พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต

พลตรี พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต เป็นพระโอรสพระองค์ใหญ่ในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต กับหม่อมเจ้าประสงค์สม บริพัตร (ราชสกุลเดิม ไชยันต์) เป็นพระภาดาในรัชกาลที่ 8 ประสูติเมื่อวันที่ 5 ธันวาคม พ.ศ. 2447 มีพระอิสริยยศเมื่อแรกประสูติที่ หม่อมเจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร ทรงศึกษาชั้นต้นที่วังบางขุนพรหม ซึ่งเป็น��ี่ประทับของราชสกุลบริพัตร หรือที่ชาวต่างชาติสมัยนั้นให้ฉายาว่า "บางขุนพรหมยูนิเวอร์ซิตี้" จากนั้นทรงศึกษาต่อที่โรงเรียนเทพศิรินทร์ และศึกษาต่อที่วิทยาลัยแฮร์โรว์ ประเทศอังกฤษ และปริญญาตรีสาขาปรัชญา รัฐศาสตร์ และเศรษฐศาสตร์ในสำนักไครสต์เชิร์ช มหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด ทรงสำเร็จการศึกษาระดับปริญญาตรี ด้วยเกียรตินิยมอันดับหนึ่ง เมื่อปี พ.ศ. 2472 ทรงรับราชการในกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ เมื่อปี พ.ศ. 2473 ก่อนจะกราบบังคมทูลลาออกจากราชการเมื่อเดือนกรกฎาคม พ.ศ. 2475 เพื่อตามเสด็จพระบิดาและครอบครัวไปประทับยังเมืองบันดุง เกาะชวา ประเทศอินโดนีเซีย และเมื่อเสด็จนิวัติประเทศไทย พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร ทรงดำรงตำแหน่งอุปนายก ผู้อำนวยการสภากาชาดไทย เมื่อปี พ.ศ. 2491 ซึ่งเป็นการสืบตำแหน่งจากพระบิดา จนสิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 15 กันยายน พ.ศ. 2502 ที่วังสวนผักกาด ในการนี้พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เสด็จพระราชดำเนินมาพระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดเบญจมบพิตร ในวันที่ 22-23 ธันวาคม ปีเดียวกัน^[1]

นอกจากนี้พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต ยังทรงดำรงตำแหน่ง สภานายกสมาคมนักเรียนเก่าเทพศิรินทร์ในประเทศอังกฤษ และ สภานายกสมาคมนักเรียนเก่าเทพศิรินทร์ในประเทศไทยพระองค์แรก^[2]

พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต เสกสมรสกับหม่อมราชวงศ์พันธุ์ทิพย์ บริพัตร (ราชสกุลเดิม เทวกุล; พระธิดาในพระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นเทววงศวโรทัย) เมื่อวันที่ 3 พฤศจิกายน พ.ศ. 2473 ณ พระที่นั่งอัมพรสถาน พระราชวังดุสิต และประทับที่วังสวนผักกาด มีพระธิดาองค์เดียวคือหม่อมเจ้ามารศีสุขุมพันธุ์ บริพัตร

• โรงเรียนเทพศิรินทร์
• วิทยาลัยแฮร์โรว์ ประเทศอังกฤษ
• ปริญญาตรีสาขาปรัชญา รัฐศาสตร์ และเศรษฐศาสตร์ในสำนักไครสต์เชิร์ช มหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด
• ปริญญาโท (M.A.) จากมหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด
• เนติบัณฑิตอังกฤษ

พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร เป็นพระโอรสองค์ใหญ่ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต ซึ่งสมเด็จพระบรมอัยกาธิราช พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงประกาศสถาปนาขึ้นเป็น พระหลานเธอ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร ตั้งแต่พระประสูติกาลได้หนึ่งเดือน และต่อมาสมเด็จพระบรมปิตุลาธิราช พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้โปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนพระนามเป็น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า และประกาศยกขึ้นเป็น พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า โดยลำดับ ครั้นครงเจริญพระวัยขึ้น พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร ก็ยิ่งเป็นที่สนิทสิเนหาของสมเด็จพระบรมปิตุลาธิราช ได้ทรงพระกรุณาใช้สอยใกล้ชิดพระองค์เป็นเนืองนิจ ในส่วนคุณวุฒิการศึกษานั้ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร ก็ได้ทรงรับการศึกษามาเป็นอย่างดี สมควรแก่พระบรมราชตระกูลอันสูงศักดิ์ กล่าวคือ ในระหว่างปี พ.ศ. 2454 - พ.ศ. 2461 ได้ทรงเข้ารับการศึกษาวิชาสามัญในโรงเรียนมัธยมวัดเทพศิรินทร์ สอบไล่ได้ชั้นมัธยมปีที่ 6 ครั้นแล้ว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เสด็จออกไปศึกษาวิทยาการ ณ ประเทศอังกฤษ ในระหว่างปี พ.ศ. 2464 - พ.ศ. 2468 ทรงเข้าศึกษาในโรงเรียนแฮโรว์ จนจบหลักสูตร แล้วจึงได้เข้าศึกษาในหอไครสต์เชอช แห่งมหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด จนสำเร็จได้รับเกียรติปริญญาตรี ในวิชาปรัชญา วิชารัฐศาสตร์ และวิชาเศรษฐศาสตร์ แล้วเสด็จกลับเข้ามายังกรุงเทพฯ

