Россиядә ислам исемле битнең чыганагын карау

Түбәндәге сәбәпкә бәйле сезнең бу битне үзгәртергә хакыгыз юк:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 2 июл 2024, 08:48
Expiry of block: 2 июл 2025, 08:48
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Зинһар, бу мәгълүматларны барлык мөрәҗәгатьләрегездә дә күрсәтегезче. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Сез бу битнең башлангыч текстын карый һәм күчерә аласыз.
{{УК}}
[[Файл:Moscow Cathedral Mosque 01-2016.jpg|250px|thumb|right|[[Мәскәү җәмигъ мәчете]]]] 
'''Россиядә  ислам''' ({{lang-ru|Ислам в России}}) — [[Россия]] территориясендә [[ислам]] дине. Рәсми мәгълүматлар буенча, РФ халкының (145 млн 934 мең кеше) 13,50 % ы (20 млн кеше) — Ислам дине тарафдары (''[[2020 ел|2020]]'')<ref>[http://worldpopulationreview.com/countries/muslim-population-by-country/ Muslim Population By Country 2020] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190901181917/http://worldpopulationreview.com/countries/muslim-population-by-country/ |date=2019-09-01 }}{{ref-en}}</ref>. [[РФ]] мөселманнарының күбесе [[сөнни]]ләр, шулай ук [[шигый]]лар бар. Мөселманнарның күбесе исламның барлык таләпләрен үтәми, буыннар традициясе яки яшәгән урыны буенча ([[Татарстан]], [[Башкортстан]] һ. б.) үзен «этник» мөселманга кертеп саный. РФның [[Кавказ|Төньяк Кавказ]] республикаларындагы ислам җәмгыятьләре көчлерәк. РФ мөселманнарының күпчелеге Идел-Урал республикаларында һәм өлкәләрендә, Төньяк Кавказда, [[Мәскәү]]дә, [[Санкт-Петербург]]та һәм [[Себер|Көнбатыш Себер]]дә яши. Соңгы ун елда илнең эре шәһәрләрендә [[Урта Азия]] республикаларыннан һәм [[Азәрбайҗан]]нан килгән икътисади иммигрантларның саны арту сәбәпле, ислам җәмгыятьләрендә аларның йогынтысы сизелерлек арткан, шул сәбәпле мәчетләрдә гыйбадәт-вәгазь телен һәм [[имам]]нарны аларга яраклаштырып алыштыру күзәтелә.

== Тарих ==
[[Файл:Golden Horde 1389-ru.svg|200px|thumb|right|[[Алтын Урда]] 1243—1438]]  
[[Файл:Firinat xalikov war.jpg|200px|thumb|right|''[[Фиринат Халиков]]''. «[[Колшәриф]]нең укучылары белән Казанны алучыларга каршы торуы (1552)»]] 
[[Файл:Mardjani 1.JPG|200px|thumb|right|[[Екатерина II]] рөхсәте белән төзелгән [[Мәрҗани мәчете]]. [[Казан]]]]  
[[652 ел]]да [[Дербент]] (''хәзерге'' [[Дагестан]]дагы шәһәр) [[Гарәп хәлифәлеге]]нә кушылган. Әлеге чорда шәһәрда мәчетләр төзелгән, шәһәрдә торучыларның зур өлеше [[ислам]]га күндерелгән.

Дәүләт дине буларак, ислам беренче булып [[922 ел]]да [[Идел буе Болгары]]нда  (''хәзерге'' [[Татарстан]], [[Чуашстан]], [[Сембер өлкәсе|Сембер]] һәм [[Самар өлкәсе|Самар]] өлкәләре җирләрендә) кабул ителгән. Татарстанда [[21 май]] «Идел Болгарында исламны рәсми кабул иткән көн» буларак билгеләп үтелә<ref>[https://tatar-inform.tatar/news/religion/21-05-2013/kamil-h-zr-t-s-migullin-islam-dinen-r-smi-kabul-it-k-ne-bel-n-kotlady-5518377 Камил хәзрәт Сәмигуллин Ислам динен рәсми кабул итү көне белән котлады.] [[Татар-информ]] МА, 21.05.2013</ref>.

[[1313 ел]]да [[Җучи Олысы]]нда ([[Алтын Урда]]да) [[Үзбәк хан]] тарафыннан ислам дәүләт дине итеп танылган. [[Җучи Олысы]] территориясендә [[христианлык|христиан дине]] дә рөхсәт ителгән, әммә [[православие|православный]] митрополитка һәм [[рухани]]ларга «хан өчен, аның гаиләсе һәм гаскәре өчен» [[Аллаһы]]га гыйбадәт кылу бурычы йөкләтелгән.

[[Алтын Урда]]да ислам дине [[Бәркә|Бәркә хан]] заманында керә. Бу хәлне [[Мисыр]] тарихчысы ән-Нүвәйри [[XIV гасыр]] башында иҗат иткән энциклопедик хезмәтендә болай тасвирлый: «Чыңгыз хан нәселеннән чыгучылар арасында ул Бәркә беренче булып ислам динен кабул итте: аңа кадәр мөселман булып китүчене безгә берәүнең дә әйткәне булмады. Ул мөселманга әйләнгәч, халкының күпчелек өлеше дә исламга күчте».

