แม่เจ้าบัวไหล

แม่เจ้าบัวไหล เกิดที่เมืองน่าน^[3] เป็นธิดาคนเล็กจากทั้งหมดสี่คนของเจ้าไชยสงคราม^[3] (หรือ แสนไชยสงคราม)^[4] จากหนังสือ เชื้อสายเจ้าหลวงเมืองแพร่ 4 สมัย ระบุว่าเขามีเชื้อสายเจ้าเจ็ดตนจากเมืองพะเยา^[3] ส่วนมารดาชื่ออิ่นคำ เป็นภรรยาคนที่สอง และเป็นเชลยศึกเชื้อสายยอง^[3][4] ซึ่งถูกกวาดไปไว้ที่อำเภอนาน้อย จังหวัดน่าน^[3] (บางแห่งว่าบ้านถิ่น จังหวัดแพร่)^[4] บัวไหลมีพี่ชายฝาแฝด คือ เจ้าจอมแปง กับเจ้าเทพรส และมีพี่สาวชื่อเจ้าสามผิว^[3] ซึ่งเจ้าเทพรส พี่ชาย เป็นต้นสกุลรสเข้ม^[5] ในวัยเยาว์บัวไหลได้รับการอบรมเลี้ยงดูแบบเจ้านายตามขนบธรรมเนียมล้านนามาเป็นอย่างดี^[6]

ส่วนที่มาของชื่อ บัวไหล มีหลายสำนวน สำนวนหนึ่งว่า เมื่อแรกเกิด เจ้าไชยสงครามต้องคดีกับกงสุลอังกฤษ เขาต้องนำลูกสาวคนเล็กนี้ล่องเรือลงใต้ไปด้วยเพื่อแก้คดีที่กรุงเทพมหานคร จึงตั้งชื่อดังกล่าว^[3] อีกสำนวนหนึ่งอธิบายว่า เพราะบุตรสาวคนนี้เกิดขึ้นมาในช่วงที่บิดาจ���ต้องติดต่อราชการไปมาระหว่างเมืองน่านกับพะเยาอยู่เนือง ๆ จึงตั้งชื่อดังกล่าว^[4]

บัวไหลเข้าเป็นชายาคนที่สองของเจ้าพิริยเทพวงษ์^[1][2] เจ้าผู้ครองเมืองแพร่ ซึ่งเป็นประเทศราชขนาดน้อยที่สุดในบรรดาประเทศราชทั้งห้าทางตอนเหนือของสยาม^[2] ทั้งสองมีบุตรด้วยกันเจ็ดคน ได้แก่ เจ้ากาบคำ เจ้าเวียงชื่น เจ้าสุพรรณวดี เจ้ายวงคำ เจ้ายวงแก้ว เจ้าหอมนวล และเจ้าอินทร์แปลง (หรืออินทร์แปง)^[1][4] บัวไหลเคยดำรงตำแหน่งเป็นผู้สำเร็จราชการแทนเจ้าพิริยเทพวงศ์ ปกครองเมืองแพร่อยู่เจ็ดวัน จึงถูกเรียกขานอย่างยกย่องว่า แม่เจ้าหลวง^[3][6]

หลังเกิดกบฏเงี้ยวขึ้นเมื่อวันที่ 25 กรกฎาคม พ.ศ. 2445 และถูกทางการสยามปราบปราม^[2] เจ้าพิริยเทพวงษ์หนีออกจากเมืองแพร่ไปหลวงพระบาง^[7] ฝ่ายสยามได้ทำการปลดเจ้าพิริยเทพวงษ์ลงเป็นไพร่ ให้เรียกว่า น้อยเทพวงษ์ พร้อมกับยึดคุ้มหลวงและทรัพย์สมบัติ ส่วนบัวไหลถูกถอดและถูกริบเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นตติยจุลจอมเกล้า^[8] หลังเหตุการณ์ดังกล่าว เจ้าเวียงชื่น พระธิดา และพระยาราชวงศ์ (น้อยบุญศรี) พระชามาดา ก่ออัตวินิบาตกรรมด้วยการดื่มยาพิษจนเสียชีวิตทั้งคู่^[4] ส่วนบัวไหลถูกควบคุมตัวไปกักไว้ที่กรุงเทพมหานคร พร้อมกับบุตรธิดา^[2] โดยอยู่ภายใต้การดูแลของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย เป็นระยะเวลา 4-5 ปี จึงได้รับพระบรมราชานุญาตให้กลับภูมิลำเนาได้^[6]

ในบั้นปลาย บัวไหลอาศัยอยู่กับคุณหญิงหอมนวล ราชเดชดำรง ธิดาคนเล็กและลูกเขยที่จวนข้าหลวงจังหวัดเชียงราย จนถึงแก่กรรมเมื่อ พ.ศ. 2475^[6]

บัวไหลมีฝีมือในเชิงเย็บปักถักร้อย ซึ่งได้รับการถ่ายทอดจากอิ่นคำ พระมารดาซึ่งเป็นเชลยชาวยอง โดยเฉพาะการนำปีกแมลงทับมาประดับร่วมกับผ้าลูกไม้^[4] ทั้งเคยปักผ้าม่านและหมอนขวาน รวมถึงเครื่องใช้ต่าง ๆ ถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นที่โปรดปรานยิ่งนัก พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้จัดห้องไว้โดยเฉพาะ แล้วพระราชทานนามว่า ห้องบัวไหล ถือเป็นเกียรติยศที่สูงส่ง^[3] และมีผลงานสำคัญอีกหนึ่งชิ้น คือ ผ้าปักไหมคำเป็นตัวอักษรธรรมล้านนาบนพระคัมภีร์ยาวต่อเนื่องกันหลายแผ่น ทำขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2416 หรือเมื่อบัวไหลมีอายุได้ 23 ปี ปัจจุบันเก็บรักษาไว้ที่วัดพระพุทธบาทมิ่งเมือง ซึ่งสำนักหอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร เคยมีแนวคิดที่จะยื่นเสนอให้เป็นมรดกความทรงจำแห่งโลก^[4]

• พ.ศ. 2443 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 3 ตติยจุลจอมเกล้า (ต.จ.) (ฝ่ายใน)^[9] ต่อมาวันที่ 8 ตุลาคม พ.ศ. 2446 ถูกเรียกคืนเครื่องราชอิสริยาภรณ์^[8]

• บัวผิว วงศ์พระถาง และคณะ. เชื้อสายเจ้าหลวงเมืองแพร่ 4 สมัย. แพร่ : แพร่ไทยอุสาหการพิมพ์, 2536. 151 หน้า. ISBN 974-89141-2-7