Беларусия

Беларусия
белар. Рэспубліка Беларусь рус. Республика Беларусь белар. Беларусь
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	25 август 1991 һәм 19 сентябрь 1991[1]
Рәсми исем	Беларусь һәм Рэспубліка Беларусь
Кыскача исем	🇧🇾, Белоруссия, Беларусь, Biélorussie[2], Běłoruska, Belarus[3], Belarus һәм Беларусь
ХФӘ билгесе	bʲɛɫ̪äˈrus̪ʲ[4]
Катнашучы	Россиянең Украинага бәреп керүе (2022)
Гомер озынлыгы	73,82683 ел[5]
... хөрмәтенә аталган	Белая Русь[d]
Демоним	Wit-Rus, Belarusian, belarusz, hviderusser, Bielorusiano, Belarusänan, بيلاروسي, بيلاروسية, بيلاروسيون, белорус, белоруска[6], белорусы, білорус, білоруска, білоруси, білорусини, belarús[7], belarussa[7], belarussos[7], בלארוסי, בלארוסית, bieloruși, bielorus, bielorusă, বেলারুশীয়, bielorusso, bielorussa, bielorussi, bielorusse, bielarusce, bielorrusu, bielorrusa, Biélorusse[8], Běłorusa, belarusier[9], biełoruso, biełorusi, biełorusa, biełoruse, beloruso, بيلاروسي, بيلاروسية, بيلاروسيين, بيلاروسيات, Belorus, Belorusinja һәм Bealarúiseach[10]
Рәсми тел	беларус теле[11] һәм рус теле[12][1]
Гимн	Беларусь гимны
Мәдәният	Беларусь мәдәнияте[d]
Шигарь тексты	Hospitality Beyond Borders
Дөнья кисәге	Европа[13]
Дәүләт	Беларусь
Башкала	Минск[14]
Сәгать поясы	UTC+03:00[15] һәм Европа/Минск[d][16]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Көнчыгыш Европа
Иң көнчыгыш ноктасы	53°23′35″ т. к. 32°46′37″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	56°10′19″ т. к. 28°08′22″ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	51°16′00″ т. к. 30°35′00″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	52°16′59″ т. к. 23°10′42″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Belarus.map
Иң югары ноктасы	Дзержинский (Тау)
Иң түбән ноктасы	Неман
Идарә итү формасы	президент республикасы
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Беларусь президенты[d]
Ил башлыгы	Александр Лукашенко
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Беларусь премьер-министры[d]
Хөкүмәт башлыгы	Роман Головченко
Башкарма хакимият	Беларусь республикасы министрлар советы[d]
Канунбирү органы	Беларусь республикасының милли җыелышы[d]
Югары мәхкәмә органы	Беларусь республикасы югары мәхкәмәсе[d]
Үзәк банкы	Беларусь республикасы милли банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Аурупа Берлеге, Италия, Германия, Россия, Греция, Латвия, Литва, Дания, Украина, Төрекмәнстан, Әзербайҗан, Бангладеш, Молдова, Ливия дәүләте, Ирландия, Мальта, Нидерланд, Сербия, Словакия, Словения, Финляндия, Франция, Хор��атия, Чехия, Швейцария, Швеция, Польша, Исраил, Һиндстан, Иран, Кытай, Малайзия, Әлҗәзаир, Америка Кушма Штатлары, Чили, Гөрҗистан, Аргентина, Бразилия, Куба, Пакьстан, Казакъстан, Кытай Җөмһүрияте, Маҗарстан һәм Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[17]
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, БДБ, Коллектив хәвефсезлек килешүе оешмасы[d], Евразия икътисади җәмгыяте[d], Союз дәүләте[d], Көнчыгыш партнерлыгы, Кушылмаучылар хәрәкате[d], ОБСЕ, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Ачык күкләр буенча килешү[d], Интерпол[18][19], Атом-төш чималны сатучылар төркеме[d][20], ХКТО[d][21][22], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[23], Бөтендөнья почта берлеге[24][25], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][26], Халыкара гражданнар иминлеген саклау оешмасы[d][27], Бөтендөнья метеорология оешмасы[28], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[29], БДБ Ирекле сәүдә зонасы[d] һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][30]
