Wilhelm von Humboldt

Wilhelm von Humboldt
ambassador of Germany to the United Kingdom (en)
Vida
Nacimientu	Kabinetthaus (en) [1], 22 de xunu de 1767[2]
Nacionalidá	Reinu de Prusia
Muerte	Berlín, 8 d'abril de 1835[2] (67 años)
Sepultura	Palacio de Tegel (es)
Familia
Padre	Alexander Georg von Humboldt
Madre	Marie-Elisabeth von Humboldt
Casáu con	Caroline von Humboldt
Fíos/es	Gabriele von Bülow Adelheid von Hedemann (es) Caroline von Humboldt (en) Theodor von Humboldt
Hermanos/es	Alexander von Humboldt
Estudios
Estudios	Alma Mater Viadrina (en) Universidá de Göttingen
Llingües falaes	francés llatín griegu antiguu alemán[3]
Oficiu	llingüista, diplomáticu, antropólogu, profesor, políticu, filósofu, escritor, historiador, traductor
Llugares de trabayu	Frankfurt (Oder)
Emplegadores	Universidá Humboldt de Berlín
Premios	ver Orde de l'Águila Negra miembru de l'Academia de les Artes y les Ciencies d'Estaos Xuníos Orden de Dannebrog
Miembru de	Academia Prusiana de les Ciencies Academia de Ciencias Útiles (es) Instituto Arqueológico Alemán (es) Academia de les Ciencies de Baviera Academia de Ciencies de San Petersburgu Academia de Ciencies d'Hungría Academia de les Artes y les Ciencies d'Estaos Xuníos Academia de Ciencies de Rusia American Antiquarian Society (en) Academia de les inscripciones y llingües antigües Sociedad Nacional de Anticuarios (es)
Movimientu	Nuevo humanismo alemán (es)
Creencies
Relixón	luteranismu

Friedrich Wilhelm Christian Carl Ferdinand, barón de Humboldt (22 de xunu de 1767, Kabinetthaus ^(en)  – 8 d'abril de 1835, Berlín)), llamáu davezu Wilhelm von Humboldt, y, n'español, Guillermo de Humboldt, foi un eruditu y home d'estáu prusianu, unu de los fundadores de la Universidá de Berlín (na actualidá Universidá Humboldt de Berlín).

Humboldt foi unu de los intelectuales prusianos de mayor y más perdurable influencia na cultura del so país. Si la so obra contemplar en rellación cola del so hermanu, Alexander von Humboldt, va ser difícil atopar dos hermanos qu'arriquecieren la so dómina con tal impulsu investigador y tantu saber universal. Ente que Alexander dedicóse, principalmente, anque non de forma esclusiva, a espandir los horizontes del saber colos sos estudios sobre la naturaleza y la xeografía, Wilhelm dedicó los sos esfuercios a les lletres, enfocando los sos trabayos escontra problemes tales como la educación, la teoría política, l'estudiu analíticu de les llingües, la lliteratura y les artes, amás de trabayar viviegamente na reforma del sistema educativu y na diplomacia de la so nación, Prusia.

Per parte de padre, los hermanos Humboldt proveníen d'una familia burguesa de Pomerania. El so güelu fuera oficial del Exércitu Prusianu y fuera alzáu a la nobleza por méritos militares y a pidimientu propiu en 1738. El so fíu, Alexander Georg, en retirándose del serviciu militar, foi nomáu chambelán de la esposa del herederu de la corona por Federico II de Prusia, hasta'l fracasu d'esi matrimoniu en 1769. Tres años antes, en 1766, Alexander Georg casárase cola rica viuda d'orixe hugonote Elisabeth von Holwede, nacida Colomb, y consiguiera el Palaciu de Tegel y los terrenes circundantes al traviés de la esposa. Na educación de los sos fíos Wilhelm y Alexander, pel branu en Tegel y pel hibiernu na ciudá de Berlín, nun s'aforraron medios.

Los padres contrataron a delles persones de sonadía pa la educación de los sos fíos. Ente ellos Joachim Heinrich Riole y, dende 1777 y mientres más de 10 años, Gottlieb Johann Christian Kunth, que coordinaba y planiaba la educación, amás de supervisar a los distintos profesores. Como preparación pa la so formación universitaria, los estudios incluyíen macroeconomía, estadística, derechu natural y filosofía. Kunth, que tamién consiguiera una posición d'enfotu na alministración de les propiedaes de los Humboldt, convirtióse, tres la muerte del so patrón, nun conseyeru imprescindible pa la vilba y tamién nel alministrador de los bienes de los hermanos Wilhelm y Alexander. Wilhelm a cambéu impulsó más tarde l'ascensu de Kunth a collaborador del Barón de Stein mientres la era de les reformes en Prusia y amás cumplió'l deséu de Kunth de ser soterráu nel panteón familiar en Tegel tres la so muerte en 1829.

Con 13 años Wilhelm yá falaba griegu, llatín y francés con fluidez y conocía a los autores más importantes de les correspondientes lliteratures. La so enorme capacidá d'estudiu esmoleció de cutiu a les persones cercanes. Nel marcu de la educación preparada por Kunth, los hermanos visitaron la casa del médicu Markus Herz, eruditu con intereses diversos que daba clases de filosofía y física. Tamién entraron en contautu col salón de la esposa de Herz, Henriette Herz, pola que Wilhelm sintió una fugaz pasión. Como miembru del Bund der Freunde (Alianza d'amigos) del matrimoniu, unu de los munchos Tugendbund (Alianza o Agrupación moral) esistentes, a la que pertenecíen tantu un reglamentu como una revista secreta, Wilhelm entró más tarde en contautu con Caroline von Dacheröden, que pertenecía al Bund como miembru esternu y que finalmente se convertiría na so esposa.

L'oxetivu que la madre pretendía consiguir con esta esixente educación yera la cualificación pa importantes cargos de gobiernu. Taba previstu que Wilhelm estudiara Derechu y Alexander economía. Inda baxu tutelar de Kunth, los hermanos empezaron los sos estudios na Universidá de Frankfurt del Oder, que Wilhelm abandonó tres un semestre pa matriculase na primavera de 1788 en Göttingen.

En Gotinga independizar de les direutrices que-y dieren y siguió los sos propios impulsos ya intereses. Nos sos estudios, en cuenta de dedicase a dereches, afonda les sos conocencies de Filosofía, Hestoria y llingües antigües y estudia con grandes maestros como Georg Christoph Lichtenberg y Christian Gottlob Heyne. En 1788 tamién conoz a la so futura esposa, Caroline von Dacheröden. L'intercambiu de cartes ente los dos convirtió esti matrimoniu nel exemplu a siguir no que se refier a cortexu amorosu pa la burguesía alemana del sieglu XIX ya inclusive del XX.

