928 і са жніўня па сьнежань 1930, фактычна ўсталяваў у краіне сваю дыктатуру. Менавіта ад яго залежыла абраньне прэзыдэнта, фармаваньне кабінета міністраў і прыняцьце законаў. Гэтаму спрыяла і канстытуцыйная навэла (зьмена ў канстытуцыі) ад 2 жніўня 1926. Паводле дадзенай навэле прэзыдэнт атрымаў права самастойна распускаць Сейм і Сенат да заканчэньня тэрміна іх паўнамоцтваў, а таксама выдаваць указы, якія маюць сілу законаў. У 1926—1930 урадам было выдадзена 276 падобных указаў прэзыдэнта.

23 мая 1930 была прынятая новая канстытуцыя, якая ўсталявала ў краіне аўтарытарны рэжым. Крыніцай і носьбітам дзяржаўнай улады па канстытуцыі зьяўляўся прэзыдэнт, які валодаў заканадаўчымі, канстытуцыйнымі, кантрольнымі, выканаўчымі і надзвычайнымі (у выпадку вайны) паўнамоцтвамі. Прэзыдэнт прызначаў главу ўрада і ўсіх міністраў. Узрасла таксама ўлада главы ўрада, які зараз меў права ўсталёўваць агульныя прынцыпы дзяржаўнай палітыкі. Паўнамоцтвы Сейма былі абмежаваныя. Недэмакратычны характар насіў і новы выбарчы закон ад 8 ліпеня 1935 па якім права высоўваць кандыдатаў у дэпутаты маглі толькі акруговыя выбарчыя камісіі.

У вобласьці зьнешняй палітыкі польскі ўрад паступова пераарыентавалася з Францыі на Германію. У студзені 1934 было падпісаны польска-германскі дагавор аб ненападзе тэрмінам на 10 гадоў, у лістападзе 1935 — дагавор аб эканамічным супрацоўніцтве. Узаемныя візіты і сталыя двухбаковыя сустрэчы вышэйшых службовых асобаў Германіі і Польшчы былі накіраваныя на ўсё больш цеснае збліжэньне абедзьвюх краін. Скарыстаўшыся падпісаньнем Мюнхэнскага пагадненьня (1938) аб перадачы Судэцкай вобласьці Германіі, Польшча ва ўльтыматыўнай форме запатрабавала ад Чэхаславакіі перадаць ёй Цешынскую Сылезію.

Аднак надзеям польскага ўрада на сяброўства з Германіяй не наканавана было ажыцьцявіцца. 24 кастрычніка 1938 Рыбентроп у гутарцы з польскім паслом прапанаваў Польшчы пагадзіцца на далучэньне да Германіі Гданьска і на пабудову экстэрытырыяльнай чыгункі праз «польскі калідор» ва Усходнюю Прусію. У красавіку 1939 германскае вярхоўнае камандаваньне прадставіла Гітлеру плян ваенных дзеяньняў супраць Польшчы. 28 красавіка германскі ўрад заявіў, што ў сувязі з заключэньнем польска-ангельскага дагавора аб гарантыях, ён лічыць што дагавор аб ненападзе паміж Польшчай і Германіяй страціў сілу. У той жа час савецкая прапанова аб ваеннай дапамозе, зробленае 25 мая, была адкінутая Польшчай. Таксама былі сарваныя і трохбаковыя (англа-франка-савецкія) перамовы ў Маскве. Наўзамен гэтага паміж СССР і Германіяй 23 жніўня быў падпісаны Дагавор аб ненападзе, у сакрэтным пратаколе да якога абодва бакі разьмежавалі сфэры сваіх інтарэсаў у Польшчы па лініі рэк Нараў, Вісла і Сан.

== 2-я Сусьветная вайна ==
Напаўшы на Польшчу 1 верасьня 1939, нямецкія войскі на працягу месяца акупіравалі вялікую частку польскіх тэрыторый. Ангельшчына і Францыя, нягледзячы на дадзеныя імі Польшчы гарантыі, ніякай дапамогі ёй не аказалі. 17 верасьня часткі Чырвонай Арміі ўступілі на тэрыторыю Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, якія ўваходзілі ў склад Польшчы. Вільня з вобласьцю былі перададзеныя Літве. Польскі прэзыдэнт І. Масьніцкі і ўрад перайшлі ў Румынію, дзе былі інтэрнаваныя. 28 верасьня 1939 дагаворам Аб сяброўстве і мяжы была ўсталяваная новая дэмаркацыйная лінія паміж СССР і Германіяй: Люблінскае ваяводзтва і частка Варшаўскага ваяводзтва перайшоў у сфэру ўплыву Германіі наўзамен яе адмовы ад Літвы. Мяжа прайшла па лініі Нараў-Буг-Сан.

Польскія землі былі падзеленыя Гітлерам на дзьве часткі, адна зь якіх непасрэдна ўвайшла ў склад рэйха, іншая — склала так званае «Генэрал-губэрнатарства для акупаваных польскіх правінцый». Асноўная мэта гітлераўскай палітыкі на акупаваных польскіх землях складалася ў іх поўнай германізацыі, якую меркавалася ажыцьцявіць шляхам зьнішчэньня адной часткі насельніцтва (першым чынам — яўрэяў і цыганаў) і анямечваньня іншы. У Асьвенцыме, Трэблінцы і Майданеке былі створаныя канцэнтрацыйныя лагеры сьмерці.

