Tilo

Tilo jake az metalhoe ast, ki inson onro 8 hazor sol muqaddam avvalin bor şinoxt va dar asri birinçī (jo mezolit) zanhoi Afriqo xudro bo muhra, şadda va nişonahoi sarisinagiji tiloī oroiş medodand. Istehsoli avvalini tilo, az rūi ma'lumothoi arxeologī, dar Misr oƣoz jofta bud va tiloro Oftob «qursi kalonu duraxşoni tilo» menomidand. Dar qadim oroiş bo tilo ramzi Oftob, bojgarī va cun pul xidmat mekard. Parastişi tilo cun in'ikosi parastişi Oftob dar rūji Zamin, tavonogī va buzurgiji on na tanho dar Misr, balki ba tamadduni digar mamolik pahn şud. Dar on zamonho dar Misr dar jak sol 50 tonn tilo istehsol mekardand, ki in raqam ba raqami istehsoli tilo dar Rusija (soli 1913), jo dar asri guzaşta IMA va Kanada va holo dar Ūzbekiston, ki hamin miqdor tiloro hosil mekunand, rost meojad. Hol on ki miqdori (klarki) tilo dar qişri zamin hamagī 5•10⁻⁷%-ro taşkil mekunad.

Arxeologho dar vodiji Şohoni Fiv, sohili capi rūdi Nil, az oromgohi Fir'avni noma'lum masnuothoi az tilo soxtaşudaro darjoft namudand. Soli 1922 arxeologi inglis G.Karter az tobuti tilogini mumijokardaşudai Fir'avn Tutanxamon, ki zijoda az 3400 sol qabl ba xok suporida şuda budast, 110 kg tilo va margniqobi tiloī hafrijot kard. Dar borai tilo rivojat ast, ki fidojoni Misr bovar mekunondand, ki gūjo Oftob tiloro ofarida, ba Zamin cun boron merezad, az on jodgorihoi sutunu devormonand bino mekardand. Fir'avni Misr Exnaton, ki tarafdori sitoişi Oftob bud, bo fidojon munosibataşro kanda, Fivro tark namud. Ū markazi sitoişgaroni nav — ibodatxonai Axet-Atoni berūpūşro, ki dar boloi devorhojaş kursihoi sajqaldoda oftobro in'ikos mekardand, soxt. Sitoişi Oftob dar bajni digar qabilaho niz pahn şuda bud. Dar davrai kaşfijothoi geografī (soli 1519) sajjohi ispanī Ernan Kortesu ba Amerika roh peşa kard, hinduho ūro bo tab'i xuş peşvoz girifta, dar qatori digar tuhfaho du kursiji doiraaşon 1 m (jaktoaş az tilo, digaraş az nuqra), cun ramzi sitoişi Oftobu Mohtob peşkaş kardand. «Ba nekī — badī» guftaand. Va Ernan Kortes, Fransisko Pisarro (a. XVI) va digar zabtkunandagoni mamoliki Amerikai Çanubī (Peru, Cilī, Argentina, Ekvador, Bolivija) tamomi bojgariji in mamlakathoro toroç namuda, siqqa soxta ba Avrupo burdand.

Holo dar pojtaxti Kolumbija şahri Bogoto dar Osorxonai tilo 8000 nomgūji masnuothoi sitoişiji hinduhoi qadim mahfuz ast. Savole ba mijon meojad, ki tilo dar osorxona az kuço pajdo şud? Posux. Mardumi tahçoī jak qismi masnuoti tiloro az ispanho dar çangalhoi tropikī andaruni reşaho pinhon kardand. Qismi digari onho sadsolaho dar qa'ri kūli Gautovita, ki az rūi rasmu oini muqaddasi atstekamho, inkiho va xalqijathoi digari Amerikai Çanubī ba kūl partofta şuda budand, onhoro ba dast ovardand. Az rūi urfu odati in xalqijat dar qadim dohiro mehrubonī mekardand va ba tanai vaj xokai tiloī memolidand. Pas az on ū bo aşxosi muqaddas dar sal nişasta, dar kūl ba samti şarq şino mekardand. Hangomi şu'la zadani Oftob dar sohili şarqiji kūl dohiro muborakbod, mehrubonī namuda, anguştarī, şadda, muhra, tasbeh, gardanband, cangoli hajvonhoi az tilo soxtaşudaro ba bolojaş mepoşidand. Holo qismi kūlro xuşk karda, masnuothoi tiloiro girifta ba osorxona suporidand. Dar asrhoi ba'dina muajjan şud, ki Misr az tilo boj budast va onro ba bozori çahonī mebarovardand.

Hazorsolaho siparī şuda (2500 sol qabl), davlati Lidija (dar Osijoi Xurd) baroi ba nizom darovardani munosibathoi iqtisodī bo Junon va Şarq tangai tiloiro ba savdo barovard. Az in iqdomi nek şohi forsho Kir ogoh şuda, Lidioro ba itoati xud megirad va siqqakuniji tangai tiloiro dar digar mamolik pahn mekunad.

Dar asri XVII tangahoi tiloī dar Rusija pajdo şuda, 10 rub. arziş doştand va ba şarafi imperatori Rusija Elizaveta Petrovna in tangaho «imperial» noguzorī meşudand. Tilo metalli asil, zardrang, jozanda, kaşoljobanda, vaznin (ziciaş 15,6 — 19,2 g/sm³), muloim (saxtiaş — 2,5-3), dar harorati 1063⁰S ob meşavad, ba tunukahoi nozuk va to 3-15 km sim daroz kaşida meşavad. Az rūi in xususijathojaş tiloro dar çavohirot va sanoat istifoda mebarand. Dar çavohirot 75-76 % tilo, elektronika 9 %, stomatologija 3 %, siqkakuniji tangaho 4 % va digar sohahoi 8 %, va preparathoi tibbī, xūla, tahqiqothoi ilmī, optika, zarfhoi kimijovī, simsozī va rasmtajjorkunī istifoda meşavad. Dar solhoi oxir tiloro bisjortar dar sanoat baroi tajjor kardani xūlahoe, ki baroi kafşeri mavodi dvigatelhoi reaktivī, muşakho, reaktorhoi jadroī, samoljothoi sur'ataşon az sur'ati ovoz zijodtar ast va digar taçhizotho istifoda mebarand. Bo tilo muşakho, kiştihoi kajhoniro mepūşonand. Masalan, dar kiştiji «Kolumbija» amerikoiho zijoda az 40 kg tiloro istifoda kardand. Dar sathi qoƣaz jo cūb şireşi maxsus molida, xokai tiloiro medavonand, bo tilo rūpūş meşavad. Dar 1 m² sathi çism 3 gr. tilo sarf meşavad.

• Paddefet, R. Zoloto Ximija. M. : Mir, 1982. — 259 s.