Рәсми бәйрәм	Җиңү көне, Беларусь республикасы бәйсезлеге көне[d], Яңа ел көне[d], Халыкара хатын-кызлар көне, Беренче май, Раштуа, Радоница[d], Октябрь социалистик инкыйлабы көне[d] һәм Олы көн бәйрәме
Балигълык яше	18 яшь
Никахка керү яше	18 яшь
Халык саны	9 155 978 (1 гыйнвар 2024)[31]
Ир-ат халкы	4 350 290[32], 4 327 916[32], 4 287 977[32] һәм 4 248 965[32]
Хатын-кыз халкы	5 069 468[32], 5 052 036[32], 5 014 609[32] һәм 4 979 107[32]
Административ бүленеше	Брест өлкәсе, Һомел өлкәсе, Гродно өлкәсе, Могилёв өлкәсе, Минск өлкәсе, Витебск өлкәсе һәм Минск
Акча берәмлеге	Беларусь сумы[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	69 673 747 132 $[33] һәм 72 793 457 588 $[33]
Прямые иностранные инвестиции, чистые поступления	19 821 800 000 $[34], 18 649 900 000 $[34], 17 988 200 000 $[34], 17 773 000 000 $[34], 16 663 500 000 $[34], 14 586 200 000 $[34], 12 993 300 000 $[34] һәм 9 904 200 000 $[34]
Прямые иностранные инвестиции, чистый отток	898 800 000 $[35], 799 200 000 $[35], 719 100 000 $[35], 668 500 000 $[35], 730 200 000 $[35], 470 700 000 $[35], 290 400 000 $[35] һәм 204 800 000 $[35]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,808[36]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,765[37]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече	16,5[38]
Эшсезлек дәрәҗәсе	6 процент[39]
Нәрсә белән чиктәш	Латвия[14], Литва[14], Польша, Украина[14], Россия[14] һәм Аурупа Берлеге
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d][40]
Челтәр көчәнеше	220 вольт
Электр аергычы төре	Europlug[d][41] һәм Schuko[d][41]
Алыштырган	Беларус Совет Социалистик Республикасы[1] һәм СССР
Кулланылган тел	рус теле һәм беларус теле
Мәйдан	207 595 км²
Рәсми веб-сайт	belarus.by​(ингл.)
Һәштәге	Belarus
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.by һәм .бел[d]
Тематик география	Беларусь географиясе[d]
Нәрсәдән бүленеп чыккан	СССР
Тимер юл хәрәкәте ягы	уң[d][42]
Нинди вики-проектка керә	Проект:Беларусь[d]
Феноменның икътисады	Беларусь икътисады
Феноменның демографиясе	Беларусь халкы[d]
Оешмада рәсми күзәтүче статусы	ŞXO
Мәктәптә укымаган балалар саны	18 425[43]
Джини коэффициенты	24,4[44]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	20 процент
Тулаем туулар коэффициенты	1,62[45]
Шәһәр халкы	7 445 754[32], 7 455 467[32], 7 433 696[32] һәм 7 412 540[32]
Авыл халкы	1 974 004[32], 1 924 485[32], 1 868 889[32] һәм 1 815 531[32]
Минималь хезмәт хакы	330 Br[46]
Уку-язу нисбәте	100 процент[47]
Демократия индексы	2,59[48]
BTI Governance Index	2,75[49], 2,9[49], 3,29[49], 2,81[49], 2,8[49], 3,02[49], 3,52[49], 3,71[49] һәм 2,78[50]
BTI Status Index	4,47[49], 4,52[49], 4,36[49], 4,31[49], 4,27[49], 4,72[49], 4,89[49] һәм 4,61[50]
Туым күрсәткече	9,3[32], 9,47[32], 9,283[32] һәм 9,165[32]
Үлем күрсәткече	12,8[32], 16,553[32], 16,544[32] һәм 15,49[32]
Happy Planet Index score	42,9[51]
Илнең мобиль коды	257
Илнең телефон коды	+375
Халыкара префикс	8
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	101[d][52], 102[d][52] һәм 103[d][52]
Илнең GS1 коды	481
Номер тамгасы коды	BLR
Диңгездәге идентификацияләү номеры	206
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Беларусьтә җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Беларусьтә төшерелгән фильмнар[d]
Беларусия Викиҗыентыкта

