Батырша хәрәкәте исемле битнең чыганагын карау

Түбәндәге сәбәпкә бәйле сезнең бу битне үзгәртергә хакыгыз юк:

Ваш IP-адрес находится в диапазоне, который был заблокирован на всех вики-сайтах Фонда Викимедиа.

Блокировка наложена участником ‪EPIC‬ . В качестве причины указана Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected .

Начало блокировки: 2 июл 2024, 08:48
Конец блокировки: 2 июл 2025, 08:48

Ваш текущий IP-адрес: 206.189.44.186 . The blocked range is 206.189.32.0/20.

Зинһар, бу мәгълүматларны барлык мөрәҗәгатьләрегездә дә күрсәтегезче. Если вы считаете, что вас заблокировали по ошибке, вы можете найти дополнительную информацию на странице Недопустимость использования открытых прокси-серверов.

Для обсуждения блокировки, пожалуйста, оставьте запрос на Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Сез бу битнең башлангыч текстын карый һәм күчерә аласыз.

{{Нейтраль фикер}}
{{Фактны тикшерергә}}
'''Батырша хәрәкәте''' (кайбер чыганакларда — ''1755—1756 еллардагы Башкорт түнтәрелеше'' исеме астында билгеле) &nbsp;— Идел-Урал буенда [[XVIII гасыр]]ның икенче яртысында үткән иң зур түнтәрелешләрнең берсе.

== Хәрәкәт сәбәпләре ==
[[Башкорт баш күтәрүләре (1735-1740)|1735—1740 еллардагы башкорт күтәрелеше]]н бастырып патша хакимияты социаль-икътисади изүне көчәйтә. Башкорт җирлерен талау дәвам ителә. [[Башкортлар]]га тоз табу тыела, улар тозны казнадан кыйммәтрәк сакка сытып алырга тиеш була.

Сенатның 1754 елның 16 мартындагы фәрманы буенча ясак түләу урынына тозны казнадан сатып алырга тиешләр, бу салымны 5-6 тапкырга арттыра. Ясак түләү урынына тоз сатып алуны башкортлар узләренең җиргә хокугын бетерү дип кабул итә.<ref name="autogenerated1">{{Citation |title=БАШКИРСКИЕ ВОССТАНИЯ 17-18 вв. |url=http://encycl.bash-portal.ru/bash_vosst.htm/ |access-date=2012-11-10 |archive-date=2013-06-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130602184340/http://encycl.bash-portal.ru/bash_vosst.htm/ |dead-url=yes }}</ref>

Шулай ук башкортлар өчен каты режим булдырыла: ату коралы тыела, берәрсендә корал табылса аның аты әләкче файдасына тартып алына; авыллырда тимерлекләр ябыла; башкортларга рөхсәтсез авылынан китү тыела.

[[Православие|Православ]] чиркәү татарларны, башкортларны һәм башка Идел-Урал буе халыкларын көчләп христиан диненә күчерү сәясәтен башлый.

== Күтәрелеш урыны ==
Нугай һәс Уса даругаларының  Бөрҗән, Тангаур, Үсәргән, Бошмас-Кыпчак һ.б. волостлары

== Хәрби хәрәкәт барышы ==
Хәрәкәтне оештыручы Габдулла Галиев ([[Батырша]]) язган өндәмәсендә («Тахризнамә») мөселманнарны ризасызлык белдерергә, 1755 елның 1 июлендә корал алып баш күтәрергә чакыра.<ref>{{Citation |title=Башкирские восстания 17-18 вв. |url=http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%2017-18%20%D0%B2%D0%B2./ |access-date=2012-11-10 |archive-date=2011-04-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110406102735/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%2017-18%20%D0%B2%D0%B2. |dead-url=yes }}</ref><ref name="ReferenceA">[[Җәмит Рәхимов|Җ.Рәхимов]]. Батырша. [[Татарстан китап нәшрияты|ТКН]], 1996.</ref> Шәкертләре аркылы аны күбәйтеп, чапкыннар аша Башкортстанның һәр тарафына, шулай ук таныш-белешләре аша Казан, Көнгер, Гәйнә, Исәт һәм башка якларда халык арасында тарата. Батырша [[Казан губернасы]] татарлары һәм шулай ук [[казакълар]] белән ныклы бәйләнеш булдыра. Күтәрелешкә аларны да кушылырга өнди. Бу күтәрелеш дин байрагы астында оештырыла.

