Bruixa

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

As bruixas^[1] u broixas son as persona que s'adedican a la bruxería u a bels tipos de machia. Anque hue bi ha personas que s'autocalifican de bruixas u bruixoz en un sentito positivo d'o termin, historicament as bruixas, reals u imachinarias, han estau fuertement perseguitas, acusatas de pactos con o Diaple y de tota mena de maldaz. En a Edat Meya, muitas mullers fuoron crematas acusatas de estar bruixas.

D'atra man, o personache d'a bruxa tamién ha estau una fuent de mitos y tradicions en a cultura popular de muitos países.

Os hombres que practicaban a bruixería, muitos menos que as mullers en Aragón, yeran ditos bruixos en l'Alto Galligo y bruixons en atros puestos como Sobrarbe.

Anque as bruixas y bruixos yeran conoixitos popularment en muitas ocasions como chent que conoixeba plantas medicinals ta curar malautías d'o ganato y d'as personas tamién bi habió casos de contenas por bruixería por parti d'a Inquisición en Aragón. Asinas bruxas como Domencha a Coixa, Margalida Escuder, Gracia la Nadala, La Narbona, Juana Bardaxí u Benedeta la Piquera y bruxons como Pedro Arruebo, Juan Gayán u Miguel Guillén apareixen en documentos d'a Santa Inquisición. Ta ista institución bels sinyals de bruixería yeran l'uso d'ingüentos y conchuros machicos que les feban volar, relacions con o Diaple u o conoiximiento y posesión d'o dito en l'Alto Aragón "O Libret" u "Libro de Sant Ciprián".^[2] Tradicionalment yera o devinaire quí teneba la propiedat de decir quí yera u no bruixo u bruixa.

As falordias populars dicen que as bruixas se tresladaban d'un puesto ta atro adintro de vulturnos u aires cornutos arredol d'as tronadas. En muitos lugars d'o Pireneu se construiban os esconchurador, puestos dende a on o mosén d'o lugar feba cerimonias contra as bruixas y as tronadas que yeran asociatas con istas.

Atro elemento tipico de l'Alto Aragón son os espantabruixas d'as suyas casas. Se meteban en l'alto d'as chamineras ta que as bruixas no i pasasen. Tamién se feban cruces sobre a cenisa d'as brasadas u se meteban as estenazas en forma de cruz. En as puertas d'as casas se penchaban tot tipo d'amuletos contra bruixas y bruixons.^[3]

Una propiedat que se deciba teneban istas personas yera la de poder convertir-sen en animals, a ormino gatos, llebres u crabas. En Sobrarbe tamién se diz que se convertiban en corbazos y vueitres y en atros puestos tamién en alicas u sirpients alatas.

Bi ha muitos puestos arredol d'a cheografía aragonesa a on se diz popularment que se reuniban y feban danzas as bruixas y os bruixons con o Diaple. Istas reunions yeran ditas chuntas y entre atros puestos se feban en o puntón d'Asba en Guara, Turbón, a Maladeta, Cotiella, as penyas d'o Salto d'o Roldán, as cuevas de Chabes y Solencio en Bastarás, o Cabezo d'as bruixas y o prado de Bielsa en l'Aínsa, a Caseta d'as Bruixas en Biescas y en Labuerda, o Castiello de Boltanya, o Castiello de Pegar en Alins, o Balcón d'as Bruixas en Tamarit, a Penya d'as Bruixas en Plan a plaza d'Ansó u o fosal de A Espunya. O nombre popular ta istos lugars yera lannas, praus u eras d'o buco u d'o boc fendo referencia a lo Diaple.

• Bruxería
• Alma blanca
• Buco
• Esconchuración
• Esconchuradero
• Cerclo de bruixas
• Devinaire