Tazama chanzo cha Ukomeshaji wa Biashara ya Watumwa

Huruhusiwi kuhariri ukurasa huu, kwa sababu hizo:
Ukurasa huu umefungwa ili kuepuka uhariri na matendo mengine.
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis. The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
- Start of block: 08:48, 2 Julai 2024
- Expiry of block: 08:48, 2 Julai 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20. Tafadhali jumuisha taarifa zote hapo juu katika maswali yoyote unayouliza. Ikiwa unaamini kuwa ulizuiwa kimakosa, unaweza kupata maelezo na maagizo ya ziada katika sera ya kimataifa ya No open proxies. La sivyo, ili kujadili kizuizi tafadhali chapisha ombi la ukaguzi kwenye Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Unaweza kutazama na kunakili chanzo cha ukurasa huu.
[[File:Official medallion of the British Anti-Slavery Society (1795).jpg|thumb|200px|right|[[Josiah Wedgwood#"Am I Not a Man and a Brother?"|"''Je, mimi si mtu, tena ndugu?''"]]: [[mchoro]] wa [[Josiah Wedgwood]] kwa ajili ya kampeni ya Uingereza dhidi ya utumwa, [[1787]].]]
[[File:Remember Your Weekly Pledge Massachusetts Anti-Slavey Society collection box.jpg|thumb|200px|right|Boxi la kuchangia [[Massachusetts Anti-Slavery Society]]. mwaka [[1850]] hivi.]]
'''Ukomeshaji wa biashara ya watumwa''' ni mchakato au mlolongo wa matukio yaliyopelekea ufutaji au usitishaji wa [[biashara]] ya [[watumwa]] katika [[karne ya 19]]. 

[[Biashara ya watumwa]] ilikuwa biashara iliyodhalilisha [[utu]] wa [[binadamu]], hasa [[Waafrika]] ambao ndio waliotumika kwa kiasi kikubwa katika biashara hiyo. Basi, baadhi ya watu [[Ulaya]] waliweza kuona madhara mbalimbali yaliyotokana na biashara hiyo hatarishi, na kuamua kuanzisha tapo la kuikomesha. Wengi wao walikuwa watu wa [[dini]] waliosukumwa na sababu za [[ubinadamu]]. 

Baadaye [[Taifa|mataifa]] kama [[Uingereza]] yaliongeza bidii katika ukomeshaji wa biashara ya utumwa. Kwa kiasi fulani ukomeshaji wa [[biashara ya utumwa]] ulikuwa una manufaa ya [[Uchumi|kiuchumi]] kwao, hasa kufuatia matokeo ya [[mapinduzi ya viwanda]] yaliyotokea nchini mwao. 

Uingereza ukiwa taifa kiongozi katika biashara hiyo, halafu katika zoezi hilo la kuikomesha, ulisaidia kwa kiasi kikubwa katika ukomeshaji wa biashara hii iliyopitia katika [[bahari ya Atlantiki]] na ile ya [[bahari ya Hindi]]. Si mataifa yote yalikubaliana na matakwa ya Uingereza ya kukomesha biashara ya utumwa, hivyo Uingereza ilipata upinzani kutoka kwa mataifa mengine yaliyokuwa bado yananufaika na biashara hii kama [[Ufaransa]] na [[Ureno]]. 

== Ukomeshaji ==
Kampeni ya ukomeshaji wa [[biashara ya watumwa]] haikutoka [[Afrika]]. Ilianzia huko [[Ulaya]]: kwa kiasi fulani kutokana na sababu za ubinadamu, na kwa kiasi fulani kutokana na kupungua kwa umaarufu wa [[biashara ya utumwa kupitia Atlantiki]] pamoja na upatikanaji wa [[uhuru]] wa [[Marekani]]; pia kubadilika kwa mwelekeo wa Ulaya kutoka [[Amerika]] kwenda [[Mashariki ya Mbali]] na Afrika.

=== Msukumo wa Magharibi katika ukomeshaji wa watumwa ===
[[Mfalme]] [[Luis X]] wa Ufaransa alifuta [[utumwa]] [[mwaka]] [[1315]], halafu [[Kaisari]] [[Karolo V]], akiwa pia mfalme wa [[Hispania]], alitunga [[sheria]] mpya za kufikia hatua hiyo mwaka [[1542]], lakini hazikutekelezwa. 

