İçeriğe atla

Kelebek

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Lepidoptera sayfasından yönlendirildi)
Başlığın diğer anlamları için Kelebek (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Kelebek
Nymphalis urticae
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Animalia
Şube: Arthropoda
Sınıf: Insecta
Takım: Lepidoptera
Alt takımlar
Aglossata
Glossata
Heterobathmiina
Zeugloptera
Kelebekler çiçeklere konarak polen ve özütlerinden faydalanır.
Lycaenidae familyasından Çok gözlü mavi kelebek (Polyommatus icarus).
Çoğunlukla Güney ve Güneydoğu Asya'nın ormanlık alanlarında yaşayan Parthenos sylvia türü bir kelebek

Kelebek, böceklerin, pul kanatlılar veya kelebekler (Lepidoptera) takımının kanatlı fertlerine verilen genel ad. 150.000 kadar türü bilinmektedir.

Vücutları kiremit dizilişi şeklinde renkli gözle zor görülebilen pullarla örtülüdür. Pullar, uçları yassılaşarak genişlemiş kıllardır. Ufak sarsıntılarda koparlar. İki çift olan kanatlarının büyüklüğü türlere göre değişir. Pek az türde ve bazı türlerin dişilerinde kanat bulunmaz. Emici tipteki ağız parçaları hortum şeklindedir. Kullanılmadığı zamanlar bu hortum başın alt tarafında helezon biçiminde kıvrılır ve bal özünü emerler. Çiçeklerin balözünün tadını ayaklarıyla alırlar. Tat alma cisimcikleri ayaklarına yerleşmiştir. Ayaklarıyla çiçeğin suyunu kontrol ederler. Beğendikleri takdirde kıvrılı duran hortumlarını uzatarak emerler.

Ağız organları, yalnız çiçek tozu (polen) ile geçinen "Micropterygidae" kelebek familyasında çiğneyicidir. Tüylü başlarında büyükçe iki petek göz ve çoğunda iki nokta (osel) göz bulunur.

Kelebekler faaliyet durumlarına göre gece ve gündüz kelebekleri olarak iki gruba ayrılırlar. Gece kelebekleri kalın ve ağır vücutlarıyla alaca karanlıkta veya gece uçarlar. İnce kıl gibi olan antenlerinin ucu sivridir. Bazı türlerde antenlerde birer dizi tüy bulunduğundan tarak görünümündedirler. Genellikle renkleri mattır. Hızlı uçucudurlar. Bu uçucular diğer kelebeklere göre daha hızlı uçarlar fakat daha az uçarlar. Tehlike anında sürüden ayrılarak farklı yönlere kaçışırlar ve tehlike bittiğinde tekrar toplanırlar.

Gündüz kelebekleri gece istirahat edip, gündüz uçarlar. İnce ve hafif vücutludurlar. Anten uçları topuzludur. Kanatları renk ve desenlerle süslüdür. Uçuşları yavaştır. Bir yere konduklarında kanatlarını yukarıya dik tutarlar. Gece kelebekleri ise dinlenme hâlinde kanatlarını çatı gibi gövdelerinin üzerine kapatırlar veya tamâmen açık bırakırlar. Bu kâideler bütün kelebekler için geçerli değildir. Meselâ; Skiperler pervâne olmadığı halde antenleri incedir. Vücutları kalın ve renkleri mattır. Gündüz uçarlar. Çoğunlukla pervanelerle karıştırılırlar.

Gece kelebeklerinin işitme ve koku alma duyuları da çok hassastır. Bazı türlerin erkekleri, 5 km uzaktaki dişinin kokusunu alabilirler. Gündüz kelebeklerinin duyargaları (anten) çıplak olduğundan bu hassaslıktan mahrumdurlar.Renkleri onların her şeyidir...

Kelebekler yumurta ile çoğalırlar. Kelebek yumurtaları yarım küre, küre, silindir ve iğ şeklindedir. Dişileri yumurtalarını tek tek veya gruplar halinde ağaç kabukları veya yapraklar üzerine yapıştırarak bırakırlar. Bazıları da üst üste yapıştırarak kuleler meydana getirir. Bazıları yumurtaların üzerini vücutlarından kopardıkları kıllarla bir kürk gibi kapatırlar. Kışı geçirmek zorunda kalan yumurtalar “Korion” denen sert bir kabukla örtülüdür. Yumurtadan çıkan larvalara “tırtıl” adı verilir. Kışı genellikle tamamen gelişmiş olarak yumurta kabuğu içinde geçirir. İlkbaharda her yer yeşermeye başlayınca kabuğunu yırtarak besin aramaya çıkar. Dişi kelebekler yumurtlarken özellikle tırtılların beslendiği bitki türlerinin üzerine veya yakınına yumurtalarını bırakırlar.

