Шор теле исемле битнең чыганагын карау

Түбәндәге сәбәпкә бәйле сезнең бу битне үзгәртергә хакыгыз юк:

Ваш IP-адрес находится в диапазоне, который был заблокирован на всех вики-сайтах Фонда Викимедиа.

Блокировка наложена участником ‪EPIC‬ . В качестве причины указана Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected .

Начало блокировки: 2 июл 2024, 08:48
Конец блокировки: 2 июл 2025, 08:48

Ваш текущий IP-адрес: 206.189.44.186 . The blocked range is 206.189.32.0/20.

Зинһар, бу мәгълүматларны барлык мөрәҗәгатьләрегездә дә күрсәтегезче. Если вы считаете, что вас заблокировали по ошибке, вы можете найти дополнительную информацию на странице Недопустимость использования открытых прокси-серверов.

Для обсуждения блокировки, пожалуйста, оставьте запрос на Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Сез бу битнең башлангыч текстын карый һәм күчерә аласыз.

'''Шор теле''' ({{lang-ru|шо́рский язы́к}}, {{lang-cjs|шор тили, тадар тили}}) — [[шорлар|шор халкы]] теле, [[Россия]]нең  [[Кемерово өлкәсе]]ндә киң таралган — күбесенчә, [[Алтай таулары]]ның төньяк итәгендә, Кузнецк Алатавында, Томь елгасы һәм аның кушылдыклары буенда, [[Хакасия]] һәм [[Алтай Республикасы]] чигендә.
Шор телендә сөйләшеүчеләр саны — 6 меңнән артык кеше ([[2002]],  халык исәбе).
[[Төрки телләр|Төрки телләрнең төньяк-көнчыгыш төркөме]] [[Хакас телләре|хакас төркемчәсенә]] карый.

== Диалектлары ==
Ике [[диалект]]лы: мрас, йәки «з» белән сөйләшелгәне әдәби тел нигезендә ята ( 20-30-ынчы елларда функцияләгән), икенчесе - кондом, «й-диалект»; анысы  үз чиратында берничә сөйләшкә бүленгән. Мрас диалекты - хакас, ә кондом — төньяк алтай сөйләшенә карый.

== Шор язмасы ==
{{main|Шор имләсе}}
[[Шор имләсе]] [[1927 ел]]дан [[Кириллица|урыс алфавитына]] нигезләнгән булган, соңрак, [[1929]]—[[1938]] елларда —  [[латин графикасы]] нигезендә эшләнгән булган. [[1938]] елда [[кириллица]] нигезендә яңа алфавит  төзелә.
[[1885 ел]]да [[Миссионерлык|миссионерлар]] чыгарган [[әлифба]] билгеле.
Хәзерге шор алфавиты:
{| style="font-family:Times New Roman; font-size:1.4em; border-color:black; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ғ ғ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Е е
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ё ё
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Қ қ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ң ң
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ӧ ӧ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |П п
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ӱ ӱ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Х х
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ъ ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ы ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ь ь
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Я я
|}