Mwishoni mwa [[karne ya 17]], [[Kanisa Katoliki]] lililaani rasmi biashara hiyo, jambo lililosisitizwa kwa nguvu na [[Papa Gregori XVI]] mwaka [[1839]]. Lakini tapo la harakati ya kufuta utumwa lilianza mwishoni mwa [[karne ya 18]] katika [[madhehebu]] ya [[Quakers]] huko [[Uingereza]] na [[Marekani]].<ref>Wilson, Thomas, ''The Oglethorpe Plan'', 201–06.</ref>

Hapo mawazo ya [[Wazungu]] kuhusu [[Waafrika]] yalizidi kubadilika kwa kuanza kumwona Mwafrika kwa mwelekeo wa kibinadamu zaidi. Jambo hili lilileteleza kudai ukomeshaji wa biashara ya watumwa. Biashara ya watumwa ilianza kuonekana kama [[biashara ovu]] ambayo ilisababisha [[Kifo|vifo]] kwa [[idadi]] kubwa ya watu, ilizuia upanuzi wa biashara za aina nyingine katika [[pwani]] za Afrika, na kuruhusu [[unyama]] kustawi [[barani]]. 

Watetezi wa ukomeshaji walijitahidi kutumia [[Ukristo]], [[teknolojia]] ya [[ustaarabu wa Magharibi]], na biashara ya kawaida, hasa katika [[bidhaa]] za [[kilimo]], katika kuizima biashara ya watumwa. Hata hivyo, kwanza walipaswa kuushawishi [[umma]] huko Ulaya na Marekani kukubali ukomeshaji wa utumwa, halikadhalika fikra za [[serikali]] kuhusu biashara ya watumwa zilitakiwa nazo kubadilishwa.

Kampeni ya ukomeshaji wa biashara ya watumwa huko [[Magharibi]] iliongozwa na [[Uingereza]]. Baada ya kushindwa kwa pendekezo la ukomeshaji wa biashara ya watumwa kwa pamoja katika mwaka wa [[1787]] na [[1807]], Uingereza ilibuni mpango wa utekelezaji wenye vipengele vitatu ili kutia [[kani]] shughuli hiyo.
* Hatua ya kwanza ilikuwa kuyafanya mataifa mengine kutunga [[sheria]] ambazo zitaharamisha raia wao kujihusisha na biashara ya watumwa.
* Hatua ya pili ni ile ya kutayarisha [[mkataba|mikataba]] ya pande [[mbili]] ambayo [[wanamaji]] waruhusiwe kupekua meli na kukamata meli za biashara za taifa jingine endapo zitapatikana zikiendesha biashara ya watumwa.
* Ya tatu ni ushirikiano kupitia [[tume za pamoja]] zenye uwezo wa kuhukumu meli za watumwa zinazokamatwa, na kuwaachilia huru [[watumwa]] wanaopatikana ndani ya meli hizo.

Ni jambo la kushangaza kuona kuwa mpango huu haukuanzishwa Afrika, kulikotoka watumwa wengi wakati huo, ulielekezwa zaidi huko Ulaya na Marekani kulikokuwa na wanunuzi wa watumwa hao.

Serikali zilizokuwa dhaifu zilisalimu amri kwa shinikizo la Waingereza la kukomesha biashara ya watumwa, lakini katika hali nyingine, mpango huu ulikubalika tu baada ya vitisho kutoka [[Uingereza]], [[Denmark]], [[Uholanzi]] na [[Sweden]] zilitia [[sahihi ya makubaliano]] ya kukomesha [[utumwa]] kwa pamoja na [[Uingereza]], [[Hispania]]  na [[Ureno]] zilikubali kuizima biashara kwa [[fidia]] kutoka Uingereza mnamo mwaka [[1817]], ijapokuwa Ureno haikukomesha biashara hiyo moja kwa moja hadi ilipofikia mwaka [[1842]], baada ya tishio kutoka Uingereza. [[Brazil]] iliendelea na biashara hiyo hadi mwaka [[1850]], wakati [[Cuba]] haikukomesha biashara hiyo hadi ilipofikia mwaka [[1866]]. 

Nchi nyingine zilizokuwa na nguvu zaidi kisiasa kwa upande mwingine, zilitumia njia nyingine kujibu mapigo ya shinikizo la Waingereza ambalo waliliona kama [[uvamizi wa mamlaka]] yao. [[Ufaransa]] na [[Marekani]] ziliendelea na biashara hiyo kwa miaka kadhaa kabla ya kuikomesha kabisa. Ufaransa ilikubali kuikomesha biashara hiyo katika miaka ya [[1830]], wakati Marekani haikuikomesha hadi ilipofika [[nusu]] ya pili ya [[karne ya 19]].