Польскія землі, уключаныя ў склад Германіі, былі падзеленыя на акругі і «рэгенцыі». На чале акругі стаяў намесьнік, які зьяўляўся адначасова кіраўніком мясцовай арганізацыі нацысцкай партыі. Намесьнікаў прызначаў канцлер рэйха. Усё насельніцтва па прынцыпе «расавага адбору» дзялілася на чатыры групы. На гэтай тэрыторыі было забароненае ўжываньне польскай мовы, зачыненыя ўсе польскія тэатры, газэты, школы. Маёмасьць палякаў і яўрэяў падлягала канфіскацыі. У склад СССР былі ўключаныя Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна.

Генэрал-губэрнатарства ў адміністрацыйным дачыненьні ў склад рэйха не ўваходзіла, але лічылася падуладнай яму тэрыторыяй. Узначальваў яго генэрал-губэрнатар Г. Франк, якому падпарадкоўваўся мясцовы ўрад зь нямецкіх службоўцаў. З польскай адміністрацыі захаваліся толькі мясцовыя выканаўчыя органы самакіраваньня ў гарадах і сельскіх акругах. Адмысловае месца ў сыстэме органаў улады займала паліцыя, начальнік якой адначасова выконваў функцыі камісара рэйха па справах германізацыі. Для польскага насельніцтва была ўведзеная працоўная павіннасьць, забесьпячэньне зьдзяйсьнялася па картачнай сыстэме. Дапушчаліся польскія пачатковыя і прафэсійныя школы. Самым цяжкім было становішча яўрэяў, якіх сагналі ў гета.

30 верасьня 1939 у Парыжы быў сфармаваны польскі ўрад у эміграцыі на чале з генэралам У. Сікорскім. У яго ўвайшлі прадстаўнікі Нацыянальнай партыі, ПСС і Партыі працы. У сьнежні быў створана Нацыянальная рада (''Rada Narodowa'') — дарадчы орган, закліканы гуляць ролю пераемніка парламента. Галоўнай мэтай урада абвяшчалася вызваленьне польскіх земляў ад акупацыі і стварэньне для гэтай мэты 100-тысячнага войска на тэрыторыі Францыі. Пасьля паразы Францыі ўрад перабраўся ў Лондан, а польскі корпус ахоўваў узьбярэжжа Шатляндыі.

На акупаваных польскіх тэрыторыях з падпольных груп па распараджэньні Сікорскага быў адукаваны Саюз узброенай барацьбы (ЗВЗ) на чале з палкоўнікам З. Равецкім («Грот»), пазьней пераназваны ў [[Армія Краёва|Армію Краёву]] (АК). Акрамя падпарадкаваных ураду ў Польшчы дзейнічалі і іншыя групы Супрацівы — «барыкадаўцы», Рэвалюцыйныя рабоча-сялянскія рады і інш. Пры актыўным удзеле Г. Дзімітрава ў пачатку 1942 на тэрыторыі Польшчы была створаная Польская працоўная партыя (ППР).

Пасьля нападу Германіі на СССР дачыненьне У. Сікорскага да савецкага ўрада зьмянілася. 30 ліпеня 1941 у Лондане быў заключаны савецка-польскі дагавор. 14 жніўня быў падпісаны дагавор аб фармаваньні на тэрыторыі СССР польскага войска, а 4 сьнежня — Дэкларацыя аб сяброўстве і ўзаемадапамозе паміж абедзьвюма краінамі. На харчаваньне, абмундзіраваньне і ўзбраеньне войска, якое ўзначаліў генэрал У. Андерс, савецкім урадам быў вылучаны крэдыт у памеры 65 млн руб. Аднак у далейшым адносіны паміж савецкім і польскім урадамі пагоршыліся. У 1943, калі стала вядома аб выяўленьні пахаваньняў польскіх афіцэраў у [[Катынь|Катыні]], члены ўрада Сікорскага заявілі аб неабходнасьці правесьці незалежнае расьсьледаваньне з удзелам Міжнароднага Чырвонага Крыжа. У адказ на гэта Сталін абвінаваціў польскі бок у змове з Гітлерам і заявіў аб разрыве адносін з эміграцыйным урадам.

Польскаму руху Супраціву не атрымалася стварыць адзіны фронт барацьбы супраць акупантаў. У 1943—1944 у ім канчаткова склалася дзьве асноўныя палітычныя групоўкі, якія супрацьстаяць адзін аднаму. Адна зь іх была пад кіраўніцтвам лонданскага ўрада (які пасьля згубы Сікорскага ўзначаліў З. Мікалайчык) і арыентавалася на заходнія дзяржавы, іншая, якая лічыла галоўным саюзьнікам Польшчы СССР, — ППР. ППР на базе ўзброеных атрадаў камуністычнага падпольля яшчэ ў 1942 сфарміравала Гвардыю Людову (ГЛ), якая разьвярнула актыўную барацьбу зь нямецкімі акупантамі. На тэрыторыі Польшчы дзейнічала і вельмі правая ўзброеная групоўка — Нацыянальныя ўзброеныя сілы (НСЗ), разглядалая СССР і камуністаў у якасьці «ворага № 1».

1 студзеня 1944 на кансьпіратыўным зборы ў Варшаве была створаная Краёва Рада Нарадова (КРН), куды акрамя камуністаў увайшлі прадстаўнікі Працоўнай партыі польскіх сацыялістаў, людоўцы і беспартыйныя. Дэкрэтам КРН ГЛ была ператвораная ў Войска Людову (Народнае Войска). У той жа час на тэрыторыі СССР паўстаў Саюз польскіх патрыётаў (СПП) на чале зь пісьменьніцай У. Васілеўскай. Па просьбе СПП з польскіх грамадзян была сфармаваная 1-я дывізія, якой было прысвоена імя [[Т. Касцюшка|Т. Касьцюшкі]]. Дывізія з кастрычніка 1943 дзейнічала на фронце сумесна з Чырвонай Арміяй. «Лёнданскім лягерам» 9 студзеня было абвешчана стварэньне на тэрыторыі Польшчы Рады Нацыянальнага адзінства (РЕН). Абодва ўрада — КРН і РЕН — сталі фармаваць у Польшчы падпольныя мясцовыя органы ўлады.