เมื่อทรงสำเร็จการศึกษาเสด็จกลับเข้ามากรุงเทพฯ ปี พ.ศ. 2468 ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานยศทหารให้เป็น ร้อยตรี นายทหารพิเศษประจำกรมทหารราบที่ 1 มหาดเล็กรักษาพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ครั้นถึงปี พ.ศ. 2473 ได้ทรงเข้ารับราชการสนองพระเดชพระคุณในกระทรวงพระคลังมหาสมบัติในตำแหน่งเลขานุการของเสนาบดี ได้รับพระราชทานยศเป็นรองอำมาตย์เอก ปี พ.ศ. 2474 ได้เลื่อนตำแหน่งขึ้นเป็นเลขานุการกระทรวง รับพระราชทานเลื่อนยศขึ้นเป็นอำมาตย์ตรี และเลื่อนยศทหารเป็น ร้อยโท นายทหารพิเศษในสังกัดเดิม

ครั้นในปี พ.ศ. 2476 ได้เสด็จออกไปทรงศึกษาวิทยาการเพิ่มเติม ณ ประเทศอังกฤษอีก ทรงเข้าศึกษาในมหาวิทยาลัยแห่งเดิม ได้ทรงรับเกียรติปริญญาโท เมื่อปี พ.ศ. 2478 ได้ทรงสอบได้เนติบัณฑิตอังกฤษ เมื่อปี พ.ศ. 2480

ถึงแม้ว่า พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร เมื่อเสด็จกลับจากต่างประเทศตอนหลัง จะมิได้มีโอกาสทรงกลับเข้ารับราชการอีก ก็ได้ทรงดำรงพระองค์อยู่ในพระจริยาวัตรอันดีงาม ทรงรอบรู้ในศิลปวิทยาสมควรแต่ขัตติยชาติ ทรงเอาพระทัยใส่เข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทในงานพระราชพิธีอยู่เนืองนิจ และทรงรับพระราชกรณียกิจแทนพระองค์ตามควรแก่โอกาส ครั้นเมื่อปี พ.ศ. 2488 พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร ได้เสด็จนิวัตสู่พระนคร ก็ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานเครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์ อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ ในฐานะเป็นพระราชวงศ์ผู้ใหญ่อันสูงศักดิ์ และต่อมาในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เมื่อปี พ.ศ. 2491 ก็ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งอุปนายกผู้อำนวยการสภากาชาดไทย อันเป็นตำแหน่งมีเกียรติสูง พระองค์เจ้าจุมภฎพงษ์บริพัตร ก็ได้ทรงพระอุตสาหพยายามบริหารกิจการในหน้าที่ให้เจริญก้าวหน้ามาเป็นลำดับ อาทิเช่น ได้ทรงจัดสรรหน่วยพยาบาลไปช่วยราชการสงคราม ณ ประ���ทศเกาหลี และเมื่อมีเหตุการณ์ฉุกเฉินเกิดขึ้นภายในพระนคร ก็เสด็จไปทรงบัญชาการบรรเทาทุกข์แก่ประชาชนด้วยพระองค์เอง และประทับแรมอยู่ที่กองอำนวยการตลอดเวลาโดยมิได้เห็นแก่ประโยชน์สุขส่วนพระองค์และหวาดเกรงต่อภยันตราย จนพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้ทรงทราบและตระหนักในพระอุตสาหของพระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร และพระราชทานกระแสพระราชนิยมมาแต่เมืองโลซันน์ ชมเชยเป็นประการต่าง ๆ

สำหรับในด้านกระทรวงสาธารณสุข ก็ได้ทรงช่วยเหลือสนับสนุนร่วมมือในเรื่องการศึกษาวิชาแพทย์แห่งคณะแพทยศาสตร์ โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ เป็นอย่างดี ตลอดจนการจัดงานวันอนามัยโลก ก็ได้ทรงเอาพระทัยใส่อำนวยกิจการให้ดำเนินไปโดยเรียบร้อยอย่างสมบูรณ์เป็นลำดับ