Wenye [[Shamba|mashamba]] huko Marekani na katika [[visiwa]] vya [[Karibi]] walipinga ukomeshaji wa biashara ya watumwa kwa sababu mbalimbali. Hawakuona maana yoyote katika kukomesha biashara ya watumwa kwa kutumia [[hoja ya ubinadamu]]. Watu hao walikuwa [[wabaguzi wa rangi]] kiasi kwamba hawakuweza kuona ni kwa vipi ukomeshaji wa biashara ya watumwa utawasaidia [[watu weusi]]. Waling’ang’ania kwa muda mrefu faida nyingi za kiuchumi walizojikusanyia kutokana na umilikaji wa watumwa na [[nguvu-kazi]] za watumwa hao katika mashamba yao. Zaidi ya hayo, upinzani wao uliimarishwa na kuhitajika sana kwa bidhaa zilizozalishwa na watumwa huko [[Magharibi]]. Wakati huohuo, Magharibi, iliyokuwa inaongozwa na Uingereza, ilikuwa inashinikiza upigwaji marufuku wa uingizaji wa watumwa ambao [[wenye mashamba]] waliwaona ni muhimu katika kuongeza utoaji wa bidhaa hizo.

=== Mchakato wa ukomeshaji wa utumwa ===
[[Dhamana]] ya ukomeshaji wa biashara ya watumwa ilikabidhiwa kwa [[makamanda]] wa [[meli za kivita]] zilizoendesha shughuli zake, si tu katika [[pwani]] ya [[Afrika ya Magharibi]], bali pia katika [[bahari ya Kati]]. Ufaransa iliongoza operesheni hizo katika hiyo bahari ya Mediterania kama moja ya mbinu zake za kuliwezesha [[jeshi la majini|jeshi lake la majini]] kuitawala bahari hiyo iliyozungukwa na nchi kavu. 

Kwa muda, katika [[miaka ya 1830]], Uingereza ilionekana kupoteza uongozi wake katika kukomesha biashara ya watumwa. Shughuli za meli za kivita zilikuwa na [[ushindi]] katika sehemu fulani tu. Meli za Waingereza zilikamata meli za watumwa za Wafaransa kati ya [[Mauritius]] na [[Bukini]] katika [[bahari ya Hindi]]. Lakini hakukuwepo kanuni za namna ya kuwashughulikia waliokamatwa.

Mara nyingine watumwa waliokuwa chomboni waliachiwa huru, na mara nyingine walisambazwa katika [[mashamba ya wenyeji]]. Meli za Wafaransa zilizokamatwa na Wafaransa wenyewe zilishtakiwa, na watumwa waliookolewa walipelekwa [[Kayenne]]. Hata hivyo zoezi zima la ukomeshaji wa biashara hii lilikuwa na ukosefu wa uwiano wa aina mbalimbali. Kwa mfano hukumu ilitolewa dhidi ya meli ya watumwa na si dhidi ya [[wafanyabiashara]]. Huko Marekani pia kuliwepo na tofauti kadhaa zilipingana kukamata meli za watumwa. Kwa sababu hiyo, ni meli chache sana zilizokamatwa, licha ya takribani meli [[sabini]] za kijeshi kutoka mataifa mbalimbali kushirikiana.

[[Wafanyabiashara ya watumwa]] pia waliyafanya majukumu ya kikundi cha [[merikebu]] na vita yawe magumu zaidi. Walitumia [[bendera]] bandia pamoja na njia nyingine za [[udanganyifu]] ili kuepuka kugundulika na kukamatwa. Hii ilichangia katika kuongezeka kwa [[vurugu]]. [[Kapteni|Makapteni]] wa vikundi vya merikebu na [[gavana|magavana]] wenyeji wa makazi ya Magharibi walianza [[safari za bara]] kuwaadhibu waliofanya biashara ya watumwa. [[Vituo vya biashara]] hatimaye navyo vilishambuliwa na kuangamizwa. Mifano ya vituo hivyo ni kama vile vilivyokuwa [[Cape Mount]] ambavyo vilishambuliwa kwa [[mabomu]] na gavana wa [[Liberia]], [[mchungaji]] [[Jehudi Ashamum]]. Watumwa waliopatikana kutokana na safari hizo waliachiwa huru na kupelekwa [[Sierra Leone]], [[Gambia]] na [[Mauritius]].