21 ліпеня 1944 савецкія войскі разам з 1-й Польскай арміяй уступілі на польскую тэрыторыю. 22 ліпеня ў г. Хэлме быў сфарміраваны Польскі камітэт нацыянальнага вызваленьня (ПКНВ), якое ўзначаліў сацыяліст Э. Асубка-Мараўскі. У склад ПКНВ увайшлі прадстаўнікі ППР, ППС, Народнай партыі (СЛ) і Дэмакратычнай партыі (СД). У Маніфэсьце камітэта лёнданскі ўрад абвяшчаўся самазваным і абвяшчалася, што камітэт будзе дзейнічаць на аснове канстытуцыі 1921. Дэкрэтам КРН 1-я Польская армія і Войска Людова былі аб’яднаныя ў Войска Польскае на чале з генэралам М. Жымерскім. 26 ліпеня паміж СССР і ПКНВ быў падпісаны дагавор, у якім прызнавалася ўлада апошняга на вызваленай польскай тэрыторыі. Мяжа паміж СССР і польскай дзяржавай усталёўвалася па «лініі Керзона» зь некаторымі адступамі на карысьць Польшчы. У верасьні 1944 ПКНВ прыняў дэкрэт, які даў магчымасьць пачаць правядзеньне аграрнай рэформы. У выніку 1 млн сялянскіх сем’яў бясплатна атрымалі 6 млн га землі.

У той жа час лонданскі ўрад і АК, не жадаючы перадаваць уладу ў Польшчы ў рукі левых сілаў, распрацавалі плян апэрацыі «Бура», які прадугледжваў па меры адступу нямецкіх войскаў заняцьце польскіх тэрыторый сіламі АК і фармаваньне там органаў улады. 1 аўгуста 1944 АК без узгадненьня з савецкім камандаваньнем і камандаваньнем Войска Польскага падняла ў Варшаве паўстаньне, якое зьявілася гераічнай старонкай у гісторыі вызваленчай барацьбы польскага народа супраць гітлераўскіх акупантаў. Паўстаньне, якое доўжылася 63 дня, пачалося ў неспрыяльных умовах. Супраць 15-16 тыс. нямецкіх салдат і афіцэраў ваявалі ўсяго 2,5 тыс. паўстанцаў. Паўстаньне было жорстка падушанае, але скавала буйныя сілы гітлераўскіх войскаў, яно аказала рэальную дапамогу Чырвонага Арміі.

31 сьнежня 1944 ПКНВ быў ператвораны ў Часовы ўрад Польскай Рэспублікі, які быў прызнаны СССР, Чэхаславакіяй і Югаславіяй. 21 красавіка 1945 урад заключыў з СССР дагавор Аб сяброўстве, узаемнай дапамозе і пасьляваенным супрацоўніцтве.

== Пасьляваенная Польшча ==
Лёс пасьляваеннай Польшчы быў вырашаны на [[Ялцінская канфэрэнцыя|Ялцінскай]] (люты 1945) і [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай]] (ліпень-верасень 1945) канфэрэнцыях. У адпаведнасьці зь ялцінскімі дамоўленасьцямі Часовы ўрад у чэрвені 1945 быў пашыраны, уключыў палітыкаў з лонданскага лагера, і ператворана ў Часовы ўрад нацыянальнага адзінства. Главой ўрада застаўся Э. Асубка-Мараўскі, а яго намесьнікамі сталі У. Гамулка (ад ППР) і З. Мікалайчык. Па ініцыятыве апошняга ў ліпені 1945 была створаная Польская народная (сялянская) партыя. Новы ўрад неўзабаве быў прызнаны [[ЗША]], [[Вялікабрытанія]]й і [[Францыя]]й.

Па пытаньні аб межах на Ялцінскай канфэрэнцыі было прынята кампраміснае рашэньне, але без удзелу польскага боку. Усходнія межы былі вызначаныя ў асноўным па «[[лінія Керзона|лініі Керзона]]», адзначалася таксама, што «''Польшча мусіць атрымаць істотныя прырашчэньні тэрыторыі на поўначы і захадзе''». [[Дэ-факта]] заходнія межы Польшчы былі ўсталяваныя ў лютым 1945 па лініі Одра — Ніса Лужыцкая, а затым зацьверджаныя Патсдамскай канфэрэнцыяй. У выніку Польшча атрымала буйныя марскія парты Гданьск і Шчэцін, а таксама прамыслова разьвітыя раёны Сылезіі. Немцы з гэтых земляў падлягалі перасяленьню.

Самой буйной палітычнай партыяй Польшчы да пачатку 1946 стала партыя Мікалайчика — ПСЛ, якая налічвала больш 500 тыс. членаў і якая зьяўлялася легальнай апазыцыяй ППР і ладу народнай дэмакратыі. У сьнежні 1945 была ўзноўленая Партыя працы (СП). ППР, I зьезд якой таксама прайшоў у сьнежні 1945, налічвала 250 тыс. членаў.

3 студзеня 1946 быў прыняты закон аб нацыяналізацыі прамысловых прадпрыемстваў зь лікам працоўных больш 50 чалавек, уладальнікі прадпрыемстваў атрымоўвалі кампенсаваньне ад дзяржавы. Адначасова гарантавалася захаваньне прыватнай уласнасьці.

