Mukavkıs

Kelimesinin kökeni kesin biçimde tespit edilememiş olup daha çok, Bizans kaynaklarında adı Kyros şeklinde verilen piskoposun İskenderiye’ye tayin edilmeden önce görev yaptığı Kolhis’in Kafkasya’da bulunmasından dolayı taşıdığı Kafkasyalı ("Yunanca: Kaukasios") lakabının Kıptîce aracılığıyla Arapça’ya geçmiş biçimi olabileceği ihtimali üzerinde durulmaktadır.^[1]

İslâm kaynaklarında Cüreyc b. Mînâ (b. Kurkub) veya İbn Kurkub (Karkab) el-Yunânî adlarıyla ve Sâhibü (Melikü) Mısır, Melik (Âmil, Emîr) alâ Mısır ve Melikü’l-(Azîmü’l-, Sâhibü’l-, Emîrü’l-)Kıbt gibi unvanlarla anılan Mukavkıs’ın milliyeti konusunda da farklı görüşler bulunmaktadır. Mısır tarihi araştırmacılarından Hüseyin Mûnis, fetih sırasında yapılan Babilon ve İskenderiye antlaşmalarındaki bazı maddeleri dikkate alarak onun Kıptî olduğunu söylemekte ve gerek Muhammed’in 628 yılında gönderdiği İslâm’a davet mektubunda Mukavkıs’a “Azîmü’l-Kıbt” şeklinde hitap etmesi, gerekse onun cevap mektubunda kendini yine aynı unvanla tanıtması bu kanaati güçlendirmektedir.^[2]

Genellikle İslâm tarihçileriyle Batılı araştırmacılar, Mukavkıs’ın Bizans imparatoru Herakleios’un Sasani İmparatorluğu'nu 627 yılında Ninova Muharebesi'nde yenmesinden sonra Mısır’a tayin edildiği hususunda ittifak halindedir. Ancak İslâm kaynakları İskenderiye’nin fethinden (21/642) bahsederken onun on bir yıldan beri burada görev yaptığını bildirmektedir, bu durumda tayin yılı 631 olmaktadır. Herakleios, imparatorluk içinde birbiriyle inanç mücadelesi halinde bulunan Hristiyanları birleştirmek amacıyla Monoteizm (İsa’da bir tek iradenin varlığı) inancını ortaya atıp her bölgeye yeni patrikler tayin ederken Mısır’a da Mukavkıs’ı yollamış ve onu dinî görevinin yanında malî, mülkî, askerî yetkilerle donatarak Mısır genel valisi yapmıştır. İslâm kaynakları, Mukavkıs’ın yılda 19 milyon dinar vergi ödemekle yükümlü olan halktan 20 milyon dinar topladığını ve Kıptîler ile bu hususta baskı yaptığını bildirmektedir. Pek çok Batılı araştırmacı onun bu baskıcı tutumu karşısında Kıptîler ya yeni dinî anlayışı kabul etmek ya da Mısır’dan kaçmak zorunda kaldıklarını belirtir.^[2]

Mukavkıs’ın müslümanlarla ciddi anlamdaki ilk münasebeti, Muhammed’in 628 yılında kendisine gönderdiği İslâm’a davet mektubu ile başlamıştır. Bu mektubun uydurma olduğunu iddia eden bazı araştırmacılar bulunmaktadır. Ancak İslâm tarihi kaynakları ittifakla böyle bir mektubun yazıldığından bahsetmektedir. Mukavkıs mektubu getiren Hatib bin Ebu Beltea’yı beş gün süreyle misafir etmiş, bu arada İslâm ve peygamberi hakkında çeşitli bilgiler aldıktan sonra cevap olarak bir mektup ile birlikte câriyelerinden Mâriye ile Sîrîn adlı iki kız kardeş, bir hadım köle, 1000 miskal altın, kıymetli elbise ve kumaşlar, güzel kokular, bir merkep ve bir katırdan oluşan değerli hediyeler göndermiştir. Muhammed döneminde bu mektuplaşma dışında Mukavkıs ile müslümanların başka bir ilişkisine rastlanmamaktadır. Ebû Bekir’in de halifeliği sırasında yine Hatib bin Ebu Beltea ile bir mektup yolladığı Mukavkıs’ın Hatib ile mahiyeti bilinmeyen bir antlaşma imzaladığı nakledilmektedir. Ömer döneminde ise onun Mısır’ın ele geçirilmesinde önemli rol oynadığı, bir yandan savaşmaya kararlı görünen Bizans kumandanlarını teslim olmaları için ikna etmeye çalışırken bir yandan da direnmeyen Kıptîler’in Amr bin Âs’a hem kılavuzluk yapmalarını hem de ordusunun bütün ihtiyaçlarını karşılamalarını, yolları ve köprüleri onarmalarını sağlamıştır.^[2]

Mukavkıs, Babilon Antlaşması’nın ardından Bizanslı komutanların şikâyeti üzerine İmparator Herakleios tarafından Konstantinopolis'e çağrılarak vatan hainliği suçlamasıyla sonra görevinden alınıp sürgüne gönderilmişse de 641’de Herakleios’un ölümü üzerine tekrar Mısır’a vali tayin edilmiştir. Ertesi yıl Bizans kumandanlarının direnmesine rağmen Amr bin Âs ile anlaşma yapan ve İskenderiye’yi, dolayısıyla Mısır’ın tamamını Müslümanlar ile teslim eden Mukavkıs’ın şehrin 646 yılındaki ikinci fethi sırasında Mısır’da olup olmadığı konusu ihtilâflıdır; Butler ise onun 21 Mart 642’de öldüğünü söylemektedir.^[3]

Özel

Genel