Kutokana na jambo hilo, iligunduliwa kuwa muhimu kuwahusisha [[viongozi wa Kiafrika]] katika ukomeshaji wa biashara ya watumwa. Kufuatia uamuzi huo mbinu mbili mpya zilianzishwa na Uingereza na Ufaransa.
* Ya kwanza ilikuwa kwamba mikataba ilianza kutiwa saini kati yao na [[viongozi wenyeji]] walioahidi kutumia njia za [[amani]] au za [[nguvu]] kuzima biashara ya watumwa katika maeneo yao.
* Mbinu ya pili ilikuwa kuzingira vituo muhimu vya kusafirishia watumwa nje, ili kusitisha upelekaji wa watumwa. Uingiliano huu uliashiria mwanzo wa [[diplomasia]] ya mabavu. Hali hii ilijitokeza hasa [[pwani ya Afrika Magharibi]] kati ya miaka [[1841]] na [[1850]], mahali ambapo palikuwa ndio [[kitovu cha biashara ya watumwa]] [[Biashara ya utumwa kupitia Atlantiki|waliovuka Atlantiki]].

Kipindi cha miaka [[1841]] - [[1850]] kilikuwa pia maarufu kwa [[biashara ya ng'ambo ya Sahara|biashara ya watumwa ya kuvuka Sahara]]. [[Nchi za Magharibi]] hazikuwa na namna yoyote ya kukomesha biashara hiyo kwa sababu ilikuwa moja kwa moja mikononi mwa [[Waafrika]] na haikuenea nje ya mipaka ya Afrika. Kati ya 1841-[[1842]], utawala wa muda wa [[Tunisia]] ulikomesha biashara ya watumwa, na [[Sultani]] wa [[Ottoman]] aliipiga marufuku biashara hiyo mnamo mwaka [[1857]]. Hata hivyo majaribio hayakupunguza kwa kiwango kikubwa idadi ya watumwa waliokuwa bado wanasafirishwa nje, na jitihada za baadaye hazikuonyesha matunda yoyote.

== Mwitikio wa Waafrika ==
Zaidi ya Waafrika [[milioni]] moja waliuzwa huko [[Amerika]] katika miongo miwili ya mwisho ya karne ya 18 kabla ya biashara ya watumwa kukomeshwa rasmi huko Magharibi. Kitendo cha kutunga [[sheria ya ukomeshaji wa biashara ya watumwa]] huko Ulaya hakikutosha kusitisha biashara hiyo mara moja. Vituo vya [[jadi]] vya biashara ya watumwa katika maeneo yaliyodhibitiwa na [[Wazungu]] kama vile [[Sierra Leone]], [[Liberia]] na [[Gold Coast]] vilifungwa. Kutokana na udhaifu wa [[viongozi wa kisiasa]] wa jamii hizi, zoezi la kukomesha biashara ya watumwa halikuvuka mipaka yao.

Sehemu nyingine kama vile [[Dahomey]], ambako mtawala wake alitegemea biashara ya utumwa, biashara ya kawaida ya watumwa iliendelea. Kulikuwa na uhakika wa upatikanaji wa watumwa kutoka [[Sudan]] ya Kati, na [[vita]] miongoni mwa [[Wayoruba]] vilifurisha [[soko]] la [[Whydah]] kwa watumwa. Viongozi wa jadi na wafanyabiashara ya watumwa wa pwani walitoa watumwa kwa wafanyabiashara wa Ureno na Brazil ambao walitajirika kwa biashara hii kabla ya kugeukia biashara ya bidhaa nyinginezo.

Kulikuwepo na taasisi za kienyeji pamoja na vikundi rasmi ambavyo vilihusika na sehemu kubwa ya biashara ya watumwa katika eneo la [[delta ya Niger]] na [[Kalabari Kongwe]] (Old Calabar). Miongoni mwao walikuwemo [[makuhani]] na [[waheshimiwa]], [[waaguzi]] wa [[Arochukwu]], na [[jumuiya ya Ekpe]]. Biashara iliratibiwa kwa kanuni zilizojulikana kwa muda mrefu, na watumwa walipatikana kutoka sehemu za mbali, kama vile [[Sokoto]], [[Benue]], [[Nupe]] na Kaskazini-Magharibi mwa [[Cameroon]]. Kulikuwa pia na [[sheria za jadi]] na [[desturi]] za jamii ambazo ziliruhusu watumwa kuchukuliwa kutoka karibu zaidi na nyumbani, kutoka maeneo ya ndani zaidi ya [[delta]].

