Gulbadan begim

Gulbadan begim (1522-yil, Kobul — 1603-yil, Dehli) — Amir Temur avlodidan, Zahiriddin Muhammad Boburning qizi, Markaziy Osiyoda oʻrta asrlardagi yagona ayol-tarixchi^[1].

Gulbadan begim 1522-yili Kobulda tugʻilgan. Otasi Zahiriddin Muhammad Bobur edi. Onasi esa Dildor begim boʻlgan. Onasi Dildor begimning haqiqiy ismi — Soliha Sulton begim boʻlib, Zahiriddin Muhammad Boburning amakisi Sulton Mahmud Mirzoning qizi^[2]. Dildor begimdan Gulrang begim, Gulchehra begim, Hindol Mirzo, Gulbadan begim va Olur Mirzolar tugʻilganlar. Olur Mirzo oʻlimidan keyin savdoyi boʻlib qolgan Dildor begim harholda keyinchalik yana sogʻayib ketgan boʻlishi ehtimol, chunki Dildor begimning Humoyunshoh hukmdorlik davrida ham saroy yigʻilishlarida, anjumanlarida ishtirok qilgani haqida Gulbadan begim mufassal maʼlumot beradi ^[3].

Gulbadan begim otasi Bobur podshohning farmoniga koʻra katta onasi, yaʼni Humoyun Mirzoning onasi — Mohim begim qoʻlida tarbiyalangan. Binobarin, 1525-yili Gulbadan begimni Mohim begim oʻz tarbiyasiga oladi. Gulbadan begim har ikkala onasini ham samimiy eʼzozlagan. U oʻz asarida onasini „Dildor begim“ deb, Mohim begimni esa „onam hazratlari“ deb tilga oladi^[4]. Gulbadan begim 1529-yilgacha Kobulda yashaydi. Bobur Hindistonni qoʻlga kiritgach, Mohim begim bilan birga podshoh otasining huzuriga — Agraga boradi. Otasi Bobur vafotidan soʻng, akasi Humoyun podshoh saroyida yashaydi^[5].

Yoshligidan adabiyot va tarixga qiziqqan. Zamonasining barcha bilimlaridan boxabar boʻlgan, fors tilini mukammal oʻzlashtirgan, „Boburnoma“ni mutolaa qilgan^[6].

1539-yilda Gulbadan begimni Xizr Xoʻjaxonga turmushga chiqaradilar. U bir oʻgʻil koʻradi, ismini Saodatyor deb ataydilar^[7].

1556-yili Humoyun podshoh vafotidan soʻng saltanat taxtiga uning oʻgʻli Jaloliddin Muhammad Akbarshoh (1542—1605) oʻtirgach, shohning onasi Hamidabonu begim bilan Gulbadan begim saroyga — Dehliga qaytib keladilar. Ana shundan soʻng, Gulbadan begim to umrining oxirigacha jiyani Akbarshoh saroyida yashaydi. „Akbarnoma“ asarining muallifi Abul Fazl Allomiyning bergan maʼlumotiga qaraganda, 1575-yilda Gulbadan begim Kaʼbatullo ziyoratiga joʻnab ketadi va 1582-yilda koʻp qiyinchiliklar bilan ziyoratgohdan qaytib keladi. Abul Fazlning yozishicha, Gulbadan begim 1603-yilda 80 yoshida vafot etadi. Akbar podshoh uni katta hurmat va ehtirom bilan dafn qiladi. Akbarshohning oʻzi Gulbadan begim tobutini oʻgʻil sifatida koʻtarib, dafn marosimida oʻgʻillik burchini eʼtimomiga yetkazadi^[8].

Gulbadan begim oʻz zamonasining oqila, donishmand ayollaridan edi. U jiyani Jaloliddin Akbarshohning „Firdavs makon va jannat oshyon Hazrat haqidagi voqealardan nimaiki bilsangiz, yozingiz“,— degan soʻziga muvofiq, „Humoyunnoma“ nomli muhim tarixiy asarini yozishga kirishadi. „Humoyunnoma“ Bobur bilan Humoyun podshohlarning hayot tarzi va sarguzashtlarining muxtasar tarixi boʻlib, mantiqan „Boburnoma“ning davomidir. Bu asarning muhimligi yana shundaki, „Boburnoma“ asaridagi ayrim voqealarning kelib chiqish sabablari mukammal ochib beriladi. Asarda XV asrning oxiri — XVI asrning oʻrtalarida Movarounnahr, Afgʻoniston va Hindiston hududlarida roʻy bergan voqealar bayon qilinadi. Gulbadan begim oʻz asarida saroy ahlining hayot tarzi, shuningdek, tarixiy asarlarda uchramaydigan Bobur podshoh xonadonining nozik xususiyatlari, oilaviy sharoitlari, toʻy va aza bilan bogʻliq udumlar, uy-roʻzgʻor asboblari, kiyim-kechak turlari kabi jihozlar haqida mufassal hikoya qiladi^[9]. Asar forsiyda yozilgan. Gulbadan begim Boburning tarixnavislik sohasidagi anʼanalarini davom ettirib, kitobida tarixiy voqealar bilan birga madaniyat, adabiyot, tilshunoslik, geografiya, etnografiya va boshqa sohalarga oid maʼlumotlarni ham keltirgan. Bobur hukmronligi davri voqealarini qisqa bayon qilib, Humoyun davrini batafsil yoritgan. Tarixchi olim Abulfazl Allomiy „Akbarnoma“ asarini yaratishda „Humoyunnoma“dan keng foydalangan^[10].

Mir Mahdi Mirzoning „Tazkirat ul-havotin“ asariga qaraganda, Gulbadan begimning gʻazaliyotdan ham xabari boʻlgan^[11].

Asarning 83 varoqdan iborat yagona qoʻlyozma nusxasi Britaniya muzeyida saqlanadi. Unda voqea tugallanmagan, ingliz sharqshunosi Charlz Ryo oʻz katalogida uning qisqa tavsifini bergan. Ingliz olimasi A. S. Beverij ingliz tiliga (London, 1902), Sabohat Azimjonova oʻzbek tiliga (Toshkent, 1959) tarjima qilib, forscha asl nusxasi va izohlari bilan nashr ettirganlar^[12].

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.