Teramoto

In zeofìzega, i teramoti (dal latin: terrae motus, che vołe dire "movimento de ła tera"), denomenai anca sismi o scose tełùreghe (dal latin Tellus, dea romana de ła Tera), łe ze vibrasion o sestamenti de ła crosta terestre, provocai dal spostamento repentin de na masa rocioza inte el sotosoło.

Sto spostamento el vien zenarà da łe forse de natura tetònega che łe òpara costantemente inte l'interior de ła crosta terestre provocando na lenta deformasion finmente rivar al cargo de rotura co consevente libarasion de enerzia ełàstega inte na zona interna de ła Tera denomenada iposentro, tipegamente locałizada in corespondensa de frature pre-ezistenti de ła crosta, denomenae faje; partindo da ła fratura che ła se ga produzesto, na sèrie de onde ełàsteghe, denomenae onde sìsmeghe, łe se propaga in tute łe diresion da l'iposentro, dando vita al fenòmano oservà in superfise col posto de ła superfise terestre pozisionà su ła vertegałe de l'iposentro, dizesto episentro, che el ze zeneralmente cueło pì intaresà dal fenòmano. La branca de ła zeofìzega che ła stùdia sti fenòmani ła ze ła sismołozia.

Cuazi tuti i teramoti che i se produze inte ła superfise terestre i ze consentrai in arente dei confini intrà do plache tetòneghe andove che el contato el ze costituio da faje: ste cuà łe ze de fato łe àree tetonegamente ative, o sia andove łe plache łe se move pì o manco "rusando" o "colpindo" una so l'altra, zenerando cusita i teramoti d'interplaca. Pì raramente i teramoti i se produze distante da łe zone de confin intrà plache, par rinsestamenti tetòneghi. Teramoti locałizadi e de menor intensità i ze rezistràbiłi in àree volcàneghe par efeto del movimento de mase magmàteghe in profondità.

Riferìndose al modeło de ła tetònega de łe plache el movimento de łe plache el ze lento, guałivo e inpersepìbiłe (se no co strumenti aposta), e el modeła e el storsa łe roce sia in superfise sia inte el sotosoło. Tutavia in racuanti momenti e in racuante àree, par colpa de łe forse interne (presion, tension e atriti) intrà łe mase rocioze, sti modełamenti i se ferma e ła superfise inplegada ła cùmuła tension e enerzia par dezene o sentenari de ani finmente a che, al rivamento del cargo de rotura, l'enerzia cumułada ła ze sufisente a sorpasar łe forse rezistenti cauzando el repentin spostamento de ła masa rocioza inplegada. Sto movimento repentin, che in pochi secondi el lìbara enerzia cumułada par dezene o sentenara de ani, el zènera cusita łe onde sìsmeghe e el teramoto asocià. L'enerzia lìbarada da un teramoto ła se orìzena inte un ponto dizesto episentro, da cuà łe ga partensa łe vibrasion ciamae onde sìsmeghe

Ogni dì inte ła Tera i se produze miłiari de teramoti: sperimentalmente se oserva che ła stragranda majoransa de teramoti inte el mondo i avegne drio de ła denomenada sintura de fogo pasìfega intaresando ła crosta oseànega cofà zona de detonasion o fraturasion. Solché na dezena i ze persepiti da ła popołasion e ła major parte de sti ùltemi i ze càuza de poco o nisun dan. La durada mèdia de na scosa ła ze tanto par baso dei 30 secondi; par i teramoti pì forti połe parò rivar finmente a cualche minuto.

La fonte del teramoto ła ze zeneralmente destribuia inte na zona interna de ła crosta terestre — in teramoti pì devastanti i połe esténdarse anca miłe chiłòmetri — e ze de norma pusìbiłe identìfegare un ponto justo dal cuało łe onde sìsmeghe łe ga avesto orìzene; sto cuà el se ciama "iposentro" e da cuà el se zènara el movimento de ła fratura (faja) che ła połe èsar pre-ezistente o zenerarse de colpo. La projesion vertegałe de l'iposentro su ła superfise terestre el vien invese dizesta "episentro", e el ze el ponto andove de sòłito se ga i pì grandi dani. Le onde elàsteghe che łe se propaga łe ze de vària nadura e in racuanti cazi i połe rezultar inte un movimento predomenantemente orizontałe o vertegałe del teren (scosa ondułatòria o susultòria).

Racuanti teramoti i se manifesta o i ze precedesti da sami sìsmeghi (foreshocks) pì o manco longhi e intensi, altri invese i se manifesta suito e repentinamente co una o pì scose prinsipałi (mainshocks). I teramoti de major magnitudo i ze de sòłito conpagnai da avegnimenti secondari (no nesesariamente manco desfativi) che i sèvita ła scosa prinsipałe e i se definise rèpleghe (aftershocks, de frecuente definie in maniera inpròpia scose de insestamento). Co che pì avegnimenti i se produze simultaneamente o cuazi, połe tratarse de teramoti induzesti (el sisma el induze ła fraturasion de on altra ròcia che ła zera za pròsima al ponto crìtego de rotura).

Un teramoto, par de pì, el połe vegner conpagnà da forti rumori gavesti dal pasajo de łe onde sìsmeghe a l'atmosfera e sti rumori i ze pì intensi in arensa de l'episentro.

• Clasifegasion sismega

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so teramoto

• terremotoTreccani.it – Enciclopedie on line, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana.
• Giovanni Battista Alfano, TERREMOTO, in Ençiclopedia Italiana, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 1937.
• Giancarlo Scalera, TERREMOTO, in Ençiclopedia Italiana, VI Appendice, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 2000.
• terremòtoVocabolario Treccani, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana.
• terremòtosapere.it, De Agostini.
• (EN) Bruce A. Bolt, earthquakeEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
• (EN) Opere riguardanti EarthquakesOpen Library, Internet Archive.