== Лингвистик мәгълүматлар ==

=== Фонетика ===
Шор [[фонетика]]сында 16 [[сузык һәм тартык авазлар|сузык]] һәм 25 [[Сузык һәм тартык авазлар|тартык]] [[фонема]]. Сузыклар озын һәм кыска әйтелешле: кыска  (а, э/е, ы, и, ӧ, ӱ, о, у) һәм озын (аа, ээ/ее, ыы, ии, ӧӧ, ӱӱ, оо, уу).
[[Басым]] көч салып әйтелә. Сузыклар гармониясе күзәтелә.
=== Сузыклар ===
{| class="wikitable" style=text-align:center
|-
! !! [[Алгы рәт сузыклары|Алгы рәт]] 
! colspan="2" |[[Арткы рәт сузыклары|Арткы]]
|-
! [[Ябык]]
|и [i] ии [iː]
ӱ [y] ӱӱ [yː]
|ы [ɯ] ыы [ɯː]
|у [u] уу [uː]
|-
! [[Урта]]
|e [e] ee [eː]
ö [ø] öö [øː]
|
|o [o] oo [oː]
|-
![[Ачык]]
|
|a [a] aa [aː]
|
|}
=== Тартыклар ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |
![[Билабиаль]]
![[Денталь]]
![[Латераль]]
![[Палаталь]]
![[Веляр]]
|- align="center"
! rowspan="2" |[[Плозивлар]]
!<small>Тавышсыз</small>
|п [p]
|т [t]
|
|к [c]
|қ [k]
|- align="center"
!<small>Тавышлы</small>
|б [b]
|д [d]
|
|г [ɟ]
|ғ [ɡ]
|- align="center"
! rowspan="2" |[[Фрикатив]]
!<small>Тавышсыз</small>
|
|c [s]
|
|ш [ʃ]
|x [x]
|- align="center"
!<small>Тавышлы</small>
|
|з [z]
|
|ж [ʒ]
|
|- align="center"
! rowspan="2" |[[Аффрикат]]
!<small>Тавышсыз</small>
|
|
|
|ч [tʃ]
|
|- align="center"
!<small>Тавышлы</small>
|
|
|
|ҷ [dʒ]
|
|- align="center"
! colspan="2" |[[Назаль]]
|м [m]
|н [n]
|
|
|ң [ŋ]
|- align="center"
! colspan="2" |[[Ликвидлы]] 
|
|p [r]
|л [l]
|
|
|- align="center"
! colspan="2" |[[Аппроксимант]]
|
|
|
|й [j]
|
|}
<ref>Донидзе Г. И. Шорский язык / Языки мира. Тюркские языки. — М., 1997., стр. 498-499.</ref>
==== Иҗек ====
[[Иҗек]]ләрнең ачыгы да  (V, CV), ябыгы да (VC, CVC, VCC, CVCC) очрый. Урыс теленнән үзләштерелгәннәрендә бөтен төре дә булуы мөмкин.
=== Морфологиясе ===
Түбәндәге грамматик сүз төркемнәре бар: исемнәр (исем сүзләрне (существительное), сыйфат сүзләр, рәвешләр, саннар, алмашлыклар, ымлыкларны кертә, фигыльләр (алардан чыгарылган гамәл исемнәре — сыйфат фигыльләр һәм хәл фигыльләр белән), хезмәт сөйләм берәмлекләре (кисәкчәләр, модаль сүзләр, бәйлекләр һәм теркәгечләр). Аерым сөйләм берәмлекләре арасына чикләр шартлы.
Башка төрки телләрдәге кебек, юк ''род'' (җенес) категориясе, сыйныф, җанлы-җансызга бүлү юк. Сан категориясе бар. Күплек аффикслары  (''-лар''/''-лер'', ''-нар''/''-нер'', ''-тар''/''-тер'') исемнәргә, фигыльләргә, 3-че зат төрләнә торган исемнәргә  кушыла.
Җиде  [[килеш]] бар <ref>[http://tili.tadarlar.ru/urok-4-uroki-ot-l-i-chulzhanovoi.html Тадар Тили - Уроки от Л.И.Чульжановой] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200621033627/http://tili.tadarlar.ru/urok-4-uroki-ot-l-i-chulzhanovoi.html |date=2020-06-21 }}. Шул исәптән, төшем килеше, юнәлеш-бирү килеше, корал-күмәклек килеше һ.б.</ref>

==Телне өйрәнү==
* Кемерово дәүләт университетының Новокузнецктагы институтында  (филиал) укытучылар әзерләнә<ref>[http://nbikemsu.nk-uni.ru/node/662 Кафедра русского языка, литературы и методики обучения НФИ КемГУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200620235050/http://nbikemsu.nk-uni.ru/node/662 |date=2020-06-20 }}</ref><ref>[http://nbikemsu.ru/nauchnie-proekti/proekty-po-grantam-rossijskogo-fonda-fundamentalnyh-issledovanij/yazyk-i-regiony-opyt-kompleksnogo-filologicheskogo-issledovaniya/ Информация о гранте РФФИ язык и регионы, опыт комплексного филологического исследования] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190307053830/http://nbikemsu.ru/nauchnie-proekti/proekty-po-grantam-rossijskogo-fonda-fundamentalnyh-issledovanij/yazyk-i-regiony-opyt-kompleksnogo-filologicheskogo-issledovaniya/ |date=2019-03-07 }}</ref>
=== Шор телен өйрәнгән чит ил кешеләре===
*[[Эрдаль, Марсель]]
== Әдәби тел ==
Шор телендә ''Чиспияков Фёдор Степанович'' иҗат иткән (1906—1978)
== Шулай ук карарга мөмкин ==
* [[Кондом шор сөйләше]]
* [[Төрки катнаш телләр]]
* [[Шор исемнәре]]
* [[Шор диалекты]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
* Амзоров М. П. Грамматика шорского языка. Новокузнецк, 1992.
* Дыренкова Н. П. Грамматика шорского языка. М.:Л., 1941.
* Курпешко-Таннаташева Н. Н., Апонькин Ф. Я. Шорско-русский и русско-шорский словарь. Кемерово 1993.

== Сылтамалар ==
{{wiktionary}}
* [https://web.archive.org/web/20090916022047/http://lingsib.unesco.ru/ru/languages/shor.shtml.htm Шорский язык]
* [http://shor-tili.info/ Шорско-русский словарь] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200621063238/http://shor-tili.info/ |date=2020-06-21 }}
* [http://corpora.iea.ras.ru/corpora/texts.php Корпуса на Шорском языке]
* [https://web.archive.org/web/20160806230652/http://shorica.nbikemsu.ru/ Шорский язык на сайте НФИ КемГУ]
* [http://f.kemrsl.ru:8081/iap/Nandigram/sovr_kr/201703/Mezhdurechensk/Chispiyakova_F_G_Uchebnoe_posobie_po_dialektologii_shorskogo_yazyka.pdf Чиспиякова Ф. Г. Учебное пособие по диалектологии шорского языка (23 М)]
{{Төрки телләр}}

[[Төркем:Россия телләре]]
[[Төркем:Төрки телләр]]

Бу биттә кулланылган калып:

Шор теле битенә кайтыгыз.

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Шор_теле