== Hifadhi ya Watumwa ==
=== Sierra Leone ===
Mnamo mwaka [[1788]], [[Sierra Leone]] ilianzishwa kama [[makazi ya huruma]] na kama sehemu ya tapo la kupinga utumwa. Uhurishaji wa watumwa ulikuwa usaidiwe kwa kuwaingiza katika [[Ukristo]] na [[ustaarabu wa Magharibi]]. Walikuwa pia wapatiwe mwelekeo wa kibiashara.

Watumwa wengi zaidi walioachiwa huru waliletwa huko, na ilipofikia mwaka [[1811]], jumla ya watu hao ilishafikia 4,000. Ilipofikia mwaka [[1838]], tayari Waafrika 21,000 walikuwa wakiishi [[Freetown]] na [[Kijiji|vijiji]] kadhaa vilivyouzunguka [[mji]] huo. Ilipofika mwaka [[1830]] idadi ya watu ilishaongezeka karibu mara tatu.

Freetown ilikuwa si tu [[makao makuu]] ya utawala wa [[koloni]] la kifalme la Kiingereza na ya Makamu Mkuu wa [[Jeshi la Wanamaji]], bali pia kituo rasmi cha [[ukombozi]] wa [[Tume ya Pamoja]] iliyokuwa ikihukumu meli za watumwa zilizokamatwa. Koloni lilifunguliwa kwa biashara ya nje mnamo mwaka [[1831]]; kutokana na hili, [[ruzuku]] kutoka [[serikali]] ya Uingereza iliondolewa, na wakazi walitakiwa kuchukua [[madaraka]] juu ya masuala yao ya kujitegemea.

Hadi kipindi cha pili cha [[karne ya 19]], tamaduni mbalimbali za Sierra Leone zilishaunganishwa pamoja kuunda jamii ya [[Krioli]], kwa [[maendeleo]] yake peke yake ya ndani. Mwaka [[1853]], wananchi wa Sierra Leone walifanywa [[raia]] wa mfalme wa Uingereza.

=== Liberia ===
[[Liberia]] ilikuwa matokeo ya haja ya kusaidia na kustaarabisha Waafrika. Vuguvugu hizi zilianzishwa na chama cha ukoloni cha Marekani, na serikali ya shirikisho ya [[USA]] ilisaidia kwa kuiongezea idadi ya watu kwa kuwapeleka watumwa walioachiwa huru na [[merikebu za doria]] ili kuishi huko. Liberia pia ilikuwa matokeo ya nia ya kujaribu kupunguza athari za watu weusi waliopatiwa uhuru wao huko Marekani.

Tatizo la kwanza lililowakumba [[walowezi]] wa Liberia lilitokana na [[chuki]] ya viongozi wa nchi jirani za Kiafrika, ambao walichukia kuingiliwa na wageni katika nchi yao na kuwa tishio kwenye biashara ya watumwa ambayo ilikuwa shughuli yao kuu ya kibiashara ya kuvuka bahari. Pingamizi lao lilidhibitiwa na [[walowezi]] chini ya uongozi wa [[Jehudi Ashmum]], na hivyo kutoa mwanya kwa koloni kuendelea kuwepo.

Koloni lilipewa jina la [[Liberia]], na [[Monrovia]] ukawa ndio [[mji mkuu]], na [[Ralph Randolph Gurley]] mnamo mwaka [[1824]]. Liberia ilitawaliwa na [[Chama cha Ukoloni cha Marekani]] (American Colonization Society) kwa kumtumia kiongozi rasmi ambaye, kutokana na umbali, aliachiwa huru kwa kiasi fulani kutawala kulingana na ufafanuzi binafsi wa hati iliyoidhinisha makazi hayo.

Liberia iliundwa si tu na Waafrika walioachiwa huru; idadi kubwa ya walowezi wa mwanzo walikuwa watumwa waliotolewa utumwani huko kusini mwa Marekani kwa sharti la kuhama.

== Biashara mbadala ==
Katika enzi za ukomeshaji wa utumwa, nchi za Magharibi kwa jumla zilijali zaidi kulinda biashara mpya za mazao ya kilimo kuliko kufanikisha ukomeshaji wa biashara ya watumwa. Biashara ya bidhaa nyingine haikushinda kwelikweli, na biashara ya watumwa iliendelea sambamba na biashara hiyo.