22 ліпеня 1946, у першыя ўгодкі апублікаваньня Маніфеста ПКНВ, дзень 22 ліпеня быў абвешчаны нацыянальным сьвятам Адраджэньня Польшчы. У сувязі з гэтым быў прыняты дэкрэт аб амністыі ўдзельнікаў узброенага падпольля, які даў магчымасьць вярнуцца да мірнага жыцьця 22 тыс. чалавек. Аднак у верасьні 1945 паўстала новая арганізацыя «Воля і незалежнасьць». Іншыя ўзброеныя фармаваньні таксама працягвалі дзейнічаць.

У сувязі з тым, што ПСЛ адмовілася ад прапановы ППР ісьці на будучыя выбары ў сейм адзіным блокам з усіх 6 легальных партый, пачалася адкрытыя канфрантацыя паміж ПСЛ і працоўнымі партыямі. Па ініцыятыве ��ПС 27 красавіка 1946 быў прыняты закон аб рэфэрэндуме, які павінен быў выявіць стаўленьне насельніцтва да зьмен, якія ўжо адбыліся. Вынікі рэфэрэндуму былі несуцяшальнымі для ПСЛ. Прайграла партыя Мікалайчыка і на выбарах у сейм, якія адбыліся 19 студзеня 1947. Па афіцыйных дадзеных у выбарах прыняла ўдзел 89,9% выбарнікаў, за блок з чатырох партый (ППР, ППС, СЛ і СД) прагаласавала 80,1%, за ПСЛ — 10,3%. ПСЛ спрабавала апратэставаць вынікі выбараў, заявіўшы аб іх фальсіфікацыі, але беспасьпяхова.

На першым паседжаньні сейма ў лютым 1947 быў прыняты закон аб прэзыдэнце краіны і абраныя кіруючыя органы. Прэзыдэнтам стаў Б. Берут, урад узначаліў Ю. Ціранкевіч (ППС). 19 лютага была зацьверджаная Малая канстытуцыя, якая дзейнічала да 1952. Заканадаўчая ўлада па канстытуцыі належала сейму, выканаўчая — прэзыдэнту і ўраду. Пад кіраўніцтвам прэзыдэнта дзейнічаў новы калегіяльны орган — Дзяржаўная рада, надзелены правам заканадаўчай ініцыятывы, выданьня дэкрэтаў, ажыцьцяўленьня кантролю над органамі мясцовай улады.

Пасьля выбараў пачаліся рознагалосьсі як у апазыцыі, так і ў партыях кіруючага блока. Мікалайчык і некаторыя іншыя правыя лідэры пакінулі краіну, і ПСЛ у канцы 1947 перайшоў да палітыкі супрацоўніцтва з урадам. III пленум ЦК ППР, які праходзіў 31 жніўня — 3 верасьня 1948, прыняў рэзалюцыю Аб праванацыяналістычным ухіле. У. Гамулка быў вызвалены ад абавязкаў Генэральнага сакратара ЦК, новы курс партыі ўсё больш стаў нагадваць капіяваньне досьведу савецкіх камуністаў. Новым Генэральным сакратаром быў абраны Б. Берут.

У сьнежні 1948 адбыўся аб’яднаўчы зьезд ППР і ППС, на якім была створаная Польская аб’яднаная працоўная партыя (ПАРП), якая абвясьціла курс на пабудову «''падмурка сацыялізму ў Польшчы''» і ператварэньне Польшчы ў індустрыяльна-аграрную краіну. Зьезд таксама прыняў Дырэктывы па Шасьцігадовым пляне (1950—1955), які рабіў упор на пераважнае разьвіцьцё цяжкай прамысловасьці. У 1949 Польшча стала членам [[Савет эканамічнай узаемадапамогі|Савета эканамічнай узаемадапамогі]].

З 1949 у Польшчы сталі закладвацца асновы палітычнай сыстэмы, створанай па савецкім узоры. Ядром гэтай сыстэмы стала ПАРП, але захаваліся і некаторыя элемэнты шматпартыйнасьці. Аб’яднаная сялянская партыя, створаная ў 1949 на зьезьдзе людоўскіх партый, і Дэмакратычная партыя прызналі кіруючую ролю ПАРП. Партыя працы абвясьціла аб самароспуску. У эканоміцы сталі ўкараняцца савецкія мэтады кіраваньня, падвышэньня прадукцыйнасьці працы, новая палітыка ў вёсцы прадугледжвала правядзеньне калектывізацыі сельскай гаспадаркі. Для індывідуальнага сялянства былі ўведзеныя абавязковыя дзяржаўныя пастаўкі сельгаспрадуктаў па цэнах ніжэй сабекошту.

У 1952 была прынятая новая канстытуцыя, якая замацавала зьмены ў Польшчы. Польшча стала Польскай Народнай Рэспублікай.

== Польская Народная Рэспубліка ==
Канстытуцыя, зацьверджаная Сеймам 22 ліпеня 1952, замацавала сацыялістычную скіраванасьць грамадзкага разьвіцьця краіны і асновы сацыялістычнага дзяржаўнага ладу. ПНР абвяшчалася дзяржавай народнай дэмакратыі, палітычную аснову якой складаюць Саветы (рады нарадовы) і Сейм — вышэйшы орган улады. Сейму падпарадкоўваўся калегіяльны орган — Дзяржаўная рада, пост прэзыдэнта быў скасаваны. Прызнавалася існаваньне трох эканамічных укладаў — сацыялістычнага (дзяржаўнага і каапэратыўнага), дробнатаварнага і прыватнакапіталістычнага.