Тәхеткә утыру белән, [[Үзбәк хан]] ислам динен бөтен дәүләт дине дип белдерә. Ә шаманлыкны дәгъвалап үзенә каршы чыгучыларны көч кулланып җиңә, исламны күтәрә. Үзбәк хан — иң озак идарә иткән (1312—1342) һәм Алтын урда тарихында иң зур эз калдырган хан. Ул ил белән идарә иткән дәвердә Алтын Урда гаҗәеп көчле-кодрәтле, бөтен [[Евразия]] күләмендәге иң зур дәүләтләрнең берсенә әверелә, мәдәнияте искиткеч нык үсеш ала.

[[1552 ел]]ның [[2 октябрь|2 октябрендә]] [[Казанны алу|Казан ханлыгы җимерелгәч]]<ref>{{Citation |title=М. Г. Худяков: Очерки по истории Казанского ханства |url=http://kitap.net.ru/hudyakov.php |access-date=2020-03-26 |archive-date=2013-04-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130423053426/http://www.kitap.net.ru/hudyakov.php |dead-url=yes }}</ref>, [[1556 ел]]да [[Әстерхан ханлыгы]] рус дәүләте тарафыннан яулап алынгач, ислам дине рус дәүләте һәм православие дине тарафыннан кысрыклауга мәҗбүр ителә, мөселманнарны көчләп христиан диненә күчерү башлана. Патша хөкүмәте [[керәшен татарлары|христиан диненә керүчеләргә]] һәртөрле өстенлекләр бирүне, мәсәлән, солдат хезмәтеннән, төрле салым-түләүләрдән азат ителү, җир алу, җәзадан котылу һ. б. кызыксындыру чараларын кулланган. [[1713 ел]]да [[Петр I]] барлык татар морзаларына ярты ел эчендә чукынырга әмер бирә: аерым указ чыгара. Аны үтәмәгән морзалар үзләренең биләмәләрен һәм өстенлекләрен югалтырга тиеш була. Морзаларның бер өлеше чукына. Биләмәләрен югалткан, әмма динен алыштырмаган морзаларны халык телендә «чабаталы морзалар» дип атаганнар.

Ислам дине дәүләт дине буларак сакланган [[Кырым ханлыгы]] [[1443 ел]]дан башлап [[1783 ел]]га кадәр яшәгән.

[[1773 ел]]да патшабикә [[Екатерина II]]  «Дин иреге турында указ» ({{lang-ru|Указ о свободе совести}}) чыгарганнан соң, ислам дине бераз ныгый төшә. [[Екатерина II]] идарәсе вакытында гына [[татарлар]]га таштан беренче гыйбадәт кылу урыннары — манаралы мәчәтләр төзү рөхсәт ителә.

[[1788 ел]]да [[Ырынбур мөселман диния нәзарәте]] ачыла ([[1917 ел]]дан Эчке Россия һәм Себер мөселманнары үзәк диния нәзарәте, [[1948 ел]]дан ССРБ Европа өлеше һәм Себер мөселманнары диния нәзарәте).
 
[[XIX гасыр]] башларыннан [[керәшен татарлары|көчләп чукындырылган татарлар]] һ. б. арасында яңадан мөселман диненә әйләнеп кайту башлана.

[[XX гасыр]] башына [[Россия империясе]]нең барлык губерна үзәкләрендә ([[Рига]]дан кала<ref>[https://varandej.livejournal.com/615459.html?page=1  Рига. Часть 6: имперский город.] Varandej livejournal.com, 14.11.2013{{ref-ru}}</ref>.) татар мәчетләре эшләп килгән.
 
[[Файл:Kazan Kremlin Qolsharif Mosque 08-2016 img2.jpg|200px|thumb|right|[[1552 ел]]да җимертелгән һәм [[2005 ел]]да торгызылган [[Колшәриф мәчете]]. [[Казан]]]]

== Совет чоры ==
[[Файл:Ljalja-Tjulpan.jpg|180px|thumb|right|[[Уфа]]дагы [[Лалә-Тюльпан]] мәчете]]  
[[Дин]]гә, шул исәптән [[ислам]]га каршы көрәш совет хакимияте елларында яңа көч белән кабынып китә. [[1924 ел]]да [[шәригать]] хөкемнәре бетерелә. [[1928 ел]]да барлык дини мәктәпләр һәм [[мәдрәсә]]ләр ябыла ([[1917 ел]]да аларның саны 15 мең чамасы була. [[1912 ел]]да 45 мең руханилы 26 мең мәчет эшләсә, [[1941 ел]]да алар бары тик бер меңгә генә кала.) [[1927 ел]]да илдә «Сугышчан алласызлар берлеге» дигән массакүләм оешма төзелә. Аның әгъзалары, атеистик белемнәр таратуда катнашып кына калмыйча, [[гыйбадәтханә]]ләрне ябу һәм җимерүне башлап йөрүчеләр дә була. 5 елдан ул 50 меңнән артыграк кешене берләштерә. Диндарлар кулыннан тартып алынган мәчет биналары төрле-төрле роль үти. Күп кенә мәчетләр башлангыч мәктәп буларак кулланыла.

