LIBOR

Sistemin gelişimi oldukça spontanedir. Belli referans noktalarından bahsetmek yerine finansal globalizasyonun zorlayıcı faktörlerini açıklamak gerekir. Genellikle büyük likidite sağlayıcılar ve bireysel piyasa oyuncuları arasında bitmek bilmeyen bir merkez-çevre mücadelesi vardır. Bretton Woods antlaşmasından sonra Altın-Dolar kotasyonu ile uluslararası para sisteminde bir anlaşmaya varıldığını söylebiliriz. Bu anlaşmanın ardından Dolar üzerinden yerel paralarını kote etmek isteyen^[3] bankalar en fazla telefon gibi bir teknoloji ile kotasyon verebiliyorlardı. Telefonla ilk kote edilen para birimleri Dolar ve Pound'dur bu yüzden hâlâ finansal piyasalarda Pound/Dolar kotasyonu için Cable (kablo) terimi kullanılır. Para piyasaları, doğası gereği over the counter'dır (tezgâh üstü). Katılımcıların fazlalığı ortak bir kotasyon oluşturma çabasına rağmen paranın fiyatını farklılaştırabilir. Böyle bir piyasada arbitratörler fiyat hatalarını kollar ve iyi kotasyonlardan arbitraj yapmaya çalışır. Telefonla iki kurum arasında kotasyon verebilirsiniz ancak binlerce kurumun alım satım yaptığı bir sistemde süratli bir şekilde ortak bir kotasyon üretemezsiniz. Bu da arbitratörün bankalarla bankalar aleyhinde işlem yaparak para kazanmasına olanak verir.

Reuters gibi yeni jenerasyon iletişim ağları arbitraj yapanların olanaklarını ortadan kaldırmaya yarar. Libor gibi bir sistemde Reuters aracılığı ile entegre olan bankalar daha hızlı ve düzenli kotasyon üretebilir ve ana likidite sağlayıcılarla fiyat farklılaşmasının önüne geçebilir. Anamalın merkezîleşmesine paralel olarak merkez likidite sağlayıcılar bu ve bunun gibi yeni teknolojilerle kendilerini koruma eğilimindedirler.^[4]

Şüphesiz yeni teknoloji, yeni arbitraj olanaklarını da beraberinde getirir. Piyasanın bu derece entegre ve süratli olabilmesi bu sefer de bankalar arası piyasalarda yapay zekâ ile yeni jenerasyon faiz arbitrajlarına olanak vermiştir.^[5] Tan Haskol'a göre dünyada anında swap arbitrajı yapılabilecek 50'nin üzerinde perakende fx broker'ı vardır.^[6]

1986'da uygulanan ilk sabitlemede Libor sistemine yalnızca Amerikan doları, İngiliz sterlini ve Japon yeni kote edilmişti. İlerleyen yıllarda 20'ye yakın para biriminin faiz oranları Libor'da ortak olarak belirlendi. 2000 yılında Avrupa'daki para birimlerinin Euro'ya entegre olmasıyla geriye aşağıdaki listede bulunan 10 para birimi kaldı.^[7]

• Avustralya doları (AUD)
• Kanada doları (CAD)
• İsviçre frankı (CHF)
• Danimarka kronu (DKK)
• Euro (EUR)
• İngiliz sterlini (GBP)
• Japon yeni (JPY)
• Yeni Zelanda doları (NZD)
• İsveç kronu (SEK)
• Amerikan doları (USD)

1988'e kadar en kısa borçlanma periyodu aylıktı. Buna ek olarak önce haftalık 2001 yılından sonra da günlük ve 2 haftalık borçlanma periyodları eklendi.^[7] Daha uzun vadeli borçlanma araçları da yine bu değerler üzerinden hesaplanmaktadır.

• Gecelik
• 1 Haftalık
• 2 Haftalık
• 1 Aylık
• 2 Aylık
• 3 Aylık
• 4 Aylık
• 5 Aylık
• 6 Aylık
• 7 Aylık
• 8 Aylık
• 9 Aylık
• 10 Aylık
• 11 Aylık
• Yıllık

Dünyanın en büyük likidite sağlayıcı 18 bankası Libor sisteminin katılımcısı durumundadır.Bu bankalar her sabah Thomson Reuters'in Libor hesaplama algoritmasına faiz kotasyonlarını verirler. Hesaplamada kesilmiş aritmetik ortalama metodu kullanılır. Kesim için güven aralığı %25'tir. Süreç somut olarak şu şekilde işler. Reuters önce katılımcıların tekliflerini sıralar. ardından en düşük ve en yüksek %25'i sıralamadan çıkartır ve kalan tekliflerin aritmetik ortalamasını alır.