Tırtıllarda üç çift göz ve 2-5 çift karın bacağı bulunur. Ağız parçaları ısırıcı çiğneyicidir. Alt dudağa dökülen ipek salgı bezleri vardır. Oburca beslenen tırtıllar, 4-5 defa deri değiştirirler. Normal iriliğe ulaşınca ipek salgısı ile kendilerine koza örerler.

Koza içinde erginin şekillendiği pupa durumuna geçer. Bir müddet sonra pupa kabuğunu yırtar ve kozadan genç ergin yeni kelebek ortaya çıkar. Fakat hemen uçamaz. Kanatlarındaki damarların kanla dolması ve kuruyarak güçlenmesi için birkaç saat beklemesi gerekir. Bazı erginlerin ömrü 24 saat, bir kısmının 1-2 aydır. Hayatları birkaç mevsim sürenler kış uykusuna yatar veya daha sıcak bölgelere göç ederler. Bunlar yüzlerce kilometrelik yolu uçabilecek güçtedir. Birleşik Krallık'ta yaygın bir tür, havalar soğumaya başlayınca Kuzey Afrika'ya göç eder. Kuşların aksine kelebeklerin göçü tek yönlüdür. Amerika'da yaşayan bir çeşidin dışında hiçbiri geri dönmez.

Bazı kelebekler zehirlidir. Bunlar çok yavaş uçar ve göz kamaştırıcı parlak renklere sahiptir. Bu renkler düşmanlarına karşı bir ikaz işaretidir. Böcekçil hayvanlar bunları yemekten çekinirler. Bazı kelebekler de, sahte kafa işaretleri, kanatlarındaki göz işaretleriyle ve antene benzeyen kuyruk uzantılarıyla düşmanlarını şaşırtarak kendilerini korurlar. Bu işaretlere aldanan avcı hayvanlar, kelebeklerin öldürücü olmayan kısmına saldırır. Yırtık kanatlı bir kelebek hayatını sürdürebilir. Birçokları da kondukları yerlerde tamamen kamufle olabilirler. Kuru yaprak görünümündeki bazı kelebekleri kondukları yerden ayırt edebilmek çok zordur. Ayrıca çiçeklerde insanların çıplak gözle göremediği bir ışık vardır. Bu ışık sayesinde kelebekler çiçeği görürler.

Biyoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kelebeklerin kanatları, burada Aglais io, renkli pullarla kaplıdır.

Genel açıklama

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kelebek anten şekilleri, güvelerinkinden farklı olarak çoğunlukla sopa şeklindedir. C. T. Bingham tarafından çizilmiş, 1905
Kelebeklerin aksine, çoğu güve (Laothoe populi gibi) gece uçar ve gündüz saklanır.

Yetişkin kelebekler, Lepidoptera'ya adını veren (Antik Yunanca λεπίς lepís, ölçek + πτερόν pterón, kanat) pullu kaplı dört kanatlarıyla tanımlanır. Bu pullar kelebeğe kanat rengini verir: onlara siyah ve kahverengi veren melaninler ve ayrıca onlara sarı veren ürik asit türevleri ve flavonlar ile pigmentlidirler, ancak çoğu maviler, yeşiller, kırmızılar ve yanardöner renkler, pulların ve kılların mikro yapıları tarafından üretilen yapısal renklenme tarafından oluşturulur.[1][2][3][4]

Tüm böceklerde olduğu gibi vücut üç bölümlüdür: baş, göğüs ve karın. Göğüs, her biri bir çift bacak içeren üç bölümden oluşur. Çoğu kelebek ailesinde antenler, ipliksi veya tüylü olabilen güvelerin aksine sopa şeklindedir. Uzun hortum, çiçeklerden nektar yudumlamak için kullanılmadığında kıvrılabilir.[5]

Neredeyse tüm kelebekler gündüzcüdür, nispeten parlak renklidir ve dinlenirken kanatlarını vücutlarının üzerinde dikey olarak tutarlar, gece uçan güvelerin çoğunun aksine, genellikle şifreli bir şekilde renklidir (iyi kamufle edilmiş) ve ya kanatlarını düz tutar (güvenin üzerinde durduğu yüzeye değecek şekilde) ya da vücutlarının üzerine sıkıca katlarlar.