Беларусь (белар. Беларусь), рәсми атамасы Беларусь Республикасы (белар. Рэспубліка Беларусь) – Көнчыгыш Европада урнашкан дәүләт. 1991 елга кадәр – Беларус Совет Социалистик Республикасы. Күршеләре: Россия, Латвия, Литва, Польша, Украина.

• төньякта — Освейское күле тирәсендә, Витебск өлкәсе (56˚10′ т. к.).
• көньякта — Комарин шәһәр тибындагы бистәсе тирәсендә, Гомель өлкәсе (51˚16′ т. к.).
• көнбатышта — Высокое шәһәре тирәсендә, Брест өлкәсе (23˚11′ кч. о.).
• көнчыгышта — Хотимск шәһәр тибындагы бистәсе тирәсендә, Могилёв өлкәсе (32˚47′ кч. о.).

Беларусьның Витебск өлкәсендә Европаның географик үзәге урнаша.

Беларусь Көчыгыш Европа тигезлегендә урнаша, илнең иң калку өлеше үзәк өлеше була — шунда Беларус таулар тезмәсе урнаша; Беларус таулар тезмәсененең Минск калкулыгында Беларусьның иң биек ноктасы — Дзержинский тавы (345 м) урнаша. Беларусьның иң түбән ноктасы — Неман елгасы (Литва белән чиге янында) (90 м).

Беларусь климаты — континенталь климатыннан диңгез климатына күчә торган уртача климат. Иң җылы ай — июнь (урта температурасы — 17°С…19°С), иң салкын ай — гыйнвар (уртача температура — -4,4°С…-8°С). Уртача еллык явым-төшем күләме — 600-700 мм.

Төп елгалар — Днепр, Көнбатыш Двина, Неман, Припять. Иң зур күл — Нарочь күле (80 км²). Беларусь территорянең 1/3 өлешен сазлыклар биләп тора, алар күбесенчә Полесьеда урнаша.

Беренче сәяси берләшмәләр хәзреге Беларусь территориясендә VI—IX гасырларда барлыкка килә.^[53] Славяннар һәм балтлар мәдәниятләре кушылу нәтиҗәсендә кривич, дрегович, радимич, ятвяг, литва кабиләләре барлыкка килә.

IX гасырның ахырында Киев Русе барлыкка килә, аның составына акрынлап Беларусь территориясе дә керә.

Борынгы Русьның таркалу процессы вакытында XI гасырның ахырында — XII гасырның башында Полоцк, Смоленск һәм Туров кенәзлекләре аерылып чыга; XII гасырда Гродно, Слуцк, Орша, Мстиславль, Новогрудок, Логойск, Друцк һ. б. кенәзлекләр барлыкка килә.

Монгол-татар ябырылуыннан соң хәзерге Беларусь җирләре акрынлап Бөек Литва кенәзлеге составына кертеләләр.

XVIII гасырның ахырында, Речь Посполитаяның бүлүләре һәм Тилзит солыхы нәтиҗәсендә Беларусь территориясе Россия империясе составына кертелә.

1812 елгы сугышы вакытында Беларусь территориясенә зур зыян китерелә, күп кеше һәлак була.

1862—1863 елларда Беларусь, Польша һәм Литва җирләрендә Поляк күтәрелеше була.

1871 елда Беларусь территориясендәге беренче тимер юл (Мәскәү —Смоленск—Брест) төзелә.

1917 елның революциягә кадәр хәзерге Беларусь җирләре Витебск, Могилев, Минск, Гродно, Житомир (өлешчә) һәм Вильно (өлешчә) губерналары составында булганнар.

1914—1918 елларда Беларусь — Беренче бөтендөнья сугышы хәрәкәтләре мәйданы. 1915 елда Горлица-Тарново арасындагы рус фро��тын өзү нәтиҗәсендә Алмания Двинск—Поставы—Барановичи—Пинск сызыгы кадәр көнбатыш җирләрен, ә 1918 елның Брест солыхы нәтиҗәсендә — бөтен территориясен басып ала.

Төп мәкалә: Беларус Халык Җөмһүрияте

Моны да карагыз: Россия ватандашлар сугышы

1918 елның 25 мартында алман оккупациясе астындагы территорияләрдә Беларусь Халык Республикасы игълан ителә. Алманнар китүдән соң БХР территориясе зур каршылыксыз Кызыл Армия тарафыннан басып алына. Смоленскида узган 1918 елның 30-31 декабрьдагы Россия империясе Төньяк-Көнбатыш өлкәләренең РСДРП (б) оешмалары конференциясендә Беларусьның совет хөкүмәте оештырыла; 1919 елның 1 гыйнварында Совет Социалистик Беларусь Республикасы игълан ителә. 8 гыйнварда ССБР хөкүмәте Смоленскидан Минскига күчә. 31 гыйнварда ССРБ РСФСР составыннан чыгарыла, аның бәйсезлеген Совет Россиянең хөкүмәте таный.