Örneğin 8 katılımcının olduğu bir sistemde teklifler şu şekilde olsun;

• A Bankası %5.0
• B Bankası %4.0
• C Bankası %3.5
• D Bankası %3.4
• E Bankası %3.0
• F Bankası %2.8
• G Bankası %2.5
• H Bankası %2.0

8 katılımcıdan en yüksek %25 8*0.25=2 Banka ve en düşük %25 8*0.25=2 Banka çıkartılır. A,B en yüksek G,H en düşük katılımcılar olarak sisteme dahil edilmezler.

Ayıklamadan sonra hesaplamaya dahil edilecek bankalar;

• C Bankası %3.5
• D Bankası %3.4
• E Bankası %3.0
• F Bankası %2.8

Bu bankaların aritmetik ortalaması alınır. (3.5+3.4+3.0+2.8)/4=3.175 açıklanan Libor oranı.^[2]

Katılımcı bankalar perakende brokerlarda dahil olmak üzere 200'den fazla piyasa katılımcısını temsil eder. Ancak temsil ettiği kurumlar sisteme kotasyon veremezler. Sadece 18 adet likidite sağlayıcı banka sisteme kotasyonlarını iletebilir.

• Bank of America
• Bank of Tokyo-Mitsubishi UFJ
• Barclays Bank
• BNP Paribas
• Citibank NA
• Credit Agricole CIB
• Credit Suisse
• Deutsche Bank
• HSBC
• JP Morgan Chase
• Lloyds Banking Group
• Rabobank
• Royal Bank of Canada
• Société Générale
• Sumitomo Mitsui Bank
• Norinchukin Bank
• Royal Bank of Scotland
• UBS AG

Sistemin şeffaflığı ve güvenilirliği yüzünden BBA sistemin manipüle edilemeyeceğini düşünüyordu. Dahası manipülasyon çok organize bir iç kartel tarafından gerçekleştirilmek zorundaydı çünkü Reuters'in sistemine göre en düşük ve en yüksek %25'lik dilim tekliflerden çıkarılıyordu. Bunun yanı sıra kalan tekliflerin sıra dışı olması gerekirdi ki faiz oranı yapay bir şekilde belirlenebilsin. Netice de bu Likidite sağlayıcıların organizasyonu ile gerçekleşti ancak art arda gelen rekabet ihlali soruşturmaları manipülasyonun ortaya çıkmasına sebep oldu(9 Şubat 2009).

Manipülasyonun temel mantığı anlaşmaların zaman ve bilgi asimetrisine dayanmaktadır. Likidite sağlayıcılar yerel yönetimlere, bankalara mortgage servislerine yüksek faizle kredi sattıktan sonra LIBOR oranlarını yapay olarak düşürürler ancak anlaşmalar değişken faizli olmayabilir ve uzun vadeli olumlu beklentilere dayanabilir. Ardından likidite sağlayıcı piyasadan ucuz faizle verdiği borçların karşılığını toplar. Böylece orijinal kreditörün değişken faizle yaptığı anlaşmaların faiz farkı sıfır riskle kreditörün cebine girer.^[8]

Manipülasyona katılan 21 bankaya 22 milyar Dolar civarında ceza yağdı.^[9] Yine de bunun bir kökten çözüm olmadığını belirtmek gerek. Otc(over the counter) piyasaların tek bir merkeze kote edilme çabası her zaman için iki fiyatı doğurur. bu fiyatlardan biri indikatiftir (merkez fiyat). Diğeri ise piyasa fiyatıdır (gerçek fiyat). Piyasada serbestçe belirlenmesi gereken gerçek fiyat eğer indikatif data tarafından belirlenmeye zorlanırsa gerçek fiyatla-indikatif fiyat arasında bir fark oluşur. Bu fark yapay dalgalanmalar ya da kazançlar için manipüle edilebilir.