Sinek kuşu şahin güvesi gibi bazı gündüz uçan güveler,[6] bu kuralların istisnalarıdır.[5][7]

Anthocharis cardaminesdeki eşeysel dimorfizm

Erkek
Dişi

Kelebek larvaları, tırtıllar, sert (sklerotlu) kafalıdır ve güçlü çeneleri çoğunlukla yapraklar olan yiyeceklerini kesmek için kullanılır. Karında on segmentli, genellikle 3-6 ve 10. segmentlerde kısa prolegleri olan silindirik gövdeleri vardır; göğüs kafesindeki üç çift gerçek bacağın her biri beş parçalıdır.[5] Birçoğu iyi kamufle edilmiştir; diğerleri, besin bitkilerinden elde edilen zehirli kimyasallar içeren parlak renkler ve kıllı çıkıntılarla aposmatiktir. Krizalit veya koza, güvelerin aksine kozaya sarılmaz.[5]

Pek çok kelebek cinsel olarak dimorfiktir. Dişilerin heterogametik cinsiyet (ZW) ve erkeklerin homogametik (ZZ) olduğu kelebeklerin çoğunda ZW cinsiyet belirleme sistemi vardır.[8]

Dağılım ve göç

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kelebekler, Antarktika dışında dünya çapında dağılmışlardır ve toplamda yaklaşık 18.500 türleri vardır.[9] Bunlardan 775'i Nearctic; 7.700'ü Neotropik; 1.575'i Palearktik; 3,650'si Afrotropikal; ve 4.800'ü birleşik Doğu ve Avustralya/Okyanusya bölgelerine dağılmıştır.[9] Kral kelebeği Amerika'ya özgüdür, ancak on dokuzuncu yüzyılda veya öncesinde tüm dünyaya yayılmıştır ve halen Avustralya'da, Yeni Zelanda'da, Okyanusya'nın diğer bölgelerinde ve İber Yarımadası'nda bulunur. Nasıl dağıldığı belli değildir; yetişkinler rüzgarla uçmuş olabilir veya larvalar veya pupalar yanlışlıkla insanlar tarafından taşınmış olabilir ama yeni ortamlarında uygun konukçu bitkilerin varlığı yerleşmeleri için şarttır.[10]

Kral kelebeğinin göç rotası
Meksika, Angangueo yakınlarındaki oyamel ağaçlarında kışı geçiren kral kelebek kümesi.

Vanessa cardui, kral ve birkaç danaine gibi birçok kelebek türü uzun mesafelere göç eder. Bu göçler birkaç nesil boyunca gerçekleşir ve tek bir birey tüm yolculuğu tamamlamaz. Kuzey Amerika'nın doğusundaki kral nüfusu, Meksika'daki kışlama bölgelerine güneybatıya binlerce mil seyahat edebilir. İlkbaharda tersine göç olur.[11][12] Son zamanlarda, İngiliz boyalı hanım kelebeğinin, kral kelebeğinince yapılan ünlü göçlerin neredeyse iki katı kadar tropik Afrika'dan Kuzey Kutup Dairesi'ne kadar art arda altı nesil boyunca bir dizi adımda 9.000 millik bir gidiş-dönüş yolculuğu yaptığı kanıtlandı.[13] Hindistan yarımadasında muson ile ilişkili muhteşem büyük ölçekli göçler görülür.[14] Göçler daha yakın zamanlarda kanat etiketleri kullanılarak ve ayrıca kararlı hidrojen izotopları kullanılarak incelenmiştir.[15][16]

Kelebekler, zaman telafili güneş pusulası kullanarak yön bulur. Polarize ışığı görebilir ve bu nedenle bulutlu koşullarda bile yön bulabilirler. Morötesi spektrumunun yakınındaki polarize ışık özellikle önemli görünür.[17][18] Birçok göçmen kelebek, üreme mevsimlerinin kısa olduğu yarı kurak bölgelerde yaşar.[19] Konukçu bitkilerin yaşam öyküleri de kelebek davranışını etkiler.[20]

Yaşam döngüsü

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kral kelebeğinin yaşam döngüsü
Büyük domuz cevizi üzerinde çiftleşen benekli fritillariler