Dende Gotinga, Humboldt realizó un viaxe escontra finales de 1788 a la rexón del Rin y del Meno col amigu de mocedá de Goethe, Friedrich Heinrich Jacobi, na que conoz al circunnavegador Georg Forster. Pel branu de 1789 vuelve partir de viaxe col so antiguu maestru Riole escontra'l París revolucionariu. Amás de la Revolución en sí, interésa-y l'estáu de los güérfanos de la ciudá, de la que s'informa nel orfanatu. Humboldt pasa les navidaes de 1789 xunto cola so prometida en Weimar, onde conoz a Friedrich Schiller y Johann Wolfgang von Goethe.

A empiezos de 1790, en terminando los cuatro semestres de la so carrera, entra a trabayar a serviciu del Estáu y llogra un puestu nel Departamentu de Xusticia, onde s'amplía la so educación pa formar parte de la judicatura, anque tamién consigue la calificación necesaria pa entrar nel serviciu diplomáticu. Yá en mayu de 1791 busca la llicencia dando como escusa razones familiares. Les razones nun tán clares, pue que la función de xuez nun fuera satisfactoria pa él al llargu plazu, que'l desenvolvimientu de los sos enclinos y gustos siguieren otros carreros o qu'aceptara'l puestu de xuez solamente pa llograr l'aprobación de la so madre y del so futuru suegru, el Presidente de la Cámara Dacheröden. Tres la boda, el 29 de xunu de 1791, el matrimoniu vivió na facienda de Dacheröden en Turinxa. Ellí dambos dedicáronse a afondar les sos conocencies en griegu antiguu, cultura, arte y filosofía y caltuvieron un intercambiu de cartes intensu col filólogu de llingües antigües d'Halle, Friedrich August Wolf. La so esmolición cola antigüedá clásica sirvíalu pa «la conocencia filosófica absolutu del home».^[5] El xeniu griegu entender como «ideal d'aquello que nós mesmos quixéramos ser y consiguir».^[6]

Humboldt, gracies al so apreciu polos filósofos antiguos, carauterística de la dómina del neohumanismo, y les sos amplies conocencies sobre la tema, convertir en sociu menor del clasicismu alemán (Berglar) cuando se treslladó en 1794 cola so familia a Jena, onde taba trabayando Schiller. El papel que va tener a partir d'esi momentu, primeramente frente a Schiller y más tarde tamién con Goethe, yera'l d'un analís agudu, una crítica constructiva y un conseyu tratáu que tuvo gran influencia tantu nes balaes y el Wallenstein de Schiller, como nel Herrmann und Dorothea de Goethe.

Sobre la conocencia idealizada de l'Antigua Grecia de Humboldt y la so influencia posterior nel sistema educativu alemán, Berglar comenta: «Anque Humboldt nun pueda comparase de lloñe en fondura con Goethe, en dinamismu con Schiller y en creatividá con dambos, quiciabes exerciera mayor influyencia que dambos y con seguridá exerció la influencia más duradera sobre'l desenvolvimientu alemán.». Hasta 1797 Humboldt caltuvo la estrecha rellación con Schiller en Jena. La rellación foi atayada en 1795/96 y terminó cola muerte de Elisabeth von Humboldt, la madre, que'l so capital pasó a manes de los fíos y facer independientes. Ente que Wilhelm ocupar del palaciu de Tegel, l'hermanu Alexander emplegó'l dineru pa financiar el so viaxe científicu a América.

Tres la muerte de la madre nun foi posible treslladase a la facienda de Tegel, una y bones la campaña d'Italia de Napoleón convertía'l llugar n'inseguru. Wilhelm, xunto cola so familia, treslladar a París, qu'inda vivía tiempos revolucionarios, onde conoció a dellos personaxes importantes de la dómina, como al Ablaya Sieyès, Madame de Staël y al pintor revolucionariu David. Dende París realizó dos llargos viaxes en 1799 y 1801 al País Vascu (España), que s'amosaríen granibles sobremanera nos sos estudios llingüísticos del idioma vascu.

Nel branu de 1801, Humboldt volvió cola so muyer y fíos a Tegel, anque solo per un añu. Yá na primavera de 1802 ufiertóse-y la oportunidá de dir a Roma como unviáu de Prusia ante la Santa Sede. Les sos conocencies de diplomacia y el so títulu de conseyeru diplomáticu demostraríen finalmente la so utilidá. Presentar al puestu como home de mundu y aristócrata, un yá que nun tenía de resultar bien curiosu por cuenta del amenorgamientu del tamañu de los Estaos Pontificios tres la invasión francesa (los sos territorios septentrionales fueren tresferíos a la República Cisalpina —dende 1802 República Italiana) y a que'l papa yera dependiente de Napoleón nesi momentu. Humboldt nun taba bien ocupáu col so trabayu de representante consular de los ciudadanos prusianos, lo que-y daba tiempu y oportunidá pa, xunto con Caroline, convertir la sede diplomática, que s'atopaba cerca de la Plaza d'España, n'unu de los centros de la sociedá romana. Equí, amás de representantes de la curia romana, fueron güéspedes ente otros Luciano Bonaparte, inda príncipe, Lluis I de Baviera, los escultores Bertel Thorvaldsen y Christian Daniel Rauch, amás del nuevu Karl Friedrich Schinkel, Ludwig Tieck y August Wilhelm Schlegel xunto con Madame de Staël.

La fascinación que Roma provocaba en Humboldt y que xustifica la so estancia de seis años ellí, resumir na so carta a Goethe del 23 d'agostu de 1804:

Rom ist der Ort, in dem sich für unsere Ansicht das ganze Altertum zusammenzieht. (...) Ye ist allerdings also das meiste an diesem Eindruck subjektiv, aber ye ist nicht bloß der empfindelnde Gedanke, zu stehen, wo jener oder dieser großy Mann stand. Ye ist ein gewaltsames Hinreißen in eine von uns nun einmal, sei ye durch notwendige Täuschung, als edler und erhabener angesehene Vergangenheit, eine Gewalt, der selbst, wer wollte, nicht widerstehen kann, weil die Öde, in der die jetzigen Bewohner das Land lassen, und die unglaubliche Masse der Trümmer selbst das Puxanza dahin führen. (...) Aber ye ist auch nur eine Täuschung, wenn wir selbst Bewohner Athens oder Roms zu sein wünschten. Nur aus der Ferne, nur von allem Gemeinen getrennt, nur als vergangen muß das Altertum uns erscheinen.