27 февральдә Совет Социалистик Беларусь Республикасы Литва Совет Социалистик Республикасы белән Литва-Беларус Совет Социалистик Республикасына (кыскача Литбел) берләштерелә.

1919 елның яз-җәй эчендә Литбел территориясе Польша гаскәрләре тарафыннан басыла. Кызыл Армиянең 1920 елның яз-җәйге каршы һөҗүме нәтиҗәсендә Беларусьның зур өлешен кире ала һәм яңабаштан анда Беларус Совет Социалистик Республиканы игълан итә. 1921 елгы ССРБ һәм Польша арасындагы Рига килешүе нәтиҗәсендә Көнбатыш Беларусь Польша составына күчә.

Төп мәкалә: Беларус Совет Социалистик Республикасы

1924 һәм 1926 елларда БССР составына Витебск (Витебск белән), Смоленск (Орша белән) һәм Гомель (Гомель белән) губерналары өлешләре кертеләләр. 1936 елга кадәр БССРда дүрт рәсми тел булган — беларус, рус, поляк һәм идиш.

1939 елда БССР составына Көнбатыш Беларусь кертелә.^[54]

1941 елның 22 июньдә Алмания Совет Берлегенә һөҗүм итә. БССР территориясе алман гаскәрләре тарафыннан 1941 елның җәй-кыш эчендә тулысынча басып алына. Оккупация чорында Беларусь территориясендә киң партизан хәрәкәте җәелеп китә. Беларусь территориясе 1943—1944 елларда «Багратион» операциясе нәтиҗәсендә азат ителә. 1945 елда Беларус Совет Социалистик Республикасы Берләшкән Милләтләр Оешмасының дәүләт-нигезләүчеләрнең берсе була.

1986 елның 26 апрельдә Чернобыль атом электростанциясендә һәлакәте була, аның нәтиҗәсендә Беларусь территорясенең зур өлеше радиацион агуына дучар була.

1990 елның 27 июнендә Беларус ССРы Дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул ителә.

1994 елда Беларусь Конституциясе кабул ителә.

1995 елда Александр Лукашенко тәкъдиме буенча үткәрелгән референдумы буенча Беларусьда рус теленә дә дәүләт теле статусын бирелә, яңа флаг һәм герб кабул ителә.

Моны да карагыз: Беларус шәһәрләре исемлеге
2009 елның җанисәбе буенча Беларусьда 112 шәһәр, 94 шәһәр тибындагы бистә^[55] һәм 23 549 авыл торак пункт^[56] исәпләнә.

Моны да карагыз: Польша-Литва татарлары

Моны да карагыз: Минск җәмигъ мәчете

Беларусь — унитар республика, административ берәмлек — өлкә. Беларусь 6 өлкәгә бүленә:

• Брест өлкәсе (үзәге – Брест)
• Витебск өлкәсе (үзәге – Витебск)
• Гомель өлкәсе (үзәге – Гомель)
• Гродно өлкәсе (үзәге – Гродно)
• Могилев өлкәсе (үзәге – Могилев)
• Минск өлкәсе (үзәге – Минск)

Беларусь тимер юлларның гомум озынлыгы — 5 512 километр, шул исәптә электрлаштырылган тимер юллар — 897 километр.

Халыкара аэропортлар Минскида, Брестта, Витебскида, Гомельдә, Гроднода һәм Могилёвда урнашалар.

1994 елның 15 мартында кабул ителгән Беларус Республикасы Конституциясенең 16 статьясы нигезендә (1996 елның 24 ноябрендә һәм 2004 елның 17 октябрендә Республика референдумнарында кабул ителгән үзгәрешләр һәм өстәмәләр белән), «диннәр закон каршында тигез». Ил территориясендә урнашкан иң зур дини оешма — Рус православие чиркәве, дин тотучылар саны буенча икенче Рим католик чиркәве. Күп санлы конфессияләр: протестантлар, яһүд дине, ислам, һинд дине, бәһаи дине һәм башкалар бар. Шул ук вакытта ил халкының күп өлеше динсез булып санала^[57].

• Беларусиядә ислам

• 
  Беларусь байрагы (1991—1995)
• 
  Беларусь байрагы (1995—х.в.)
• 
  Беларусь гербы (1991—1995)
• 
  Беларусь гербы (1995—х.в.)

• Урал Латыйпов
• Павел Шеремет
• Ибраһим Канапацкий
• Владимир Макей

Калып:Беларусның административ бүленеше