Yetişkinlik aşamasındaki kelebekler, türlerine bağlı olarak bir haftadan bir yıla kadar yaşayabilirler. Pek çok türün uzun larval yaşam evreleri vardır, diğerleri pupa veya yumurta evrelerinde hareketsiz kalabilir ve böylece kışları hayatta kalabilir.[21] Melissa Arctic (Oeneis melissa) tırtıl olarak iki kez kışı geçirir[22] Kelebekler yılda bir veya daha çok yavruya sahip olabilir. Yıllık nesil sayısı ılıman ila tropik bölgeler arasında değişir ve tropikal bölgeler çoknesilliğe doğru eğilimlidir.[23]

Erkek küçük kaptanın (ing: skipper) (Thymelicus sylvestris) ön kanatlarının üstünde feromon salgılayan "cinsiyet işaretleri" (koyu çizgi) vardır.

Kur yapma genellikle havadar ve sıklıkla feromon'ları kapsar. Kelebekler daha sonra çiftleşmek için yere veya bir tüneğe konar.[5] Çiftleşme kuyruktan kuyruğa gerçekleşir ve dakikalardan saatlere kadar sürebilir. Cinsel organlarda bulunan basit ışıkalıcı (fotoreseptör) hücreler, bu ve diğer yetişkin davranışları için önemlidir.[24] Erkek dişiye bir spermatofor geçirir; sperm rekabetini azaltmak için onu kokusuyla kaplayabilir veya Apollos (Parnassius) gibi bazı türlerde yeniden çiftleşmesini önlemek için genital açıklığını tıkar.[25]

Kelebeklerin büyük çoğunluğunun dört aşamalı bir yaşam döngüsü vardır; yumurta, larva (tırtıl), pupa (koza) ve imago (yetişkin). Colias, Erebia, Euchloe ve Parnassius cinslerinde, üreyen az sayıda tür bilinmektedir yarı-partenogenetik olarak; dişi öldüğünde karnından kısmen gelişmiş bir larva çıkar.[26]

Familyaları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gündüz kelebekleri

Gece kelebekleri

Resim galerisi

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Bir kelebeğin yaşam evreleri bir arada
    Bir kelebeğin yaşam evreleri bir arada
  • Pyralidae familyasından bir güvenin başı, dili ve bileşik gözü
    Pyralidae familyasından bir güvenin başı, dili ve bileşik gözü
  • Güve
    Güve
  • Kelebek
    Kelebek
  • Hesperiidae familyasından çiftleşen zıpzıplar
    Hesperiidae familyasından çiftleşen zıpzıplar
  • Bir kelebek türü - Cethosia cyane
    Bir kelebek türü - Cethosia cyane