Roma ye'l llugar nel que, na nuesa opinión, resumir tola Antigüedá. (...) Ensin dulda, la mayor parte d'esta impresión ye suxetiva, pero nun ye solo'l sentimentalismu d'atopase onde tuvo esi o aquel gran home. Ye una violenta fascinación que, anque causada por una ilusión, abásnanos a un pasáu que percibimos como más preciosu y eleváu, una fuercia que, inclusive quien quixera, nun puede aguantar, porque tanto l'ermu en que dexen el país los sos actuales habitantes, como la increíble cantidá de ruines atraen la vista hacia pa ellí. (...) Pero ye solo una ilusión que nós mesmos queramos ser habitantes d'Atenes o Roma. Solo dende la distancia, dixebraos de tolo vulgar, solo como pasáu tien qu'apaecenos l'Antigüedá

Nel branu de 1805, tres la so vuelta de la espedición a América, Alexander visita mientres tres meses al so hermanu y a la so cuñada en Roma. Alexander, que yá yera celebráu n'Alemaña como'l segundu Colón, dirixir tres la visita a París pa estudiar la enorme cantidá de materiales que se traxera de la espedición. Esto señala de forma clara la intensa comunicación y el venceyu de ciñu ente los dos hermanos, a pesar de los sos distintos calteres. Una imaxe que puede esclariar el so comportamientu y trabayu complementariu ye l'apelación que recibieron de "dioscuros prusianos".

La lliquidación del Sacru Imperiu romanu-Xermánicu por Napoleón, la cayida de Prusia en manes franceses tres la derrota de Jena y Auerstedt, según la ocupación francesa de Berlín en 1806 atopó a Humboldt nel so puestu en Roma, lo que lu afectó sobremanera anque la distancia protexéra-y de consecuencies graves. Na seronda de 1806 escribe al Ministru d'Esteriores Karl August Príncipe de Hardenberg:

Ich war niemals ehrgeizig oder interessiert und zufrieden mit dem Posten in dem Lande, das ich bewohne und das ich liebe und habe weder gesucht noch gewünscht, in eine andere Lage zu kommen, aber jetzt ist ye mir peinlich, hier müßig zu sein und nichts für das bedrängte Vaterland tun zu können.

Nunca fui arguyosu o comenenciudu y siempres tuvi satisfechu col puestu nel país nel que vivu y al qu'amu, nunca busqué nin deseyé otru puestu, pero agora yeme penosu tar equí ociosu y nun poder faer nada pola patria acosada.

Polo visto nun había un puestu pa él en Berlín y Humboldt permaneció en Roma hasta ochobre de 1808, cuando los Estaos Pontificios fueren invadíos de nuevu polos franceses ya incorporaos direutamente al Imperiu Francés. La vuelta a Alemaña solo foi posible en tomándose unes vacaciones pa iguar asuntos económicos privaos y p'evaluar los daños nel palaciu de Tegel, que fuera escaláu. A la so llegada recibe la noticia de que, por cuenta de les reformes realizaes nel gobiernu prusianu por von Stein, tenía de tomar les riendes de la Seición de Cultu y d'Educación Pública (Sektion des Kultus und des öffentlichen Unterrichts). Esistía una bona razón por que'l Barón von Stein empeñar en que Humboldt yera nesi momentu la persona fayadiza pal puestu. L'estáu militar prusianu, tal como fuera creáu por Guillermu I y tal como fuera engrandecido por Federico II, taba arruináu y atopábase nun estáu d'humillante sumisión a Napoleón. Pa salir d'esa situación poles sos propies fuercies, según von Stein y los sos correlixonarios había que realizar fondes reformes, creando espaciu pa los deseos de llibertá que la Revolución francesa espertara na burguesía, patrocinando la mesma responsabilidá de les persones y de esta forma consiguir pal Estáu y la Nación nuevos recursos.

Les teoríes del Estáu que proponía Humboldt taben, dende faía enforma tiempu, na mesma llinia. Nel so tratáu de 1792 Escurran zu einem Versuch, die Grenzen der Wirksamkeit des Staates zu bestimmen (Idees pa un proyeutu de delimitación de la efeutividá del Estáu) escribe:

Der wahre Zweck des Menschen — nicht der, welchen die wechselnde Neigung, sondern welche die ewig unveränderliche Vernunft ihm vorschreibt — ist die höchste und proportionierlichste Bildung seiner Kräfte zu einem Ganzen. Zu dieser Bildung ist Freiheit die erste und unerläßliche Bedingung. (...) Gerade die aus der Vereinigung mehrerer entstehende Mannigfaltigkeit ist das höchste Gut, welches die Gesellschaft gibt, und diera Mannigfaltigkeit geht gewiß immer in dem Grade der Einmischung des Staates verloren. Ye sind nicht mehr eigentlich die Mitglieder einer Nation, die mit sich in Gemeinschaft leben, sondern einzelne Untertanen, welche mit dem Staat, d.h. dem Geiste, welcher in seiner Regierung herrscht, in Verhältnis kommen, und zwar in ein Verhältnis, in welchem schon die überlegene Macht des Staats das freie Spiel der Kräfte hemmt. Gleichförmige Ursachen haben gleichförmige Wirkungen. Je mehr also der Staat mitwirkt, desto ähnlicher ist nicht bloß alles Wirkende, sondern auch alles Gewirkte. (...) Wer aber für andre so räsoniert, den hat man, und nicht mit Unrecht, in Verdacht, daß er die Menschen el mioßkennt und aus Menschen Maschinen machen will.

L'auténtica finalidá del home —non aquella d'enclín cambiante, sinón la que la infinita ya inmutable razón díctalu— ye la educación máxima y más equilibrada de les sos fuercies pa formar un tou. Pa esta educación ye la llibertá la primordial y la más imprescindible de les condiciones. (...) Precisamente aquella, que surde de la unión de la diversidá, ye'l bien más altu que da la sociedá y esa diversidá perder con certidume nel mesmu grau nel que l'Estáu esquérase. Ello ye que nun son los miembros d'una nación los que viven ente sigo en sociedá, sinón que son súbditos aisllaos los que se rellacionen col Estáu, esto ye, col espíritu que rixe'l so gobiernu, de tala forma que la cimera fuercia del Estáu torga'l llibre xuegu de fuercies. Causes similares producen efeutos similares. Esto ye, cuanto más intervién l'Estáu, más semeyances presenten non solo los efeutos, sinón tamién lo realizao. (...) Pero d'aquel que razona asina pa otros abarrúntase, y non ensin razón, que desconoz al home y quier faer de los homes máquines.

A favor de la nominación de Humboldt pa esti puestu, nun momentu de cambéu radical, falaba'l so sofitu insistente a la educación como mediu p'asegurar una esistencia digna pal home:

Was verlangt man von einer Nation, einem Zeitalter, von dem ganzen Menschengeschlecht, wenn man ihm seine Achtung und seine Bewunderung schenken soll? Man verlangt, dass Bildung, Weisheit und Tugend so mächtig und allgemein verbreitet, als möglich, unter ihm herrschen, dass ye seinen inneren Wert so hoch steigern, dass der Begriff der Menschheit, wenn man ihn von ihm, als dem einzigen Beispiel, abziehen müsste, einen großen und würdigen Gehalt gewönne.

¿Qué se pide a una nación, a una dómina, a la Humanidá al completu cuando se-y debe amosar respetu y almiración? Esíxese-y que la educación, la sabiduría y la virtú que tean sol so gobiernu tean tan estendíes y sían tan fuertes como sía posible, qu'aumenten de tal forma los sos valores internos que'l conceutu d'humanidá algame un conteníu elevao y respetao.