На выбарах у Сейм у кастрычніку 1952 па новай канстытуцыі барацьбы паміж кандыдатамі не было, ПОРП і яе саюзьнікі выступалі адзіным сьпісам. Разьмеркаваньне месцаў было загадзя ўзгодненае, прычым больш паловы зь іх атрымала ПОРП. Сейм абраў старшынёй Дзяржрады А. Завадскага, старшынёй Рады міністраў — Б. Берута.

Падчас рэалізацый Шасьцігадовага пляну былі дасягнутыя пэўныя посьпехі: пабудавана больш 500 буйных прамысловых аб’ектаў, паўсталі новыя галіны прамысловасьці (аўтамабілебудаваньне, суднабудаваньне). У 1952 была створаная Польская Акадэмія навук. У той жа час у сельскай гаспадарцы істотных паляпшэньняў не адбылося. Нягледзячы на дадзеныя Сейму канстытуцыяй шырокія паўнамоцтвы, на практыцы ён апынуўся пазбаўлены ўскладзеных на яго функцый. У 1952—1955 дэпутаты прынялі ўсяго 11 законаў, у то час як Дзяржрада выдала 115 дэкрэтаў. У грамадзтве ўкараняўся культ асобы Сталіна.

Пасьля сьмерці Сталіна ў 1953 у розных пластах польскага грамадзтва стала нарастаць крытычнае стаўленьне да палітыкі ПОРП. Партыі-саюзьнікі выказвалі незадаволенасьць сваім нераўназначным становішчам у сыстэме дзяржаўнай улады. У прэсе разгарнулася шырокая дыскусія, удзельнікі якой выступалі супраць фальсіфікацыі гісторыі Польшчы. Высоўваліся патрабаваньні пашырэньня паўнамоцтваў сейма. У чэрвені 1956 успыхнуў страйк на машынабудаўнічым заводзе ў Познані, да якога далучыліся і іншыя працоўныя горада. Маніфестанты разграмілі будынак мясцовага камітэту ПОРП, атакавалі будынкі аддзяленьняў дзяржбясьпекі і міліцыі. Для падаўленьня выступу ў Познань былі накіраваныя войскі.

Нарастаньне палітычнага крызісу было прыпынена ў кастрычніку 1956 абраньнем У. Гамулкі Першым сакратаром ЦК ПОРП. Быў абвешчаны новы курс партыі — «польскі шлях да сацыялізму», зьместам якога станавілася дэмакратызацыя грамадзкага жыцьця і дэцэнтралізацыя кіраваньня эканомікай. ПОРП урэгулявала ўзаемаадносіны з каталіцкай царквой, да выкананьня абавязкаў прымаса вярнуўся кардынал З. Вышыньскі, арыштаваны ў 1953.

Аднак ужо ў пачатку 1960-х стаў назірацца адыход ад лініі кастрычніка 1956, Сейм зноўку стаў зьбірацца рэдка, у ПОРП была абмежаваная нутрапартыйная дэмакратыя, умацавалася цэнтралізаваная сыстэма кіраваньня эканомікай. Асабістыя негатыўныя рысы У. Гамулкі, яго неталерантнасьць, таксама ўзмацнілі аўтарытарызм улады. У 1967 была пачатая антысеміцкая кампанія, якая перарасла ў кампанію супраць інтэлігенцыі. Студэнцкія мітынгі і дэманстрацыі, мінулыя ў буйных гарадах Польшчы ў 1968, паслужылі падставай да чыстак у ВНУ, Акадэміі навук і СМІ.

Пік крызісу быў адзначаны [[Пратэсты ў Польшчы (1970)|сьнежаньскімі падзеямі 1970 году]]. 12 сьнежня было абвешчана аб падвышэньні цэнаў на асноўныя прадукты харчаваньня, што выклікала хвалю незадаволенасьці ў краіне. 14 сьнежня пачаліся страйкі на суднаверфях [[Гданьск]]у і [[Гдыня|Гдыні]], да якіх далучыліся працоўныя і іншых прадпрыемстваў. Страйкі перарасьлі ў масавыя беспарадкі, якія суправаджаліся нападамі на мясцовыя партыйныя камітэты і грамадзкія будынкі. Ужываньне зброі сіламі парадку прывяло да сур’ёзных наступстваў: 44 чалавекі было забіта і 1164 — параненыя.

20 сьнежня 1970 на VII пленуме ЦК ПОРП было прынята рашэньне аб абраньні Першым сакратаром ЦК аднаго зь лідэраў тэхнакратычнай групоўкі ў польскім кіраўніцтве — Э. Герэка. Рашэньне аб падвышэньні цэнаў было скасавана, падвышаная зарплата нізкааплатным катэгорыям працоўных і службоўцаў. VI зьезд ПОРП, які праходзіў у сьнежні 1971, высунуў новую стратэгію дзяржаўнага разьвіцьця, у аснове якой ляжала ідэя эканамічнага паскарэньня. Для гэтай мэты меркавалася выкарыстаць замежныя крэдыты. Першапачаткова рэалізацыя дадзенай праграмы праходзіла вельмі пасьпяхова. Асноўныя інвэстыцыі ўкладваліся ў мэталургічную прамысловасьць, а таксама ў самалёта- і аўтамабілебудаваньне. Было пачата будаўніцтва найбуйнага мэталургічнага камбіната «Катовіцэ», першай польскай атамнай электрастанцыі. Была праведзеная таксама рэформа адміністрацыйнай сыстэмы, пачаўся працэс нармалізацыі адносін паміж дзяржавай і каталіцкай царквой. Царкве вярталася нерухомая ўласнасьць на заходніх і паўночных польскіх землях.