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Formfunction isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  2. ^ Mason, C. W. (1927). "Structural Colors in Insects. II". The Journal of Physical Chemistry. 31 (3): 321-354. doi:10.1021/j150273a001. 
  3. ^ Vukusic, P.; J. R. Sambles; H. Ghiradella (2000). "Optical Classification of Microstructure in Butterfly Wing-scales". Photonics Science News. 6: 61-66. 
  4. ^ Prum, R.; Quinn, T.; Torres, R. (February 2006). "Anatomically Diverse Butterfly Scales all Produce Structural Colours by Coherent Scattering". The Journal of Experimental Biology. 209 (Pt 4): 748-65. doi:10.1242/jeb.02051 Özgürce erişilebilir. ISSN 0022-0949. PMID 16449568. 
  5. ^ a b c d e Gullan, P. J.; Cranston, P. S. (2014). The Insects: An Outline of Entomology (5 bas.). Wiley. ss. 523-524. ISBN 978-1-118-84616-2. 10 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2016. 
  6. ^ Herrera, Carlos M. (1992). "Activity Pattern and Thermal Biology of a Day-Flying Hawkmoth (Macroglossum stellatarum) under Mediterranean summer conditions". Ecological Entomology. 17: 52-56. doi:10.1111/j.1365-2311.1992.tb01038.x. hdl:10261/44693 Özgürce erişilebilir. 
  7. ^ "Butterflies and Moths (Order Lepidoptera)". Amateur Entomologists' Society. 28 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2015. 
  8. ^ Traut, W.; Marec, F. (August 1997). "Sex Chromosome Differentiation in Some Species of Lepidoptera (Insecta)". Chromosome Research. 5 (5): 283-91. doi:10.1023/B:CHRO.0000038758.08263.c3. ISSN 0967-3849. PMID 9292232. 
  9. ^ a b Williams, Ernest; Adams, James; Snyder, John. "Frequently Asked Questions". The Lepidopterists' Society. 13 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2015. 
  10. ^ "Global Distribution". Monarch Lab. 6 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2015. 
  11. ^ "Chill Turns Monarchs North; Cold Weather Flips Butterflies' Migratory Path". Science News. 183 (6). 23 Mart 2013. 2 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2014. 
  12. ^ Pyle, Robert Michael (1981). National Audubon Society Field Guide to North American Butterflies. Alfred A. Knopf. ss. 712-713. ISBN 978-0-394-51914-2. 
  13. ^ "Butterfly Conservation: Secrets of Painted Lady migration unveiled". BirdGuides Ltd. 22 Ekim 2012. 31 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2012. 
  14. ^ Williams, C. B. (1927). "A Study of Butterfly Migration in South India and Ceylon, based largely on records by Messrs. G. Evershed, E. E. Green, J. C. F. Fryer and W. Ormiston". Transactions of the Entomological Society of London. 75: 1-33. doi:10.1111/j.1365-2311.1927.tb00054.x. 
  15. ^ Urquhart, F. A.; Urquhart, N. R. (1977). "Overwintering Areas and Migratory Routes of the Monarch butterfly (Danaus p. plexippus, Lepidoptera: Danaidae) in North America, with Special Reference to the Western Population". Can. Entomol. 109 (12): 1583-1589. doi:10.4039/Ent1091583-12. 
  16. ^ Wassenaar, L.I.; Hobson, K.A. (1998). "Natal Origins of Migratory Monarch Butterflies at Wintering Colonies in Mexico: New Isotopic Evidence". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 95 (26): 15436-9. Bibcode:1998PNAS...9515436W. doi:10.1073/pnas.95.26.15436 Özgürce erişilebilir. PMC 28060 $2. PMID 9860986. 
  17. ^ Reppert, Steven M.; Zhu, Haisun; White, Richard H. (2004). "Polarized light Helps Monarch Butterflies Navigate". Current Biology. 14 (2): 155-158. doi:10.1016/j.cub.2003.12.034 Özgürce erişilebilir. PMID 14738739. 
  18. ^ Sauman, Ivo; Briscoe, Adriana D.; Zhu, Haisun; Shi, Dingding; Froy, Oren; Stalleicken, Julia; Yuan, Quan; Casselman, Amy; Reppert, Steven M. (2005). "Connecting the Navigational Clock to Sun Compass Input in Monarch Butterfly Brain". Neuron. 46 (3): 457-467. doi:10.1016/j.neuron.2005.03.014 Özgürce erişilebilir. PMID 15882645. 
  19. ^ Southwood, T. R. E. (1962). "Migration of terrestrial arthropods in relation to habitat". Biol. Rev. 37 (2): 171-214. doi:10.1111/j.1469-185X.1962.tb01609.x. 
  20. ^ Dennis, R L H; Shreeve, Tim G.; Arnold, Henry R.; Roy, David B. (2005). "Does Diet Breadth Control Herbivorous Insect Distribution Size? Life History and Resource Outlets for Specialist Butterflies". Journal of Insect Conservation. 9 (3): 187-200. doi:10.1007/s10841-005-5660-x. 
  21. ^ Powell, J. A. (1987). "Records of Prolonged Diapause in Lepidoptera". Journal of Research on the Lepidoptera. 25 (2): 83-109. doi:10.5962/p.&nbsp;266734 Özgürce erişilebilir. 
  22. ^ "Melissa Arctic". Butterflies and Moths of North America. 28 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015. 
  23. ^ Timothy Duane Schowalter (2011). Insect Ecology: An Ecosystem Approach. Academic Press. s. 159. ISBN 978-0-12-381351-0. 25 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2016. 
  24. ^ Arikawa, Kentaro (2001). "Hindsight of Butterflies: The Papilio butterfly has light sensitivity in the genitalia, which appears to be crucial for reproductive behavior". BioScience. 51 (3): 219-225. doi:10.1641/0006-3568(2001)051[0219:HOB]2.0.CO;2 Özgürce erişilebilir. 
  25. ^ Schlaepfer, Gloria G. (2006). ButterfliesÜcretsiz kayıt gerekli. Marshall Cavendish. s. 52. ISBN 978-0-7614-1745-3. 
  26. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Capinera640 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kelebek&oldid=33908694" sayfasından alınmıştır