Humboldt duldó antes d'aceptar el cargu de Responsable d'Educación, yá que nun yera un puestu de ministru y, poro, nun respondía direutamente al rei, sinón que tenía'l rangu de Xefe de Seición y taba supeditáu al Ministru del Interior von Dohna. En primer llinia tarrecía nun tener l'abonda llibertá pa la importante xera que significaba la reforma del sistema d'educación. En afaciéndose finalmente al puestu y les sos circunstancies, Humboldt empezó una frenética y sorprendente actividá reformando, sofitáu polos sos collaboradores Nicolovius, Süvern y Uhden, con rapidez y fondura los planes d'estudiu, la formación del profesoráu y los exámenes de les escueles primaries, secundaries (Gymnasien) y de les universidaes. Como culminación de la so reforma ta la fundación de la Universidá Humboldt de Berlín, de la que diz Berglar: «Nunca más un ministru d'educación pudo amosar una llista de candidatos a profesores con más arguyu.» Ente los profesores más brillosos que pertenecieron a la Universidá nun principiu tán Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher, Friedrich Carl von Savigny, Johann Gottlieb Fichte y Barthold Georg Niebuhr. El plan de Humboldt pa la Universidá de Berlín yera la creación d'unidaes d'investigación y enseñanza pa la rellación ente alumnos y profesores. Dambos, alumnos y profesores, teníen de permanecer llibres d'esixencies y llimitaciones por parte del Estáu. Humboldt partía del principiu de que les universidaes tamién cumplen les esixencies del Estáu siendo responsables del so propiu exerciciu, a cencielles dende un puntu más eleváu y con medios que l'Estáu nun podría producir por sigo mesmu.

Criticóse l'ideal educativu de Humboldt tomando como base realidaes sociales y problemes económicos, yá que'l so ideal taba íntimamente amestáu a la so esistencia d'una aristocracia privilexada y, poro, prescindía d'una universalización de la educación. Sicasí, él mesmu non solo nun aldericaría, sinón qu'habría enfatizado, que'l so elitista sistema d'educación tendría d'afaese so otres circunstancies. Prueba d'ello ye —amás d'otres propuestes pa la creación d'una sociedá burguesa na que l'aprendizaxe mientres tola vida fuera posible— el so informe d'avientu de 1809 al rei:

Ye gibt schlechterdings gewisse Kenntnisse, die allgemein sein müssen, und noch mehr eine gewisse Bildung der Gesinnungen und des Charakters, die keinem fehlen darf. Jeder ist offenbar nur dann ein guter Handwerker, Kaufmann, Soldat und Geschäftsmann, wenn er an sich und ohne Hinsicht auf seinen besonderen Beruf ein guter, anständiger, seinem Stande nach aufgeklärter Mensch und Bürger ist. Gibt ihm der Schulunterricht, was hierzu erforderlich ist, so erwirbt er die besondere Fähigkeit seines Berufs nachher sehr leicht und behält immer die Freiheit, wie im Leben so oft geschieht, von einem zum andern überzugehen.

Esiste una cierta cultura que tendría de ser universal y amás una cierta educación del espíritu y del calter que nun tienen de faltar a naide. Solo ye un bon obreru, vendedor, soldáu o home de negocios aquel que ye, por sigo mesmu y ensin rellación al so oficiu específicu, un home y un ciudadanu bonu, decente ya ilustráu según les sos posibilidaes. Dad-y educación escolar, lo que sía necesariu pa ello, asina va aprender más tarde les habilidaes específiques del so oficiu con gran facilidá y va caltener la llibertá, como asocede de cutiu na vida, de camudar d'oficiu.

Humboldt nunca arrenunciara mientres la so actividá reformadora al propósitu d'ameyorar el so puestu nel gobiernu pa consiguir más independencia y mayor igualdá frente a los sos colegues del gabinete. Tenía la esperanza de convencer al rei de les idees de von Stein. En reconociendo finalmente que nun consiguiera nada nesti sentíu, presentó la so dimisión del cargu tres un añu d'exerciciu, quiciabes cola esperanza de que fuera un mediu de presión final. Tardóse dos meses y mediu n'aceptar la so dimisión, mientres los que tuvo en discutiniu'l nomalo Ministru d'Interior o d'Esteriores. Por cuenta de que xuniera l'aceptación inicial del puestu n'Educación con un pidimientu de vuelta al serviciu diplomáticu tres la finalización del serviciu, acomuñóse l'almisión del arrenunciu col nomamientu de Unviáu Especial y Ministru Plenipotenciario en Viena, en parte p'apangar la so desilusión.

Humboldt foi criticáu por dexar los cargos qu'ocupaba nel gobiernu. Egoísmu, voluptuosidad, comodidá y arrogancia son dalgunes de les acusaciones que se-y fixeron. En contra falen la incansable celu qu'amosaba, tamién al serviciu del Estáu, cuando yera necesariu. Sicasí, nun puntu caltuvo firme mientres toos esos años: el so serviciu a la comunidá nun yera incondicional. Cuando les circunstancies polítiques amenaciaben con arreyar de manes y pies y con alienar la so propia imaxe, cuando'l so derechu a camudar y formar yera retayáu de forma inaceptable o yera puestu en peligru, cuando nun vía posibilidá de faer valir los sos convencimientos, nesi momentu terminaben pa él les sos obligaciones. ¿Había qu'esperar otra cosa del gran teóricu y prauticante de la vida?

La enseñanza xeneral: El sistema d'educación consiste na enseñanza xeneral y universal frente a la especialidá, esto quier dicir, que la educación tien de tar construyida principalmente pola formación de la sensibilidá y la predisposición del alumnu pa crecer en múltiples intereses intelectuales, profesionales y téunicu. Por aciu esti sistema considérase la importancia de forxar la individualidá y el desenvolvimientu de la llibertá responsable. Con base a una enseñanza xeneral l'home puede consiguir un meyor orde na sociedá, yá que, fomenta nel individuu la solidaridá y la participación; y de esta manera, xenérase la cultura por que el home supere'l so animalidad. La formación xeneral impulsa na persona la claridá mental, seguridá y capacidá crítica.

Los proyeutos de Humboldt en materia de reforma escolar nun fueron publicaos hasta muncho depués de la so muerte, al igual que l'ensayu fragmentariu ``Teoría de la educación del home´´, escritu escontra 1793. Dicía nél Humboldt ``el nuesu postreru deber na esistencia ye faer que… por aciu la nuesa aición vital, el conceutu d'humanidá adquiera en nós un conteníu tan rico como sía posible. Pa ello hai que venceyar el nuesu yo col mundu´´ (GS, I. páx. 238) La educación según Humboldt nun hai de ser individualista. Él siempres reconoció la importancia d'una forma de vida individual, el desenvolvimientu de cantidaes formes individuales´´, (GS, III. páx. 358), pero señaló que ``la formación personal solo puede venir de la organización del mundu´´. (GS, VII. páx. 33). Arriendes d'ello, l'home non solo puede, sinón que tien de participar en dicha organización.