Аднак разам з ростам нацыянальнага прыбытку расла і зьнешняя запазычанасьць, якую не атрымалася сплаціць, як гэта было заплянавана, экспартам польскіх тавараў. Пагаршэньне эканамічнай кан’юктуры на зьнешнім рынку, рост цэнаў на нафту негатыўна адбіліся на прамысловасьці краіны. З 1974 у эканоміцы зьявіліся першыя прыкметы інфляцыі. Спробы адкарэктаваць структуру інвэстыцый у карысьць пашырэньня вытворчасьці сродкаў спажываньня натыкнуліся на супраціў тэхнакратычных колаў.

Кіраўніцтва ПОРП не змагло адэкватна ацаніць дасягнуты ўзровень эканамічнага і палітычнага разьвіцьця Польшчы. Сьцьвярджалася, што краіна ўступіла ў пэрыяд будаўніцтва разьвітога сацыялізму. У першым артыкуле абноўленай у лютым 1976 канстытуцыі ПНР Польшча характарызавалася як сацыялістычная дзяржава. Была замацаваная таксама кіруючая роля ПОРП у грамадзтве.

Увосень 1976 у Польшчы актывізаваліся апазыцыйныя сілы. У Польшчы паўстаў Камітэт абароны працаўнікоў, пераназваны пазьней у Камітэт сацыяльнай абароны (КОС — КОР). У разьдзеле яго ўсталі Я. Куронь, А. Міхнік і Я. Ліпскі. З 1978 сталі стварацца незалежныя прафсаюзы, а ў верасьні 1979 была створаная Канфэдэрацыя незалежнай Польшчы на чале з Л. Мачульскім. У якасьці мэты канфэдэрацыі была абвешчаная ліквідацыя наяўнага палітычнага ладу ў НПР.

=== Палітычны крызіс ===
Цяжкі і самы працяглы ў гісторыі краіны палітычны крызіс ахапіў Польшчу зь лета 1980. Непасрэднай падставай да яго стала рашэньне ўрада Э. Бабюха ўвесьці з 1 ліпеня камэрцыйныя цэны на мяса. На шматлікіх прадпрыемствах Варшавы, Лодзі, Беластока, Познані, Гдыні і іншых гарадоў успыхнулі стыхійныя страйкі. У Гданьску застрайкавалі адразу 140 прадпрыемстваў. Першапачаткова патрабаваньні працоўных насілі эканамічны характар, але пасьля таго, як страйкавы рух узначалілі лідэры КОС-КОР, сталі высоўвацца і палітычныя патрабаваньні (свабоды друку, прызнаньня свабодных прафсаюзаў і інш.). 15 жніўня Э. Бабюх абвясьціў аб сваёй адстаўцы.

Для зьняцьця напружанасьці Галоўная рада епіскапата Польшчы заклікаў да дыялогу паміж уладамі і грамадзтвам. Урад пашўла на перамовы з працоўнымі. У канцы жніўня — пачатку верасьня былі падпісаныя адпаведныя дамовы зь лідэрамі страйкаў, адбылося прызнаньне незалежных прафсаюзаў. Аднак чаканага выніку дасягнуць не атрымалася, працоўныя працягвалі высоўваць перад урадам патрабаваньня, нярэдка нерэальныя.

На VI пленуме ЦК ПОРП (верасень-кастрычнік 1980) Першым сакратаром ЦК быў абраны Ст. Каня, які падтрымаў курс на грамадзкую згоду. У той жа час адбылося і арганізацыйнае афармленьне апазыцыі: у верасьні быў афіцыйна зарэгістраваны незалежны самакіраваны прафсаюз «Салідарнасьць» на чале з [[Л. Валенса]]й. Колькасьць прафсаюза імкліва расла, у яго ўступалі і члены ПОРП. Паступова прафсаюз ператвараўся ў масавую палітычную арганізацыю.

У лютым 1981 главой урада стаў генэрал [[В. Ярузельскі]]. Для ўрэгуляваньня ўзаемаадносін з «Салідарнасьцю» быў створаны адмысловы камітэт на чале з М. Ракаўскім. Аднак кіраўніцтва прафсаюза захавала курс на канфрантацыю з урадам. Каб вырваць у ўрада як мага больш саступак, яно шляхам страйкаў імкнулася справацыраваць дэстабілізацыю грамадзтва. Страйкі дапаўняліся «галоднымі маршамі» і студэнцкімі хваляваньнямі. I зьезд «Салідарнасьці», які праходзіў у верасьні 1981 абвясьціў неабходнасьць пераходу да «самакіраванай дэмакратычнай Польшчы». Вынікі зьезду і бесьперапынныя страйкі ў краіне выклікалі сур’ёзную трывогу ў шэрагах ПОРП. Кастрычніцкі 1981 пленум ЦК заклікаў камуністаў пакінуць шэрагі «Салідарнасьці» і абраў Першым сакратаром В. Ярузельскага, які захаваў за сабою пасты прэм’ер-міністра і міністра нацыянальнай абароны. 31 кастрычніка Сейм ПНР асудзіў радыкальныя дзеяньні «Салідарнасьці», а ў ноч з 12 на 13 сьнежня на ўсёй тэрыторыі Польшчы было ўведзена ваеннае становішча, якое дзейнічала да ліпеня 1983. Уся паўната ўлады перайшла да Ваеннай рады нацыянальнага выратаваньня пад старшынствам Ярузельскага. Радыкальныя лідэры «Салідарнасьці» былі інтэрнаваныя.