[[Mapinduzi ya Viwanda na Teknolojia]] huko Uingereza na Ufaransa yalizua soko kubwa la bidhaa za Kiafrika kama vile [[mafuta ya mawese]], ambayo yalihitajika kulainisha [[mashine]], na kama [[malighafi]] ya kutengeneza [[sabuni]] na [[mafuta ya taa]].
Ufaransa pia iliingiza [[karanga]] na aina fulani ya [[njugu]] kutoka [[Senegal]] na [[Gambia]] kwa ajili ya kutengeneza [[sabuni za nyumbani]]. Ukuaji wa biashara hii uliwakilisha uanzishaji wa biashara ya kuchukua nafasi ya biashara ya watumwa. Mabadiliko hayo ya kiuchumi nayo yaliongezewa kasi na ueneaji wa Ukristo, [[elimu ya Magharibi]] na athari nyingine za kitamaduni kutoka [[Ulaya]] na [[Marekani]].

== Hitimisho ==
Kwa namna fulani biashara ya watumwa ilibadilishwa kwa [[ukoloni]]. Chini ya utawala wa kikoloni, mabaki ya biashara ya watumwa na utumwa kama asasi ya jamii vilikomeshwa. Kwa mfano kati ya miaka [[1860]]-[[1870]], wakati biashara ya watumwa ilikuwa inakufa huko Magharibi na Kusini, pwani ya [[Afrika Mashariki]] ilikuwa inashuhudia kuhuishwa kwa biashara hiyo. Jitihada za Uingereza za kuzima biashara hiyo kwa kutiliana mikataba na [[Sultani wa Zanzibar]] zilikuwa na athari ndogo tu. Ni pale tu kulipoanzishwa utawala wa kikoloni katika eneo hilo, ndipo biashara ya watumwa ilipofika mwisho wake.

Hata hivyo, baadhi ya aina mbaya zaidi za ukoloni, kama vile mfumo wa [[ubaguzi wa rangi]] huko [[Afrika ya Kusini]], zilikaribiana sana na utumwa. Mapambano dhidi ya kudhalilishwa kwa [[utu]] wa binadamu yanapaswa kuendelezwa. 

Utambuzi wa [[unyama]] wa biashara ya watumwa unazidi kuongezeka. Kadhalika, lipo tapo linalozidi kupamba moto la kutaka Afrika na Waafrika walioko uhamishoni kudai [[fidia]] kutokana na [[madhara yaliyosababishwa na biashara ya watumwa]].

==Tanbihi==
{{reflist}}

== Angalia pia ==
* [[Utumwa]]
* [[Biashara ya watumwa]]
* [[Biashara ya utumwa kupitia Atlantiki]]
* [[Biashara ya utumwa kupitia Bahari ya Hindi]]
* [[Karne ya Kumi na Tisa]]

== Marejeo ==
# Anstey, R. (1975). Atlantic Slave Trade and British abolition, 1760-1810, Cambridge University Press, London
# Asiegbu, J. U. J. (1969). ''Slavery and the Politics of Liberation, 1787-1861: A Study of Liberated African Emigration and British Ant-Slavery Policy'', Longmans Green, London 
# Austen, R. A. (1970) The Abolition of the overseas slave trade: a distorted theme in West African history', JHSN
# Buxton, T. F. (1840). The African Slave Trade and its redemy, John Murray, London
# Duignan, P. (1963). ''The United States and the African slave trade, 1619-1862'', Revolution and Peace Hoover Institution on War, Stanford

== Viungo vya nje ==
* [http://www.nmm.ac.uk/freedom/viewTheme.cfm/theme/triangular Triangular Trade] {{Wayback|url=http://www.nmm.ac.uk/freedom/viewTheme.cfm/theme/triangular |date=20070402230755 }}
* [http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/slavery.htm Biashara ya Utumwa] {{Wayback|url=http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/slavery.htm |date=20100306052250 }}
* [http://slavetrade.parliament.uk/ Biashara ya Utumwa 1600 - 1807] {{Wayback|url=http://slavetrade.parliament.uk/ |date=20070626161124 }}
{{Africa topics}}
[[Jamii:Historia]]
[[Jamii:Utumwa]]
[[Jamii:Biashara]]
Vigezo vinavyotumiwa kwenye ukurasa huu:
Rudia Ukomeshaji wa Biashara ya Watumwa.
Rudishwa kutoka "https://sw.wikipedia.org/wiki/Ukomeshaji_wa_Biashara_ya_Watumwa"