Caroline von Humboldt quedárase en Roma mientres l'actividá del so home como reformador de la educación. Na seronda de 1810 treslladar a Viena, onde s'axunta col so home pa llevar una vida social representativa na so casa de la Minoritenplatz. Al traviés del so amigu d'infancia, Friedrich Gentz, Humboldt consiguió una visión clara de los oxetivos del Ministru d'Asuntos Esteriores d'Austria, Klemens von Metternich. Asina pudo predicir la posición d'Austria y comunicala a Hardenberg nel conflictu de Napoleón con Rusia y tamién nos empiezos de la guerra de lliberación contra Napoleón. Coles mesmes consiguió por esti mediu influyir na entrada d'Austria na coalición contra Napoleón —pal so biógrafu Scurla, el puntu álgido de la carrera diplomática de Humboldt.

Tres la derrota napoleónica, mientres el Congresu de Viena y nes negociaciones sobre la Confederación Xermánica Humboldt trabayó como la mano derecha de Hardenberg y contribuyó con incontables memoranda al conteníu de l'acta de fundación de la Confederación. L'entendimientu con Hardenberg mientres esta fase de la reorganización europea nun foi duraderu, el desenvolvimientu y la resultancia del Congresu tuvieron de suponer yá les primeres diferencies ente los dos. El clima del Congresu, impulsáu por Metternich, inclinábase cada vez más pola Restauración, colo que los principios ya iniciatives lliberales de Humboldt yeren arrequexaos, ente que Hardenberg aceptaba la evolución de los acontecimientos. En rematando les negociaciones, la utilidá de Humboldt en Viena taba escosada pol so enfrentamientu con Metternich.

En 1816 foi unviáu a Frankfurt del Main per un añu pa cerrar les últimes negociaciones territoriales abiertes na Confederación Xermánica. Darréu foi unviáu a Londres, lo qu'equivalía a sacalo de metanes. Hardenberg comentara delles vegaes a Humboldt la posibilidá de qu'ésti pasara a dirixir un ministeriu, y Humboldt —casi como condición pa faese responsable d'un ministeriu— aconseyára-y una reforma del Conseyu d'Estáu, qu'equivalía a una estructura de decisión colexal. Hardenberg sintióse atacáu na so autoridá y lideralgu por Humboldt y esixó el treslláu a Londres de Humboldt, qu'en 1817 pasara dellos meses en Berlín entemeciéndose nos asuntos d'Estáu.

Humboldt aceptó esti tratu solamente mediu año antes de solicitar el so arrenunciu, supuestamente por razones familiares. Hardenberg, que quería caltenelo alloñáu de Berlín, refugó'l pidimientu y solamente un segundu intentu empobináu direutamente al rei llogró en parte'l so oxetivu: Humboldt foi encargáu de nuevu de defender los intereses de Prusia na Confederación Xermánica en Frankfurt. En xineru de 1819 foi-y ufiertáu definitivamente un ministeriu y en concretu'l de Ständische Angelegenheiten.^[7] So otres condiciones pudiérase aprovechar la oportunidá pa sentar les bases d'una monarquía constitucional y solucionar asina la promesa de Guillermu III de Prusia d'una constitución nel sentíu de Humboldt. Esta posibilidá de xuru foi la que lu llevó a escaecer la reforma del Conseyu d'Estáu y aceptar la cartera de ministru —a pesar de les reserves de Hardenberg y ensin tener en cuenta los planes propios d'ésti pa una constitución. El públicu comenenciudu, que les sos mires espertar yá cola ufierta a Humboldt, allegrar de la contestación afirmativa. Sicasí, Hardenberg, que quería tener la cosa atada antes de la llegada a Berlín de Humboldt, caltener ocupáu en Frankfurt hasta pasáu'l branu, antes de solicitar el so viaxe a Berlín.

Humboldt tuvo que faese cargu de les sos responsabilidaes nel momentu más inconveniente pa les sos intenciones constitucionales. Al empar que se producía'l so invistidura, Austria y Prusia axustaben y roblaben los Decretos de Karlsbad, polos que se prevía la opresión y persecución d'idees lliberales nes universidaes y na vida pública. Verdaderamente hubo distintos esbozos de la constitución na Comisión Constitucional nomada pol rei, influyíos tantu por Hardenberg como por Humboldt, pero la suerte taba echada y una evolución política en Prusia taba torgada polos Decretos de Karlsbad. La llucha de Humboldt, na qu'inclusive llogró ganar pal so bandu a dellos de los sos colegues, taba perdida dende'l principiu. La so enérxica protesta poles midíes policiales arbitraries que se llevaron a cabu mientres la persecución de demagogos, tuvieron de resultes la so destitución el 31 d'avientu de 1819, que se tomó cola tranquilidá que-y caracterizaba.

A los 51 años, Humboldt atópase na posición de decidir el so propiu destín de nuevu. Decidió convertir la facienda familiar en Tegel nel centru de la so nueva vida, anque de forma que s'afixera a los sos gustos y enclinos, lloñe del Palaciu de l'Aburrición de la so infancia. L'arte y la cultura de l'Antigüedá acompañárenlu nel so camín y convirtiérense nun criteriu importante: d'equí p'arriba trescalaríen tamién l'ambiente llariego. De resultes encargóse a Karl Friedrich Schinkel l'ampliu y complexu procesu de remodelación del conxuntu, un arquiteutu que Humboldt apreciaba dende los díes en Roma. L'edificiu esistente foi ampliáu con una solución ardigosa, qu'introducía una fachada con cuatro torres d'estilu clasicista y nel interior l'espaciu necesariu, que más tarde enllenaríen Wilhelm y Caroline d'escultures de mármol y yelsu col pasu de los años. Asina se creó non solo una residencia única, sinón al empar el primer muséu d'antigüedaes de Prusia.

La remodelación inaugurar n'ochobre de 1824, cola presencia de los príncipes herederos de Prusia y numberoses otres personalidaes. La bona cooperación ente Humboldt y Schinkel, que se punxo n'evidencia nel proyeutu, repitiríase pocos años más tarde na construcción del Altes Museum (Muséu de l'Antigüedá) en Berlín, nel que Schinkel encargar de la edificación y Humboldt, como presidente de l'Asociación d'Amigos del Arte, creada en 1825 pal fomentu de les artes y los artistes, de la eleición de los oxetos d'arte. De resultes de la inauguración del muséu en 1830, el rei volvió amosar a Humboldt el so apreciu y concedió-y delles condecoraciones, amás de pidi-y que participara a partir d'entós nes sesiones del Conseyu d'Estáu. Taba claro que'l rei nun pretendía que Humboldt implicar de nuevu de forma seria en política y ésti fixo usu del so llugar d'honor de forma prudente.