Напярэдадні адмены ваеннага становішча былі ўнесеныя істотныя зьмены ў Канстытуцыю ПНР. Патрыятычны рух нацыянальнага адраджэньня, узьніклы ў 1982 з мэтай пошуку шляхоў выхаду з крызісу, атрымаў канстытуцыйнае афармленьне ў якасьці платформы для супрацоўніцтва палітычных партый і грамадзкіх аб’яднаньняў. Падкрэсьлівалася роля аднаасобных сялянскіх гаспадарак у эканамічнай структуры краіны.

Перабудова ў СССР дала новы імпульс рэформам у Польшчы. У лістападзе 1985 В. Ярузельскі быў прызначаны старшынёй Дзяржаўнай рады НПР, а главой урада стаў прафэсійны эканаміст [[З. Меснер]]. Урад узяў курс на ўкараненьне рынкавых мэханізмаў у эканоміку, удасканаленьне сыстэмы гаспразьліка і самакіраваньня прадпрыемстваў, пачалася рэформа сыстэмы падаткаабкладаньня. Адначасова адбываліся зьмены і ў палітычнай сыстэме, у якую ўкараняліся элемэнты прамой дэмакратыі (кансультацыі з грамадзкасьцю, рэфэрэндумы). Узрасла роля прадстаўнічых органаў улады, першым чынам — Сейма. Актыўную ролю ў абароне інтарэсаў працоўных пачалі гуляць прафсаюзы. ПОРП прызнала наяўны плюралізм польскага грамадзтва і стала лічыцца з іншымі палітычнымі сіламі. У верасьні 1985 была абвешчаная амністыя палітычным зьняволеным і лідэры «Салідарнасьці» вышлі на свабоду.

З 1987 унутранае становішча ў Польшчы ізноў пачала пагаршацца. З 1 лютага 1988 цэны на асноўныя прадукты харчаваньня падвысіліся ў сярэднім на 30%, квартплата і камунальныя паслугі — на 50%. 20 жніўня Выканаўчы камітэт Усепольскага пагадненьня прафсаюзаў выступіў з заявай аб вотуме недаверу ўраду. У гэтых умовах VIII пленум ЦК ПОРП (жнівень 1988) прыняў рашэньне аб аднаўленьні дыялогу з апазыцыяй. У верасьні ўрад ПНР узначаліў М. Ракоўскі, прыхільнік правядзеньня дэмакратычных рэформ. Склад урада быў значна абноўлены.

З 6 лютага па 5 красавіка ў Польшчы прайшлі паседжаньні «круглага стала», у якім удзельнічалі прадстаўнікі ўлады і апазыцыі, першым чынам — «Салідарнасьці». Была дасягнутая дамоўленасьць аб рэформе палітычнай сыстэмы, прафсаюзным плюралізьме, правядзеньні дэмакратычных выбараў у органы ўлады, увядзеньні тэрытарыяльнага самакіраваньня, рынкавых адносін і канкурэнцыі. Меркавалася скасаваць Дзяржаўную раду ПНР і аднавіць інстытут прэзыдэнцтва, а таксама Сенат. Адпаведныя зьмены былі занесеныя ў Канстытуцыю рашэньнем Сейма ад 7 красавіка 1989.

У чэрвені 1989 на выбарах у Сейм і Сенат апазыцыя дасягнула значных посьпехаў: яе прадстаўнікі атрымалі 161 месца з 460 у Сейме (па квоце) і 99 з 100 у Сенаце (у выніку вольных выбараў). Прэзыдэнтам зь перавагай усяго на 1 голас быў абраны В. Ярузельскі, старшынёй урада стаў дзеяч «Салідарнасьці» Т. Мазавецкі. 29 сьнежня ў польскую Канстытуцыю былі занесеныя зьмены: скасаваныя артыкулы, датычныя кіруючай ролі ПОРП і сацыялістычнага ладу. Замест радзелу аб сацыяльна-эканамічным ладзе зьявіліся артыкулы аб свабодзе прадпрымальніцтва. Краіна зноўку стала звацца Рэспублікай Польшча (''Rzeczpospolita Polska''). У студзені 1990 на IX зьезьдзе ПОРП абвясьціла аб спыненьні сваёй дзейнасьці.

== Сучасная Польшча ==
[[Файл:Europe location POL.png|міні|300пкс|]]
У сьнежні 1990 да ўлады прыйшлі кіраўнікі «Салідарнасьці» на чале з Л. Валенсай, які быў абраны прэзыдэнтам Польшчы ў выніку ўсенароднага галасаваньня ў другім туры. На сваёй інаугурацыі 22 сьнежня ён абвясьціў стварэньне Трэцяй Рэчы Паспалітай (''III Rzeczpospolita''). Новым прэм’ерам стаў Я. К. Бялецкі, прыхільнік лібэральнай эканамічнай палітыкі.

У 1990 у Польшчы дзейнічала каля 100 палітычных партый і груповак. У левы лагеры былі Сацыял-дэмакратыя Рэспублікі Польшча і Польскі сацыял-дэмакратычны саюз, узьніклыя пасьля спыненьня дзейнасьці ПОРП. Партыі сацыял-дэмакратычнай скіраванасьці (у тым ліку — ППС) да выбараў 1991 аб’ядналіся ў «Саюз дэмакратычных левых сіл». Яшчэ да прэзыдэнцкіх выбараў адбыўся раскол у «Салідарнасьці». Улетку 1990 З. Буяк са сваімі прыхільнікамі арганізавалі «Грамадзкі рух — дэмакратычнае дзеяньне» (ROAD), правыя стварылі «Дагавор Цэнтр». Лібэралы (прыхільнікі Т. Мазавецкага) аб’ядналіся вакол Дэмакратычнага саюза.