Елан Иткул һәм Ходайбирде җитәкчелегендәге башкортлар тарафыннан 15 майда Урал тауларында алтын-көмеш, тимер, бакыр, кыйммәтле ташлар эзләү өчен җибәрелгән экспедиция башлыгы Брагин һәм аның  командасы үтерелә. 18 майда алар Исәт юлындагы Сапсал Ям станын һәм Брагин яшәгән йортны туздыралар, юлда йөрүче түрәләргә, почта станнарын саклаган драгуннарга һөҗүм оештыралар.

Ырынбур губернаторы И.Неплюев тиз арада Бөрҗән улысына подполковник Исаков җитәкчелегендәге гаскәриләр командасын озата. Боларга өстәп, тагын меңнән артык солдат һәм казаклар җибәрелә. Фетнәне бастыруда хакимияткә тугры калган башкорт һәм мишәр старшиналары да катнаша. Фетнәче башкортлар, аларның гаиләләре һәм туган тумачалары кулга алына, мөлкәтләре хөкүмәт файдасына бирелә. Исән калган башкортлар казакъ далаларына кача.<ref name="ReferenceA"/>

Август аенда баш күтәрүчеләргә күрше волостлар кушыла. 
Заводлар һәм почта-ям станнары эшчәнлеге тоткарлана, берничә старшина утерелә. 
Август азагына баш күтәрүчеләрнең зур өлеше казакъ далаларына кача. Өченче күтәрелеш 1755 елның 27-28 августында Уса даругасында була.

Мостай һәм Акбаш җитәкчелегендәге баш күтәрүчеләр урындагы старшинаны үтерәләр һәм яңа хәрәкәткә әзерләнәләр. 
Ләкин җирле феодал-старшиналарның каршылыгы сәбәпле Уса даругасы халкы күтәрелеше ныгып китә алмый.

Халык ризасызлыгын киметү теләге белән патша хөкүмәте баш күтәрүчеләрнең аерым таләпләрен үтәргә ниятләвен (үз ихтыярлары белән көрәштән баш тартучыларга җәза кулланылмаячагын белдерә).

[[Нугай даругасы]]нда башланган күтәрелеш турында  губернатор И. Неплюев тарафыннан сенатка борчылу хәбәре җибәрелә. 
Озакламый аларга Тангаур, Үсәргән, Бошмас-Кыпчак һ.б. волость кешеләре дә кушыла. 
Күп урыннарда үзаллы отрядлар оештырыла.  
Заводларны саклау өчен капитан Шкоп отряды җибәрелә, баш күтәрүчеләр отрядны камап алып тар-мар итә.
 
Күтәрелешне бастыру өчен губернатор Неплюев ачыгыч чаралар карар итә. 
Аның кулы астында  24 меңлек гаскәр була. Хәлнең хәвефле булуын танып, Неплюев хәрби ярдәм сорый һәм аңа тыгы өч полк җибәрәләр.

Күрше өлкәләреннән, [[Казан татарлары]] себер халыклары, ярдәмгә килмәсен өчен Хәрби коллегия Ырынбур краены тагы биш полк җибәрә. 
 
Неплюевның ярдәмчеләре Салтыков Иван һәм Ушаков Федор була.

[[Батырша]]ны кулга алучыга 1000 сум акча һәм кыйммәтле бүләк вәгьдә ителә.
1755 елның 1 сентябрендә Батырша гаиләсе һәм шәкертләре белән [[Карышбаш]] авылын ташлап китә; байтак вакыт эзәрлекләүләрдән качып йөри.  
1755 елның сентябрендәге Неплюев бу манифестка ярашлы баш күтәрүчеләрне бастырырга, аларның мөлкәтеп үз файдасына тартып алырга, хатынын-балаларын коллыкка алырга рөхсәт ителә.<ref>В. Пистоленко Из прошлого Оренбургского края. Типография изд-ва «Чкаловская коммуна», 1939 г. 152 с. Стр 75–80. В сентябре месяце 1755 года Неплюев опубликовал манифест, в котором приглашает все население края ловить восставших и за это забирать их имущество, жен и детей в собственность. Женщин и детей восставших башкир разрешено было продавать в рабство. http://kraeved.opck.org/kraevedenie/history/vosstanie_batirshi.php</ref>
Казан татарларын баш кутәрүчеләргә каршы котырту нияте бәлән 1755 елның сентябрендә [[Елизавета Петровна]] манифест бәлән мөрәҗәгать итә.    
Нәтиҗәдә күп кенә казан татарлары күтәрелешне бастыруда катнаша.<ref>История Башкортостана. Ч1. С древнейших времен до 1917 г.- Уфа:Китап, 1996.-240с.</ref>