[[1932 ел]]да [[Аллаһы]]га ышанучыларны һәм [[рухани]]ларны эзәрлекләү башлана, аларны «паразитлыкта», «алдауда», «контрреволюцион саботажда», [[1936 ел]]дан исә — «[[Япония]], [[Алмания]] һәм [[Англия]] файдасына шпионлык итүдә» гаеплиләр. Меңләгән рухани һәм дин тотучы, Ватанга хыянәттә гаепләнеп, җәзалап үтерелә, бик күбесе исә лагерьларда кырыла.
 
[[Икенче бөтендөнья сугышы]] вакытында һәм сугыштан соңгы чорда [[ССРБ|Совет хөкүмәте]] белән мөселман дөньясы арасында чагыштырмача тынлык урнаша, һәм бу дәвер [[Иосиф Сталин|И. В. Сталин]] үлгәнче дәвам итә.

[[1954 ел|1954]]—[[1964 ел]]ларда [[дин]]гә каршы кампания яңадан көчәя. Ун ел эчендә эшләп килгән [[мәчет]]ләрнең күпчелеге ябыла. [[Никита Хрущев|Н. С. Хрущев]] хакимияттән җибәрелгәч, Совет хөкүмәтенең [[мөселманнар]]га мөнәсәбәте яңадан үзгәрә, һәм бу дәвер [[Леонид Брежнев|Л. И. Брежнев]] вафат булганчы дәвам итә. Мәчетләрдән куылган кешеләр, ярым яшерен рәвештә булса да, дин тотуларын дәвам иттерә, [[атна]]сына бер тапкыр булса да, [[җомга намазы]]н аерым өйләргә җыелып укый, ислам дине йолаларын өлешчә булса да үтәргә тырыша.

== Яңа заман ==
[[Файл:Islam in Russia.png|200px|thumb|right|[[Мөселманнар]] күпчелек булган [[РФ]] төбәкләре ([[яшел төс]]тә)]]  
[[ССРБ]] таркалгач, илдә диния нәзарәтләре дә таркала башлый. Төньяк Кавказ [[мөселманнар]]ының диния нәзарате 7 өлешкә бүленә. Шуннан соң үзәге [[Уфа]]да булган ССРБның Европа өлеше һәм Себер мөселманнары диния нәзарәте таркала. 1992 елда [[Татарстан Җөмһүрияте мөселманнарының Диния нәзарәте|Татарстанның]]<ref>{{Citation |title=Татарстан Җөмһүрияте мөселманнарының Диния Нәзарәте тарихы |url=http://tat.e-islam.ru/books/public/history/ |access-date=2020-03-26 |archive-date=2006-10-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061011150456/http://tat.e-islam.ru/books/public/history/ |dead-url=yes }}</ref>, [[Башкортстан Җөмһүрияте мөселманнарының Диния нәзарәте|Башкортстанның]]<ref>[http://dumrb.ru/?part_id=1 БР мөселманнары диния нәзарәте  рәсми сайты] {{ref-ru}}</ref> диния нәзарәтләре, Себер мөселманнарының диния нәзарәте төзелә.

Хәзерге вакытта [[РФ]] мөселманнарның 40 тан артык мөстәкыйль дини идарәсе исәпләнә.

[[1990-еллар]]да ССРБда мәчетләр саны һәм мөселман руханилары саны кискен арта. [[1996 ел]]да [[Россия Федерациясе]]ндә 2 349 мәчет исәпләнгән.

[[2013 ел]]ның [[28 март]]ында РФ Мәгариф һәм фән министрлыгы дәүләт мәктәпләре укучыларына [[хиҗаб]] киюне тыйган боерык чыгара.

== Сылтамалар ==
* [http://demographymatters.blogspot.com/2006/05/islam-in-russia-evolution-in-action.html Islam in Russia: Evolution in action?]{{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20090216124133/http://eng.e-islam.ru/ Muslim religious board of the Republic of Tatarstan]{{ref-en}}
* [https://www.muslim.ru/  Сайт Совета муфтиев России]{{ref-ru}}{{ref-en}}{{ref-ar}}
* [http://cdum.ru/index.php Сайт ЦДУМ России]{{ref-ru}}{{ref-en}}{{ref-ar}}
== Моны да карагыз ==
* [[:Төркем:Мөселманнарның Диния нәзарәтләре]]
== Искәрмәләр ==
<small>{{искәрмәләр}}</small>

{{Европада ислам}}
{{Азиядә ислам}}

[[Төркем:Илләр буенча ислам]]
[[Төркем:Россиядә ислам]]
[[Төркем:Россиядә дин]]
[[Төркем:СССРда ислам]]
Бу биттә кулланылган калып:
Россиядә ислам битенә кайтыгыз.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Россиядә_ислам