Выбары ў парламент 1991 не прынесьлі перамогу не адной з палітычных партый: у сойм прайшлі 24 выбарчых аб’яднаньня і блока. Найбольшую колькасьць галасоў атрымалі Дэмакратычны саюз (12,32%), Саюз дэмакратычных левых сіл (11,99%) і «Выбарчая каталіцкая акцыя» (8,98%). Таксама больш за 8% галасоў выбарнікаў атрымалі «Грамадзкая згода — цэнтр» і Канфэдэрацыя незалежнай Польшчы. Такі расклад сіл не дазволіў стварыць устойлівай большасьці ў парламенце і сфармаваць устойлівую ўрадавую кааліцыю. У 1991—1993 зьмянілася тры ўрады, якія ўзначальвалі Я. Альшэўскі (сьнежань 1991 — чэрвень 1992), У. Паўляк (чэрвень-ліпень 1992), Х. Сухоцка (ліпень 1992 — кастрычнік 1993). Пасьля таго, як у маі 1993 паўстаў новы ўрадавы крызіс, Л. Валенса распусьціў парламент.

Выбары 1993 праходзілі ўжо па новым законе аб выбарах, прынятаму 22 мая. У адпаведнасьці з гэтым законам быў усталяваны 5% бар’ер для выбарных аб’яднаньняў і 8% — для выбарных блокаў. У Сейм прайшлі прадстаўнікі шасьці аб’яднаньняў, прычым пераканаўчую перамогу атрымалі прадстаўнікі левых: Саюз дэмакратычных левых сіл (20,4%) і Польская сялянская партыя — ПСЛ (15,4%). Апошнія ўтварылі ўрадавую кааліцыю, у галаве ўрада стаў лідэр аграрыяў У. Паўляк. На прэзыдэнцкіх выбарах увосень 1995 таксама перамог прадстаўнік левых — [[А. Квасьнеўскі]], які набраў у другім туры 51,72% галасоў выбаршчыкаў. Яго супернік — Л. Валенса — сабраў 48,9% галасоў. Аднак з-за рознагалосьсяў ва ўрадавай кааліцыі, а таксама антыўрадавай кампаніі апазыцыі, якая абвінаваціла прэм’ер-міністра Ю. Алексу ў супрацоўніцтве з савецкай дзяржбясьпекай, у пэрыяд 1993—1997 таксама тры разу мяняўся склад урада.

25 мая 1997 пэрыяд канстытуцыйных рэформ, распачаты ў 1989, завяршыўся прыняцьцем новай Канстытуцыі, якая была зацьверджаная на рэфэрэндуме. Канстытуцыя абмежавала ролю Сейма і Прэзыдэнта, умацаваўшы пазыцыі ўрада. Рада міністраў стала галоўным элемэнтам выканаўчай улады, аднак яго праграма павінна атрымаць ухвалу парламенцкай большасьці.

Пасьля паразы на выбарах 1997, левыя сілы ізноў атрымалі перамогу як на парламенцкіх, так і на прэзыдэнцкіх выбарах. Саюз дэмакратычных левых сіл, пасьля самароспуску СДРП у 1999 сталы палітычнай партыяй, у кааліцыі з Саюзам працы на выбарах у Сейм у верасьні 2001 набраў 41% галасоў выбарнікаў і атрымаў 216 месцаў з 460. У Сенаце кааліцыя мае 75 месцаў з 100. Аляксандр Квасьнеўскі 8 кастрычніка 2000 ізноў стаў прэзыдэнтам Польшчы, перамогшы сваіх супернікаў ужо ў першым туры.

У галіне зьнешняй палітыкі Польшча прытрымваецца заходняй арыентацыі, зьяўляючыся асноўным стратэгічным партнёрам ЗША у Цэнтральнай Эўропе. У сакавіку 1999 краіна ўступіла ў [[НАТО]]. Увесну 2003 Эўрапейскі парламент у Страсбургу падтрымаў уступ Польшчы ў [[Эўрасаюз]].

У другім туры прэзыдэнцкіх выбараў (23 кастрычніка 2005) перамог кандыдат ад правай кансэрватыўнай партыі Права і справядлівасьць, мэр Варшавы [[Лех Качыньскі]], які атрымаў 54,04% галасоў выбарнікаў. Яго супернік, лідэр правалібэральнай партыі Грамадзянская платформа [[Дональд Туск]], набраў 45,96% галасоў. Інаугурацыя новага прэзыдэнта Польшчы адбылася 23 сьнежня 2005.

На датэрміновых парлямэнцкіх выбарах у Польшчы 21 кастрычніка 2007 перамагла партыя «Грамадзянская плятформа», набраўшы 41,6% галасоў. Новым прэм’ер-міністрам стаў лідэр партыі Дональд Туск. Другое месца заняла кіруючая кансэрватыўная партыя «Права і справядлівасьць» (32,11%) братоў Качыньскіх. Таксама ў Сейм прайшлі выбарчы блок «Левыя і дэмакраты» (13,15%) і Польская сялянская партыя (8,91%).

== Глядзіце таксама ==
* [[Злучаныя Штаты Польшчы]]

== Літаратура ==
* {{кніга|загаловак=Польская Народная Республика|месца=М.|год=1984}}
* {{кніга|загаловак=Краткая история Польши. С древнейших времен до наших дней|месца=М., 1993}}
* {{кніга|загаловак=История южных и западных славян|том=1, 2|месца=М.|год=1998}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commonscat|History of Poland}}

{{Польшча ў тэмах}}
{{Эўропа па тэмах|Гісторыя}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Польшчы| ]]

{{Link GA|zh}}
Шаблёны, якія ўжываюцца на гэтай старонцы:
Вярнуцца да старонкі «Гісторыя Польшчы».
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Гісторыя_Польшчы��