En 1829, tres la muerte de Caroline, que-y sofitara y reforzáu mientres tola so vida, empecípiase un procesu aceleráu d'avieyamientu acompañáu por síntomes de Parkinson. Sicasí, a pesar del so viudez, manteniene el so ritmu de vida diariu na so casa de Tegel y dicta toles tardes un sonetu. El del 26 d'avientu de 1834 contién los siguientes versos:

Ich lieb' euch, meiner Wohnung stille Mauern,
und habe euch mit Liebe aufgebauet;
wenn man des Wohners Sinn im Hause schauet,
wird lang nach mir in euch noch meiner dauern.

Ámovos, callaos murios de la mio morada, y construyívos
con amor;
si ve la intención del inquilín na casa, voi perdurar
en vós enforma tiempu dempués de mi.

Los sos herederos — a pesar de tolos cambeos que se producieron nos sieglos XIX y XX – contribuyeron a esta visión de Wilhelm con un esfotu que merez ser allabada. El palaciu caltúvose como residencia de la familia y como muséu hasta'l presente. Ye d'esperar que tres la restauración en cursu (2006) vuelvan abrir al públicu'l palaciu y los xardinos. Colo que se cumpliría tamién la dicción de Fontane na so Wanderungen durch die Mark Brandenburg (Escursiones pola Marca de Brandeburgu):

Das berühmte Brüderpaar, das diesem Flecken märkischen Sandes auf Jahrhunderte hin eine Bedeutung leihen und ye zur Pilgerstätte für Tausende machen sollte, ruht dort gemeinschaftlich zu Füßen einer granitenen Säule, von deren Höhe die Gestalt der ‚Hoffnung‘ auf die Gräber beider herniederblickt.

El famosu par d'hermanos, que dan un significáu por sieglos a esti cachu de sable de la Marca y convertir en llugar de pelegrinación pa miles, xacen xuntos a los pies d'una columna de granitu, de que la so altor la Esperanza reparar.

Mientres la década y media que Humboldt permaneció en Tegel, la so principal ocupación foi la Llingüística. Los materiales necesarios axuntar en parte él mesmu nos sos viaxes, en parte na so estensa correspondencia y en parte nos descubrimientos del so hermanu Alexander. A partir 1827, cola torna del so hermanu a Berlín, ésti visita con frecuencia a Wilhelm en Tegel. Tres la muerte de Wilhelm, Alexander, que-y sobreviviría más de dos décades, comentaría nuna carta:

Er hat neben sich entstehen sehen und mächtig gefördert eine neue allgemeine Sprachwissenschaft, ein Zurückführen des Mannigfaltigen im Sprachbau auf Typen, die in geistigen Anlagen der Menschheit gegründet sind: Den ganzen Erdkreis in dieser Mannigfaltigkeit umfassend, jede Sprache in ihrer Struktur ergründend, als wäre sie der einzige Gegenstand seiner Forschungen gewesen, (...) war der Verewigte nicht nur unter seinen Zeitgenossen derjenige, welcher die meisten Sprachen grammatikalisch studiert hatte; er war auch der, welcher den Zusammenhang aller Sprachformen und ihren Einfluss auf die geistige Bildung der Menschheit am tiefsten und sinnigsten ergründete.

Vio cómo al so llau surdía una nueva ciencia de la llingua, ciencia qu'él mesmu impulsó, un amenorgamientu de la variedá de los tipos de llingües que tán fundaes nes carauterístiques del espíritu humanu: tomando tola Tierra nesa variedá, estudiando la estructura de cada llingua, como si fuera un únicu oxetu d'estudiu, (...) yera l'Inmortal que, non solo ente los sos contemporáneos, estudiara un mayor númberu de llingües; tamién foi él el qu'estudió de forma más fonda la rellación ente toles llingües y la so influencia na formación de la humanidá.

Xunto coles llingües yá mentaes qu'aprendió de moza, aprendió inglés, español, vascu, húngaru, checu y lituanu. Los sos estudios científicos estender a les llingües indíxenes d'América, el coptu, l'antiguu exipciu, el chinu, el xaponés y el sánscritu. L'orixe d'esti impulsu investigador yera la filosofía antropolóxica de Humboldt, na que'l llinguaxe yera la clave de too:^[8] «yá que la ánima humana ye'l trubiecu, patria y llar del llinguaxe, asina van desconocíes y ocultes toles sos propiedaes a parar a lo mesmo». Nun tratáu sobre'l calter nacional de les llingües dicir ente otres coses que:

Insofern aber die Sprache, indem sie bezeichnet, eigentlich schafft, dem unbestimmten Denken ein Gepräge verleiht, dringt der Geist, durch das Wirken mehrerer unterstützt, auch auf neuen Wegen in das Wesen der Dinge selbst ein. (...) Einige Nationen begnügen sich gleichsam mehr an dem Gemälde, das ihre Sprache ihnen von der Welt entwirft, und suchen nur in sie mehr Licht, Zusammenhang und Ebenmaß zu bringen. Andre graben sich gleichsam mühseliger in den Gedanken ein, glauben nie genug in den Ausdruck legen zu können, ihn anpassend zu machen, und vernachlässigen darüber das in sich Vollendete der Form. Die Sprachen beider tragen dann das Gepräge davon an sich.

Considerando que'l llinguaxe cuando noma, ello ye que crea y dexa la so marca nel pensamientu, l'espíritu introduzse, sofitáu pola actuación de munchos, per nuevu caminos na esencia de les coses. (...) Delles naciones conténtense más col cuadru del mundu que-yos presenta'l so llingua y solo busquen nella más lluz, coherencia y harmonía. Otres encuállense más laboriosamente nel pensamientu, creen nun poder dar abonda importancia al conceutu, faelo fayadizu, y desdexen la mesma completitud formal. En dambos llinguaxes queden les marques d'esto.

L'entendimientu de forma avanzada ente les persones rique una llingua común; y eso ye según Humboldt el motor y el mediu de la meyora científica:

Denn das Verstehen ist kein Zusammentreffen der Vorstellungsweisen in einem unteilbaren Punkt, sondern ein Zusammentreffen von Gedankensphären, von welchen der allgemeine Teil sich deckt, der individuelle überragt. Dadurch wird das geistige Fortschreiten des Menschengeschlechts möglich, indem jede gewonnene Erweiterung des Denkens in den Besitz anderer übergehen kann, ohne in ihnen der Freiheit Fesseln anzulegen, welche zur Aneignung und zu neuer Erweiterung notwendig ist.

Porque la comprensión nun ye un alcuentru de formes d'entender nun puntu que nun se puede compartir, sinón un alcuentru d'esferes de pensamientu, de les que la parte común coincide y que devasa al individuu. Asina se fai posible la meyora intelectual de la humanidá, a midida que cada ampliación del pensamientu consiguida puede tresmitise a los demás, ensin asitiar cadenes na so llibertá, lo que resulta necesariu pa l'apropiación d'esa conocencia y pa nueves ampliaciones.

