Kuteybe bin Müslim

Kuteybe 669'da Basra'da, Bahila aşiretinde doğdu. Babası Müslim bin Amr Emeviler tarafından destek görse de, İkinci Fitne sırasında onlara karşı Abdullah bin Zübeyr'in yanında savaştı. Savaşta aldığı yaralardan ölmek üzere olduğu bir sırada Halife Abdülmelik'ten aldığı sözle oğlu Kuteybe'nin güvenliğini garantiledi. Güçlü Irak ve doğu valisi Haccac'ın gözüne giren Kuteybe, 701 yılında isyan halindeki Rey şehrini asilerden geri alarak buranın valisi oldu. Ardından 704 sonu veya 705 başında Halife Abdülmelik tarafından Horasan valisi yapıldı. Kuteybe'nin yükselişinde, bağlı bulunduğu Bahila aşiretinin görece zayıf oluşu, bu aşiretin kuzeyli ve güneyli Arap aşiretleri arasındaki gerilimde tarafsız kalmış oluşu ve Kuteybe gibi güçlü bir aşiretin desteğinden mahrum birisinin Haccac için tehdit unsuru olmaması etkili olmuştu. Kuteybe hayatının geri kalan on yılını Orta Asya'da Müslüman egemenliğini tesis etmekle harcadı. Bu amaçla askeri yeteneklerinin yanı sıra diplomasi ve organizasyon becerilerini de kullandı, özellikle yerli İranlı halk ve yönetici sınıfının desteğini sağladı.^{[kaynak belirtilmeli]}

Araplar, 642'de Nihavend Muharebesi'ndeki kesin zaferlerinden sonraki on yılda Orta Asya'ya ulaşmış ve Sistan ve Horasan'ı ele geçirerek eski Sasani İmparatorluğu'nun fethini tamamlamışlardı.^[4]Ceyhun'un karşısındaki ilk Arap saldırıları Şaş (Taşkent) ve Harezm'e kadar uzanıyordu, ancak bunlar ganimet ele geçirmeyi ve haraç almayı amaçlayan baskınlardan biraz daha fazlasıydı ve İkinci Fitne (683-692) sırasında Horasan'da çıkan kabileler arası savaşla kesintiye uğradı. Sonraki valiler, özellikle Said bin Osman ve el-Muhallab bin Ebî Sufra, nehrin karşısındaki toprakları fethetme girişimlerinde bulundular, ancak başarısız oldular. Yerli prensler ise Arapların rekabetlerinden yararlanmaya çalıştılar ve 689'da Tirmiz kalesini kendi toprakları için ele geçiren Arap haini Musa bin Abd Allah bin Hazim'in yardımıyla Arapları topraklarından kovmayı başardılar.^[5] Yine de, Mâverâünnehir prensleri kendi kan davaları yüzünden bölünmüş durumdaydılar ve Arap fethi karşısında birleşmeyi başaramadılar; bu durum 705'ten sonra Kutayba tarafından Arapların yararına uygun bir şekilde değerlendirilecekti.^[6] Uluslararası durum da Kutayba için elverişliydi. Tang Hanedanı zayıfladı ve İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı, Türkeş Devleti ile savaşa girdi.^[7]

Emevi valisi Haccac'ın Kuteybe'yi Maveraünnehir bölgesinin fethi ile 705 yılında görevlendirmesiyle Kuteybe bin Müslim komutasındaki Araplar Maveraünnehir'e karşı cihat başlattılar.^[8] Kuteybe bin Müslim'in hedefi Maveraünnehir ve Toharistan'ı ele geçirmekti.^[9] Sert bir kumandan olan Kuteybe büyük bir askeri harekata girişti. Aşağı Toharistan'da bazı şehirleri ele geçirip dönemin en büyük ve zengin ticaret merkezlerinden biri olan Baykent'in üzerine yürüdü ancak iki ay kadar süren bir mücadelenin ardından başarıya ulaşması üzerine Araplar Baykent'e girdiler. Şehrin zenginliğini görünce varlıkları ele geçirebilmek için karışıklık çıkarıp, birkaç günlük yağmanın ardından şehri yakıp yıktılar.^[10] Şehirde eli silah tutan erkekler öldürüldü. Kadınlar ve çocuklar esir edilerek başka bir yere gönderildi.^[11]

