Karbon turşuları
 | Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Karbon turşuları — tərkibində karboksil qrupu olan üzvi turşulardır. Onlar (C(O)OH) quruluşuna malikdirlər. Bu turşuların ümumi formulu R-C(O)OH kimidir. Bu turşularda COOH miqdarına göre əsaslığı müəyyən olunur. Bundan başqa R radikalından asılı olaraq doymuşluğu təyin olunur.
Tarixi
[redaktə | vikimətni redaktə et]Bəşəriyyətin ilk tanıdığı turşu yəqin ki, sirkə turşusu olmuşdur. O, məlumdur ki, çaxırın fermentativ qıcqırmasından alınır. XVIII əsrin axırlarında artıq limon, alma, süd, oksalat və s. turşular məlum idi. Ancaq onların quruluşunu 100 ildən sonra tapmışlar. Xüsusən onlara turşuluq xassəsini verən karboksil qrupunun olması müəyyənləşdirilmişdir. Karboksil qrupu alkil, alkenil və aril qrupu ilə rabitədə ola bilər. Sonradan müəyyənləşdirilmişdir ki, karboksil qrupu bir, iki və daha artıq sayda (birəsaslı, ikiəsaslı, üçəsaslı və s.) ola bilər.
Nümunələri və nomenklaturası
[redaktə | vikimətni redaktə et]Karbon turşuları əsasən ümumi adlandırma və IUPAC nomenklatura ilə adlandırılır. Misal üçün ümumi adlandirma ilə formiat turşusu HCOOH, lakin IUPAC adlandırma ilə metan turşusu olaraq bilinir. İUPAC nomenklaturasına görə turşuları adlandırarkən üzərində karboksil qrupu olmaq şərtilə ən uzun karbohidrogen zənciri seçilir. Karbon atomların sayına uyğun olan alkanların adının sonuna "turşu" sözü əlavə edilir.
Turşuları adlandırmaq üçün daha çox trival nomenklaturadan istifadə edilir və əvəzləyicilər yunan əlifbası ilə nömrələnir.
| Karbon
atomları |
Ümumi adı | İUPAC adı | Formul |
|---|---|---|---|
| 1 | Qarışqa turşusu | Metan turşusu | HCOOH |
| 2 | Sirkə turşusu | Etan turşusu | CH3COOH |
| 3 | Propion turşusu | Propan turşusu | CH3CH2COOH |
| 4 | Yağ turşusu | Butan turşusu | CH3(CH2)2COOH |
| 5 | Valerian turşusu | Pentan turşusu | CH3(CH2)3COOH |
| 6 | Kapron turşusu | Heksan turşusu | CH3(CH2)4COOH |
| 7 | Enant turşusu | Heptan turşusu | CH3(CH2)5COOH |
| 8 | Kapril turşusu | Oktan turşusu | CH3(CH2)6COOH |
| 9 | Pelarqon turşusu | Nonan turşusu | CH3(CH2)7COOH |
| 10 | Kaprin turşusu | Dekan turşusu | CH3(CH2)8COOH |
| 16 | Palmitin turşusu | Heksadekan turşusu | CH3(CH2)14COOH |
| 18 | Stearin turşusu | Oktadekan turşusu | CH3(CH2)16COOH |
Karboksil radikalı
[redaktə | vikimətni redaktə et]Karboksil radiklaı·COOH kiçik zaman daxilində mövcud olur. Bu zaman o dimerləşib oksalat turşusuna çevrilir. Bunu ise elektron paramaqnit rezonans ilə etmək mümkündür.
İkiəsaslı karbon turşuları
[redaktə | vikimətni redaktə et]İkiəsaslı karbon turşularının hamısı bərk maddələrdir. Karbon zəncirində cüt sayda karbon atomu olan ikiəsaslı turşuların qaynama temperaturu tək sayda karbon atomu olan ikiəsaslı karbon turşularının qaynama temperaturundan yüksəkdir.
Alkandikarbon turşularının ilk nümayəndələri homoloqları suda yaxşı həll olur, lakin molekul kütləsinin artması ilə həllolma sürətlə azalır. Dinitrillərin və ya siankarbon turşularının hidrolizindən alınır. Dihalogenalkanların və ya -halogenkarbon turşularının kalium-sianidlə qarşılıqlı təsirindən dinitrillər və ya -sian karbon turşusu alına bilər, onların da hidrolizindən dikarbon turşusu alınır.
Oksalat (etan dikarbon) turşusu bir çox bitkilərin tərkibində vardır. O, kalsium-oksalat şəklində sidiklə ayrılır, patoloji halarda böyüklərdə kalsium-oksalat şəklində yığılır. Oksalat turşusu sənayedə natrium-formiatdan natrium-oksalat alınması mərhələsi ilə istehsal olunur. Laboratoriyada isə saxarozanın qatı nitrat turşusu ilə vanadium(V)oksidin katalitik iştirakı ilə oksidləşməsindən alınır.
| Karbon
atomları |
Ümumi adı | İUPAC adı | Formul |
|---|---|---|---|
| 2 | Oksalat turşusu | Etandion turşusu | HOOCCOOH |
| 3 | Malon turşusu | Propandion turşusu | HOOCCH2COOH |
| 4 | Kəhrəba turşusu | Butandion turşusu | HOOC(CH2)2COOH |
| 5 | Pentandion turşusu | HOOC(CH2)3COOH | |
| 6 | Adipin turşusu | Heksandion turşusu | HOOC(CH2)4COOH |
Karbon turşularının ümumi alınma üsulları
[redaktə | vikimətni redaktə et]Ən çox yayılan və yüksək tonnajla istehsal olunan karbon turşuların alınması.
Sirkə turşusunun dünyada illik istehsalı 3 mln. tona çatır. Ondan əsasən həlledici kimi, məsələn, müxtəlif efirlərin, xüsusən asetat (sulu-emulsia, rənglərin, boyaqların, dərman boyaqların) efirlərin, sirkə anhidridinin (asetat kətanların, aspirin), xlorsirkə turşusunun (pestisidlər,2,4-D) alınmasında, yeyinti sənayesində (konservləşdirmədə) və s. istifadə edilir.
Sirkə turşusunun ən klassik alınma üsulu etanolun, etilenin, butanın oksidləşdirilməsi, asetilenin hidratlaşdırılması və metanolun karbonilləşdirilməsidir.
Qarışqa turşusunu ağacın quru distilləsindən və yaxud yüksək təzyiq və temperaturda karbon 2-oksidi natrium hidroksid məhlulundan buraxmaqla (Qoldşmitd reaksiyası) alırlar. qarışqa turşusu sirkə turşusuna nisbətən iyirmi dəfə az istehsal olunur. Ondan sənayedə efirlərin (həlledici, ətirli maddələrin), katalizatorların (Co, Ni karbonillərin), boyaq işlərində, konservləşdirilmədə antiseptik kimi, lak-boyaq materialların istehsalında və s. geniş tətbiq edilir.
Benzoy turşusu boyaqların sintezində, əczaçılıqda, ətirli maddələrin və polimer insiatorların alınmasında geniş istifadə edilir. Sənayedə benzoy turşusunu adətən toluolun oksidləşməsindən alırlar.
Həmçinin bax
[redaktə | vikimətni redaktə et]Mənbə
[redaktə | vikimətni redaktə et]- S. F. Qarayev, U. B. İmaşev, G. M. Talıbov "Üzvi kimya", Bakı-2003.