Un alcuentru especialmente granible d'esferes de pensamientu vivir colos hermanos Humboldt, unu del que s'aprovecharía la posteridá. Nun ye d'estrañar que Wilhelm, de resultes del desempeñu de les sos funciones, fora'l qu'amosara más patriotismu prusianu y que lo echara de menos nel so hermanu Alexander, que pasara más tiempu en París, la meca de la ciencia. Pero no fondero nengunu de los dos yera estrechu de mires y nel so trabayu científicu xunía-yos un planteamientu cosmopolita. D'esta forma pueden entendese les siguientes frases de Herbert Scurla, que vía un legáu común de los hermanos:

Wenn wir eine Escurra bezeichnen wollen, die durch die ganze Geschichte hindurch in immer mehr erweiterter Geltung sichtbar ist; wenn irgendeine die vielfach bestrittene, aber noch vielfacher missverstandene Vervollkommnung des ganzen Geschlechtes beweist: so ist ye die Escurra der Menschheit, das Bestreben, die Grenzen, welche Vorurteile und einseitige Ansichten aller Art feindselig zwischen die Menschen gestellt, aufzuheben; und die gesamte Menschheit ohne Rücksicht auf Religion, Nation und Farbe als einen großen, nahe verbrüderten Stamm, als ein zur Erreichung eines Zweckes, der freien Entwicklung innerer Kraft, bestehendes Ganzes zu behandeln. Ye ist dies das letzte, äußere Ziel der Geselligkeit und zugleich die durch seine Natur selbst in ihn gelegte Richtung des Menschen auf unbestimmte Erweiterung seines Daseins.

Si queremos nomar una idea que se fixera cada vez más visible a lo llargo de la historia; si queremos dalguna idea que demuestre la bien aldericada, pero entá más vegaes mal entendida, superación de la humanidá: ye la idea de que la humanidá aspira a esaniciar les fronteres, causaes por prexuicios y pensamientos parciales, que s'asitiaron ente los homes; y tratar a tola humanidá independientemente de la so relixón, nación o color como una gran tribu d'hermanos, como un tou, que'l so fin ye'l llibre desenvolvimientu de les sos fuercies interiores. Este ye'l fin últimu esterior de la sociabilidá y al empar ye la direición natural del home escontra una ampliación indefinida de la so ser.

Humboldt realizó dellos viaxes al País Vascu^[9] pa estudiar l'idioma vascu. El primeru d'estos viaxes en 1799, efeutuáu en compañía de la so muyer y los sos dos fíos, y del so amigu'l pintor Gropius hasta abril de 1800, dexó-y una llargu calquier. La impresión que Humboldt llevó d'esti viaxe describir A. Farinelli nel so llibru "Guillermo de Humboldt y el País Vascu"^[10] asina:

Daqué nuevu espertárase na conciencia del sabiu: la reconocencia del so enclín natural al estudiu de les llingües, fundáu nel estudiu del calter y de l'alma de los pueblos, y la determinación de siguir dende entós esi impulsu interior, concentrando les sos fuercies, endrechándoles a un fin, ensin vacilaciones. Sirvirá-y el vascuenciu como fundamentu de los sos estudios. El faru de la nueva lluz deseyada va surdir d'equí. Necesariamente tenía d'investigase'l vascuenciu pa llegar a les primeres fontes de les llingües d'Europa ... 0212-7016

N'abril de 1801 vuelve a Vizcaya "de mariña a mariña y aldega n'aldega ... pa oyer la voz viva", esta vegada acompañar el so amigu Guillermo Bokelmann y nesti viaxe va consultar obres de José Joaquín de Landazuri, Axular, Antonio Moret, Bourgoing, Dillon o Arnaud Oihenart. Conocería nel intre de les sos visites al País Vascu a Juan Antonio Moguel, del que diría que ye unu de los llingüistes más doctos de Vizcaya, Pablo Pedro Astarloa, Larralde y al cantante Garat. Desenvuelve y espón la teoría de que "el euskera ye la llingua más antigua d'Europa" y de que'l pueblu vascu constituyía'l representante llingüísticu más antiguu de les poblaciones primitives de la Iberia precéltica, anterior a les primeres inmigraciones de los arios, derivar del analís paciente de los nomes de montes, ríos, peñes, valles, aldegues, families, hipotésis coles que coincide con Moguel, Larramendi, Astarloa y Erro en contra de la posición d'estudiosos como Menéndez Pelayo o Echegaray.

Los sos trabayos sobre'l euskera reflexar en dos de les sos obres:

• "Berichtigungen und Zusaetze zu Adelungs Mithridates über die kantabrische oder baskische Sprache" (Correiciones y complementos al Mithridates de Adelung sobre la llingua cántabra o vasca), 1817.
• "Prüfung der Untersuchungen über die Urbewohner Hispaniens vermittelst der Vaskischen Sprache" (Exame del estudiu sobre los primitivos habitantes de Hispania al traviés de la llingua vasca), 1821.

Foi un almirador de la dicha llingua vasca de la que llegó a dicir:

ye una de les llingües de más perfecta formación, sorprendente pola so puxanza, la estructura de les sos pallabres, la brevedá y la osadía de la espresión.

• El cráter llunar Humboldt lleva esti nome na so memoria.