== Күтәрелеш нәтиҗәләре ==
Күтәрелеш бастырылгач, патша хөкүмәте ягыннан башкорт һәм башка халыкларга басым бер аз кими, башкорт җирләрен талау тыела. Дингә кагылышлы дини мәсьәләләрне тикшерү эше дә, рус руханилары кулыннан алынып, губерна канцеляриясенә тапшырыла. Архиепископ [[Лука (Конашевич)]] Казаннан башка шәһәргә күчерелә. 1756 елда мәчетләр төзүгә рөхсәт бирелә.<ref name="autogenerated1" />

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тарих}}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтанмалар ==
* [http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%2017-18%20%D0%B2%D0%B2./ Башкирские восстания 17-18 вв.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110406102735/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%2017-18%20%D0%B2%D0%B2. |date=2011-04-06 }}
* [http://encycl.bash-portal.ru/bash_vosst.html/ БАШКИРСКИЕ ВОССТАНИЯ 17-18 вв.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180318010227/http://encycl.bash-portal.ru/bash_vosst.html |date=2018-03-18 }}
* [http://www.oktb.ru/history/bashkirii/glava1_1.htm Башкирия в составе русского государства. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111026153505/http://www.oktb.ru/history/bashkirii/glava1_1.htm |date=2011-10-26 }}[http://www.oktb.ru/history/bashkirii/glava1_1.htm Восстания против гнёта и насилия] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111026153505/http://www.oktb.ru/history/bashkirii/glava1_1.htm |date=2011-10-26 }}
* [http://enc.permkultura.ru/showObject.do?object=1803749470 Башкирские восстания]{{Deadlink|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/1788/%D0%91%D0%90%D0%A8%D0%9A%D0%98%D0%A0%D0%A1%D0%9A%D0%9E%D0%95 БАШКИРСКОЕ ВОССТАНИЕ 1755]
* [http://www.dslib.net/istoria-otechestva/hudajgulov.html Башкирское восстание 1755—1756&nbsp;гг. ]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[http://www.dslib.net/istoria-otechestva/hudajgulov.html Худайгулов Тимербулат Султанович]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://bash-portal.ru/news/newshistory/176-vosstanie-bashkir-pod-rukovodstvom-batyrshi.html Башкирское восстание 1755—1756&nbsp;гг.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014103903/http://bash-portal.ru/news/newshistory/176-vosstanie-bashkir-pod-rukovodstvom-batyrshi.html |date=2013-10-14 }}
* [http://www.tataroved.ru/publicat/Batirsha.pdf Батырша җитәкчелегендәге баш күтәрү һәм 18 йөз татар җәмгыятендә иҗтимагый-мәдәни тормыш]

== Әдәбият ==
* Алишев С.Х. Каһарман бабайлар. Казан, 1976; шул ук. Тернистый путь борьбы за свободу (Социальная и национально-освободительная борьба та��арского народа. II половина XVI - XIX вв.). Казань, 1999; 
* Витевский В.А. И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 г. Казань, 1897, Т. 3; 
* Чулошников А.П. Восстание 1755 г. в Башкирии. М.-Л., 1940; Ислаев Ф.Г. Восстание Батырши. 1755: Исторический очерк. Казань, 2005.
* Чулошников А.&nbsp;П.&nbsp;Восстание 1755&nbsp;г. в Башкирии. М.-Л., 1940; Устюгов Н.&nbsp;В.&nbsp;Башкирское восстание 1662-64 гг. //Ист. зап. М., 1947, т.24;
* История Башкортостана. Ч1. С древнейших времен до 1917 г.- Уфа:Китап, 1996.-240с.

[[Төркем:Башкортстан тарихы]]
[[Төркем:Ырынбур өлкәсе тарихы]]
[[Төркем:Күтәрелешләр]]

Бу биттә кулланылган калып:

Батырша хәрәкәте битенә кайтыгыз.

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Батырша_хәрәкәте