Şiddetli saldırılarla ilerleyen Kuteybe, hayatının son günlerine kadar benzer yöntemleri kullandı. Baykent'in ardından Talkan'da da saldırılarına devam eden Arap birlikler, teslim olanları kılıçtan geçirdi, ayrıca sıra sıra ağaçlara astırdı. Kuteybe, on yılı aşkın bir zaman boyunca saldırdığı diyarlarını yağmalayıp, tahrip ettiyse de onun saldırılara rağmen yerli halk, çeşitli yollarla Arap hakimiyetine karşı direnç gösterdi. Semerkant Türkleri Kuteybe'ye cizye vermeyi kabul eden hanları Tarhun'un yerine Gurak Han'ı başa geçirdiler (709) ve mücadelelerine devam ettiler. Kuteybe, Semerkant'a senelerce uğraştıktan sonra ancak 711'de girebildi. Semerkant'ı ele geçirdiğinde İslam dışı inançlara ait çok sayıda dini mekanı yıktırdı.^[12] Harezm'de de benzer olaylara neden olan Kuteybe, eğitimli insanları öldürtüp, kitapları ise yaktırdı.^[13] Zengin Harezm şehirlerini yağmaladıktan sonra kardeşinin esir ettiği 4.000 kadar kişiyi öldürttü.^[14] Kuteybe'nin etkin olduğu bölgelerde Müslüman olmayan halk kısa zamanda malvarlıklarını kaybetti. Zerdüştlüğe sadık kalmak için İran dinine bağlı olanlar ise yeraltındaki mağaralara sığınmak zorunda kaldılar. Görevli imamlar, ev ev dolaşarak İslam'a yeni geçenleri namaza çağırıyorlardı.^[15] Kuteybe bin Müslim ayrıca Harizm ve Soğdların kitaplarını yakıp yok etti.^[16] Kuteybe, hükümdar Nizek Tarhan'ın da boynunu vurdu ve onun başını Haccac'a yolladı. Nizek Tarhan'dan sonra bölgede İslamiyet yayıldı ve eski dinini koruyanlar, Budizm'den ayrılmayanlar ise "kafir" olarak sayıldılar.^[17] Kuteybe bin Müslim ayrıca Nizek Tarhan'ın çocukları dahil ailesi ve silah arkadaşlarının da aralarında bulunduğu yüzlerce insanın boynunu vurdurdu.^[18] Bir rivayete göre ise boynu vurdurularak öldürülen insanların sayısı 12.000 idi.^[18] Harplerden elde ettiği ganimetlerin 5'te 1'ini ve öldürttüğü aristokratların kesik başlarını Haccac'a yollayan Kuteybe, esir olarak aldığı 80 liderin de el ve ayaklarına demir kelepçe taktırıp Haccac'a yolladı.^[18] Bu Türk beylerinin tümünün ise genel uygulanan ceza gereği boynunun vurulduğu düşünülmektedir.^[18] Kuteybe'nin 715'te ölümünün ardından Maveraünnehir'deki Arap-İslam fetihleri kesintiye uğradı.^[19]

• Litvinsky, B. A.; Zhang, Guang-da; Samghabadi, R. Shabani, (Ed.) (1996). [[[:Şablon:Gbooks]] History of Civilizations of Central Asia, Volume III: The Crossroads of Civilizations, A.D. 250 to 750] |url= değerini kontrol edin (yardım). Paris: UNESCO Publishing. ISBN 92-3-103211-9. 
• Kennedy, Hugh (2007). The Great Arab Conquests: How the Spread of Islam Changed the World We Live In (İngilizce). Philadelphia, Pennsylvania: Da Capo Press. ISBN 978-0-306-81740-3. 
• The Arab Conquest, Part Two: The Arab Conquest of Transoxiana | pages = 456–465
• Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. OCLC 499987512.