• Sokrates und Platon über die Gottheit (Sócrates y Platón sobre la divinidá), 1787‒1790
• Escurran zu einem Versuch, die Gränzen der Wirksamkeit des Staates zu bestimmen (Idees pa un proyeutu de delimitación de l'aición del Estáu), 1791-1792 (pero publicáu per primer vegada póstumamente, en 1851).
• Über den Geschlechtsunterschied (Sobre la diferencia de sexos), 1794
• Über männliche und weibliche Form (Sobre la forma masculino y femenino), 1795
• Plan einer vergleichenden Anthropologie (Plan pa una antropoloxía comparativa), 1797
• Das achtzehnte Jahrhundert (El sieglu XVIII), 1797
• Ästhetische Versuche I.: Über Goethe's Hermann und Dorothea (Estudios estéticos I: sobre'l Hermann y Dorothea de Goethe), 1799
• Latium und Hellas (Llaciu y Hellas), 1806
• Geschichte des Verfalls und Untergangs der griechischen Freistaaten (Hestoria de la decadencia y ruina de los estaos llibres griegos), 1807‒1808
• Pindars "Olympische Oden" (Odes olímpiques de Píndaro, traducción del griegu), 1816
• Aischylos' „Agamemnon“ (Agamenón de Tosquilo, traducción del griegu), 1816
• Berichtigungen und Zusaetze zu Adelungs Mithridates über die kantabrische oder baskische Sprache (Correiciones y complementos al Mithridates de Adelung sobre la llingua cántabra o vasca), 1817.
• Über das vergleichende Sprachstudium in Beziehung auf die verschiedenen Epochen der Sprachentwicklung (Sobre la llingüística comparativa en rellación a les distintes dómines del desenvolvimientu llingüísticu), 1820
• Über die Aufgabe des Geschichtsschreibers (Sobre la misión del escritor d'hestories), 1821
• Prüfung der Untersuchungen über die Urbewohner Hispaniens vermittelst der Baskischen Sprache (Exame del estudiu sobre los primitivos habitantes de Hispania al traviés de la llingua vasca), 1821
• Über die Entstehung der grammatischen Formen und ihren Einfluss auf die Ideenentwicklung (Sobre l'orixe de les formes gramaticales y la so influencia sobre'l desenvolvimientu de les idees), 1822
• Über die Buchstabenschrift und ihren Zusammenhang mit dem Sprachbau (Sobre la escritura alfabético y la so rellación cola construcción del llinguaxe), 1824
• Bhagavad-Gitá (Bhagavad-Gita), 1826
• Über die unter den Namen Bhagavad-Gitá bekannte Episode des Maha Bharata (Sobre l'episodiu del Maha Bharata conocíu sol nome de Bhagavad-Gita), 1826
• Über den Dualis (Sobre'l dual), 1827
• Über die Sprache der Südseeinseln (Sobre la llingua de les islles de los mares del sur), 1828
• Über die Verwandschaft der Orisadverbien mit dem Pronomen in einigen Sprachen (Sobre'l parentescu de los alverbios oris col pronome en delles llingües), 1830
• Über Schiller und den Gang seiner Geistesentwicklung (Sobre Schiller y la marcha del so desenvolvimientu intelectual), 1830
• Rezension von Goethes Zweitem römischem Aufenthalt (Recensión de la segunda estancia de Goethe en Roma), 1830
• Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaus und seinen Einfluss auf die geistige Entwicklung des Menschengeschlechts (Sobre les diferencies de la estructura del llinguaxe humanu y la so influencia sobre'l desenvolvimientu intelectual de la humanidá), 1836
• Über die Kawisprache auf der Insel Java (Sobre la llingua Kawi na islla de Java), 1836 - 1840
• Gesammelte Schriften (Escritos aconceyaos), edición de la Preußischen Akademie der Wissenschaften, editor Albert Leitzmann, Berlin 1903-1936, reimpresión 1968
• Werke in fünf Bänden (Obra en cinco tomos), edición comentada, Darmstadt 2002
• Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ihren Einfluß auf die geistige Entwicklung des Menschengeschlechts (Sobre les diferencies de la estructura del llinguaxe humanu y la so influencia sobre'l desenvolvimientu intelectual de la humanidá), Paderborn 1998
• Über die Sprache. Reden vor der Akademie (Sobre'l llinguaxe. Discursos na Academia), Tübingen 1994
• Bildung und Sprache (Formación y llinguaxe), 5ª edición revisada, Paderborn 1997
• Escurran zu einem Versuch, die Grenzen der Wirksamkeit des Staats zu bestimmen (Idees pa un proyeutu de delimitación de la efeutividá del estáu), Stuttgart 1986

• A. Farinelli: Guillermo de Humboldt y el País Vascu. Impr. de la Diputación de Guipúzcoa, 1925.
• Siegfried August Kaehler: Wilhelm von Humboldt und der Staat. München/Berlin 1927
• Paul Ortwin Rave: Wilhelm von Humboldt und das Schloß zu Tegel. Berlin 1952.
• Eberhard Kessel: Wilhelm von Humboldt: Escurra und Wirklichkeit. Stuttgart 1967.
• Peter Berglar: Wilhelm von Humboldt. Rowohlt, Reinbek 1970.
• Herbert Scurla: Wilhelm von Humboldt: Werden und Wirken. Claassen, Düsseldorf 1976, ISBN 3-546-48255-7
• Antoine Berman (1984). L'épreuve de l'étranger. Culture et traduction dans l'Allemagne romantique: Herder, Goethe, Schlegel, Novalis, Humboldt, Schleiermacher, Hölderlin. (en francés). París: Gallimard. ISBN 978-2-07-070076-9.
• Jürgen Trabant: Apeliotes oder Der Sinn der Sprache: Wilhelm von Humboldts Sprach-Bild. Fink, München 1986, ISBN 3-7705-2381-4
• Trabant (Jürgen), Humboldt ou le sens du langage, Mardaga, 1995.
• Trabant (Jürgen), « Sprachsinn: -y sens du langage, de la linguistique et de la philosophie du langage » in La pensée dans la langue. Humboldt et après, P.O.V., 1995.
• Trabant (Jürgen), Traditions de Humboldt, Éditions de la Maison des Sciences de l'homme, Paris, 1999.
• Trabant, (Jürgen), « Quand l'Europe oublie Herder : Humboldt et les langues », Revue Germanique Internationale, 2003, 20, 153-165 (mise à jour avril 2005)
• Underhill, James W. « Humboldt, Worldview and Language », Edinburgh, Edinburgh University Press, 2009.
• Tilman Borsche: Wilhelm von Humboldt. Beck, München 1990, ISBN 3-406-33218-8
• Elke Slomma: Wilhelm von Humboldt und die Indonesistik in Berlin. In: Wessel, Ingrid (Hg.): Indonesien am Ende des 20. Jahrhunderts. Abera Verlag, 2. Auflage Hamburg 1998, ISBN 3-934376-07-X
• Marina Lalatta Costerbosa, Ragione y tradizione: il pensiero giuridico ed etico-politico di Wilhelm von Humboldt, Milano, Giuffrè, 2000, ISBN, 88-14-08219-7.
• Realino Marra, La ragione e il casu. Il processo costituente nel realismu storico di Wilhelm von Humboldt, «Materiali per una storia della cultura giuridica», XXXII-2, 2002, 453-64.
• Franz Schultheis, -y cauchemar de Humboldt: les réformes de l'enseignement supérieur européen, Paris, Raisons d'agir éditions, 2008. ISBN 978-2-912107-40-4
• Michael N. Forster, German philosophy of language, Oxford, Oxford University Press, 2011. ISBN 978-0-19-960481-4
• Jean-Marie Valentin, Alexander von Humboldt: 150y anniversaire de sa mort, Paris, Didier Érudition, 2011. ISBN 978-2-252-03756-0
• María Rosario Martí Marco, Wilhelm von Humboldt y la creación del sistema universitariu modernu, Madrid, Verbum, 2012. ISBN 978-84-7962-804-8

• Alexander von Humboldt
• Friedrich Schiller
• Johann Wolfgang Goethe
• Clasicismu de Weimar

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Wilhelm von Humboldt.
• Wikiquote tien frases célebres suyes o que faen referencia a Wilhelm von Humboldt.
• Biografía publicada en Perspectives: revista trimestral d'educación comparada (París, UNESCO: Oficina Internacional d'Educación), vol. XXIII, nos 3-4, 1993, páxs. 707-719.
• Biografía de Claus Behn, Institutu de Ciencies Biomédiques, Facultá de Medicina, Universidá de Chile
• Biografía en Acton Institute for the Study of Religion & Liberty, n'español.
• Llingua ya identidá. Sobre l'actualidá de Wilhelm von Humboldt nos nuevos contestos globales y europeos. Embaxada d'Alemaña n'España.