Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге Тарих институты

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетының 07.11.2023 № 1432 карары белән Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясенең аерым структура бүлекчәсе итеп үзгәртелә^[2][3].

Институт тарихы Тел, әдәбият һәм тарих институтының 1939 елда оешуыннан башлана^[4]. 1939-1996 елларда институт тарих бүлеге дәрәҗәсендә генә хезмәтен алып бара, ә 1996 елның 14 июнендә ТР Президентының №VII-354 боерыгы буенча, ТР ФА каршында аерым институт буларак оеша^[4][5].

1997 елның 17 февралендә ТР Министрлар кабинеты карары чыгу белән институт белән бәйле юридик сораулар чишелә, ул гамәлгә куела һәм аның җитәкчесе буларак Рафаил Хәким билгеләнә^[4]. 2002 елның 19 февралендә институтка мәшһүр татар мәгърифәтчесе, тарихчысы Шиһабетдин Мәрҗани исеме бирелә^[6]. 2014 елдан институт оештыручы вазифасы Татарстанның мәгариф министрлыгына, фәнни-методик җитәкчелеге ТР Фәннәр Академиясенә йөкләнә^[4].

2014 елда институт Россия ислам университетын һәм Татарстан Республикасы Президентының Геральдика шурасын булдыруга зур өлеш кертә^[7]. Шул ук елда институттан археология бүлеге аерыла һәм А.Х.Халиков исемендәге Археология институт барлыкка килә^[8]. 2014 елдан институт ТӘһСИ белән берлектә Болгар шәһәрендә Төрки-татар язуы музеен төзүгә зур элеш кертеп бара^[9]. 2014 елда Тарих институтының фәнни үзәге Бакчасарай шәһәрендә ачыла^[10]. Кырым татар халкы мирасын өйрәнү һәм саклау үзәкнең төп вазифасы булып тора. 2015 елда институтның Л.Н. Гумилев исемендәге Төньяк-көнбатыш фәнни үзәге Петербург шәһәрендә дә ачыла^[11].

2016 елда җидетомлык "Татар тарихы" җыентыгын 2002-2013 елларда нәшер итү өчен институт хезмәткәрләре ТРның фән һәм техника өлкәләрендәге Дәүләт бүләгенә лаек булалар^[12]. 2020 елның 20 февралендә институт архивына Япониянең Кобе шәһәрендә гомер иткән татар вәкилләренең документлары тапшырыла^[13].

2020 елның маенда институтны Татарстан фәннәр академиясенә кайтарып, Альфред Халиков исемендәге Археология институты кул астына күчерү турында ТР президенты карары кабул ителгән^[14]. Институт галимнәре һәм хезмәткәрләре Татарстан президентына ачык хат белән чыккан^[15]. Институтны ТАССРның 100 еллыгын бәйрәм итү көннәрендә ябу аеруча мыскыл итү буларак бәяләнә, диелә ачык хатта.

Татар тарихы өлкәсендә фәнни тикшеренүләр алып бару һәм тарих өлкәсендә белгечләр әзерләү институтның беренче көненнән үк төп максатлары булып тора^[4]. Институт татар тарихын өйрәнү эшен Шиһабетдин Мәрҗани, Каюм Насыйри, Ризаэддин Фәхреддин, Хәсәнгата Габәши, Һади Атласи, Газиз Гобәйдуллин һ.б. галимнәр нигезләгән юнәлештә алып бара.

Бүгенге көндә институтта 40 фәннәр кандидаты һәм 10 фәннәр докторы хезмәт итә^[6]. Институтның төзелеше түбәндә китерелгән бүлекләрдән гыйбарәт^[16]:

• М.А.Усманов исемендәге Алтын Урда һәм татар ханлыкларын өйрәнү үзәге;
• Яңа заман тарихы бүлеге;
• Иң яңа заман тарихы бүлеге;
• ТР халыкларының тарихи-мәдәни мирасы бүлеге;
• Х.Фәезханов исемендәге Милли мәгариф тарихы һәм теориясе үзәге;
• Этнологик тикшеренүләр бүлеге;
• Керәшен татарлары һәм нагайбәкләрнең тарихын һәм мәдәниятен өйрәнү үзәге
• Я.Г. Абдуллин исемендәге иҗтимагый фикер тарихы һәм исламият бүлеге;
• Кырым фәнни үзәге;
• Л.Гумилев исемендәге Төньяк-Көнбатыш фәнни үзәге
• Иранистика үзәге

• "Золотоордынское обозрение" (2013 елдан)
• "Крымское историческое обозрение" (2014 елдан)
• "Историческая этнология" (2016 елдан)
• "Кряшенское историческое обозрение" (2015 елдан)
• "Из истории и культуры народов Среднего Поволжья" (2016 елдан)

• История татар с древнейших времён: В 7 т. — Т. I: Народы степной Евразии в древности. — Казань: Изд-во «Рухият». 2002. — 552 с.
• История татар с древнейших времён: В 7 т. — Т: II. Волжская Булгария и Великая Степь. — Казань: Изд-во «РухИЛ», 2006. — 960 с.
• История татар с древнейших времён: В 7 т. — Т: III. Улус Джучи (Золотая Орда). XIII — середина XV в. — Казань: Институт истории АН РТ, 2009. — 1056 с.
• История татар с древнейших времён: В 7 т. — Т: IV. Татарские государства XV—XVIII вв. — Казань: Институт истории АН РТ, 2014. — 1080 с.
• История татар с древнейших времён: В 7 т. — Т: V. Татарский народ в составе Российского государства (вторая половина XVI—XVIII вв.). — Казань: Институт истории АН РТ, 2014. — 1032 с.
• История татар с древнейших времён: В 7 т. — Т: VI. Формирование татарской нации. XIX — начало XX в. — Казань: Институт истории АН РТ, 2013. — 1172 с.
• История татар с древнейших времён: В 7 т. — Т: VII. Татары и Татарстан в XX — начале XXI в. — Казань: Институт истории АН РТ, 2013. — 1008 с.

• ...

• Институт истории им. Ш.Марджани Академии наук Республики Татарстан татаровед.рф
• Устав ГБУ "Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ" татаровед.рф
• Институт истории имени Шигабутдина Марджани millattashlar.ru

• Шиһабетдин Мәрҗани
• Төркем:Мәрҗани исемендәге Тарих институты хезмәткәрләре