ทั้งนี้ ย่อมแสดงให้เห็นประจักษ์ว่า พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร ได้ทรงบำเพ็ญกรณียกิจเป็นคุณประโยชน์แก่ประเทศชาติและพระบรมราชตระกูลมาโดยลำดับ สมกับที่ทรงเป็นพระราชวงศ์ผู้ใหญ่ในพระบรมราชจักรีวงศ์ ดำรงมั่นอยู่ในสุจริตสัมมาจารี มีความจงรักภักดีเด่นชัดอยู่ในใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท จึงได้รับการสถาปนาให้เป็นพระองค์เจ้าต่างกรม เพื่อเป็นที่เชิดชูพระเกียรติยศแห่งราชกุลบริพัตร ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต ต่อไป

จึงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้ สถาปนาพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร ขึ้นเป็นพระองค์เจ้าต่างกรม มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า"พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต" นาคนาม ทรงศักดินา 11000 ตามอย่างธรรมเนียมพระเจ้าวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าต่างกรมทั้งปวง^[3]

พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 15 กันยายน พ.ศ. 2502 ณ วังสวนผักกาด ถนนศรีอยุธยา วันที่ 16 กันยายน พ.ศ. 2502 พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เสด็จพระราชดำเนินมาในพระราชทานน้ำสรงพระศพ ณ วังสวนผัดกาด

• 5 ธันวาคม พ.ศ. 2447 — 12 มกราคม พ.ศ. 2448 : หม่อมเจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร
• 12 มกราคม พ.ศ. 2448 – 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 : พระหลานเธอ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร^[4]
• 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 – 6 มกราคม พ.ศ. 2454 : พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร^[5]
• 6 มกราคม พ.ศ. 2454 – 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2495 : พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร^[6]
• 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2495 — 15 กันยายน พ.ศ. 2502 : พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต^[7]

• พ.ศ. 2488 –   เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)^[8]
• พ.ศ. 2493 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)^[9]
• พ.ศ. 2502 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์ช้างเผือก (ป.ช.)^[10]
• พ.ศ. 2494 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)^[11]
• พ.ศ. 2484 –   เหรียญช่วยราชการเขตภายใน การรบสงครามมหาเอเชียบูรพา (ช.ร.)
• พ.ศ. 2451 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 5 ชั้นที่ 3 (จ.ป.ร.3)^[12]
• พ.ศ. 2457 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 3 (ว.ป.ร.3)^[13]
• พ.ศ. 2473 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 7 ชั้นที่ 2 (ป.ป.ร.2)^[14]
• พ.ศ. 2489 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 8 ชั้นที่ 2 (อ.ป.ร.2)^[15]
• พ.ศ. 2495 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 9 ชั้นที่ 1 (ภ.ป.ร.1)^[16]
• พ.ศ. 2454 –   เหรียญราชรุจิทอง รัชกาลที่ 6 (ร.จ.ท.6)^[17]
• พ.ศ. 2454 –   เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 6 (ร.ร.ศ.6)
• พ.ศ. 2469 –   เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 7 (ร.ร.ศ.7)
• พ.ศ. 2493 –   เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 9 (ร.ร.ศ.9)

•   ญี่ปุ่น :
  • พ.ศ. 2495 -   เครื่องราชอิสริยาภรณ์กิตติคุณ^[18]
•   เดนมาร์ก :
  • พ.ศ. 2496 -   เครื่องราชอิสริยาภรณ์ไอยรา^[19]
•   เยอรมนี :
  • พ.ศ. 2497 -   เหรียญกาชาดเยอมนี ชั้นที่ 1^[20]
•   ลาว :
  • พ.ศ. 2498 -   เครื่องราชอิสริยาภรณ์ล้านช้างร่มขาว ชั้นที่ 1^[21]
•   กัมพูชา :
  • พ.ศ. 2498 -   เครื่องราชอิสริยาภรณ์แห่งกัมพูชา ชั้นที่ 1^[22]

• 28 มกราคม พ.ศ. 2469: นายร้อยตรีพิเศษ ประจำกรมทหารบกราบที่ 1 มหาดเล็กรักษาพระองค์^[23]
• 19 ตุลาคม พ.ศ. 2474: นายร้อยโทพิเศษ^[24]
• 22 เมษายน พ.ศ. 2493: พันเอก^[25]
• 10 เมษายน พ.ศ. 2500: พลตรี^[26]

• พระประวัติ จากเว็บไซต์วังสวนผักกาด