Tazama chanzo cha Mapenzi

Huruhusiwi kuhariri ukurasa huu, kwa sababu hiyo:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Julai 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Julai 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Tafadhali jumuisha taarifa zote hapo juu katika maswali yoyote unayouliza. Ikiwa unaamini kuwa ulizuiwa kimakosa, unaweza kupata maelezo na maagizo ya ziada katika sera ya kimataifa ya No open proxies.
La sivyo, ili kujadili kizuizi tafadhali chapisha ombi la ukaguzi kwenye Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Unaweza kutazama na kunakili chanzo cha ukurasa huu.
[[File:Two left hands forming a heart shape.jpg|thumb|right|Mikono miwili ikiunganika kutengenezea umbo la moyo.]]
{{Mapendo}}
'''Mapenzi''' ni [[neno]] la [[Kiswahili]] linalojumlisha [[idadi]] kadhaa ya [[hisia]], kuanzia [[mahaba]], [[pendo]] hadi [[upendo]] wa [[Mungu|Kimungu]].

Ni kwamba [[kitenzi]] "kupenda" kinaweza kurejelea aina za hisia, hali na mitazamo tofautitofauti, kuanzia [[ridhaa]] ya jumla ya [[kitu]] ("Napenda [[chakula]] hiki"), hadi [[mvuto]] mkali kati ya [[binadamu]] ("Nampenda [[mume]] wangu"). [[Uanuwai]] wa [[matumizi]] na [[maana]], pamoja na [[utata]] wa hisia zinazohusika, hufanya kuwe na [[ugumu]] katika [[ufafanuzi]], hata kulingana na hali nyingine za kihisia.

Ki[[dhahania]], ''mapenzi'' kwa kawaida yanarejelea [[hisia za ndani]], zisizoelezeka, za kudumu kwa mwingine, yakishirikisha hisia tofauti, kutoka [[hamu]] na [[urafiki]] wa kimahaba hadi ukaribu wa kihisia wa [[kifamilia]] na [[kitaamuli]], usioelekea kabisa [[ngono]]<ref name="PlatonicSchool">{{cite book |last=Kristeller |first=Paul Oskar |title=Renaissance Thought and the Arts: Collected Essays |publisher=Princeton University |year=1980 |isbn=0-691-02010-8}}</ref> na hata [[umoja]] wa kina au [[ibada]] ya [[upendo]] wa ki[[dini]]. <ref name="Gita"> {{cite book |last= Mascaró |first=Juan |title=The Bhagavad Gita |url= https://archive.org/details/bhagavadgita0000unse_r9w2 |publisher=Penguin Classics |year=2003 |isbn=0-140-44918-3}} (J. Mascaró, translator)</ref>

Mapenzi katika aina zake mbalimbali husimamia [[mafungamano]] na, kutokana na umuhimu wake mkuu katika [[saikolojia]], ni mojawapo ya [[maudhui]] yanayopatikana sana katika [[sanaa]].

==Ufafanuzi==
[[File:Columpio Veracruz 059.jpg|thumb|left|200px|Mapenzi ya kindugu ([[250]]-[[900]] [[BK]]). Jumba la ukumbusho la Anthropolojia katika [[Xalapa]], [[Veracruz]], [[Mexico]].]]
Wakati yanapojadiliwa kidhahania, ''mapenzi'' kwa kawaida yanarejelea pendo kati ya watu, hisia alizonazo mtu kuhusu mtu mwingine. Ingawa [[desturi]] au [[chanzo]] cha mapenzi ni [[suala]] ambalo hujadiliwa mara kwa mara, sura tofauti ya neno hili zinaweza kuwekwa wazi kwa kuamua nini si mapenzi:
*kama njia ya kawaida ya kuonyesha [[hisia chanya]] (aina kubwa ya kupenda), mapenzi kwa kawaida hugonganishwa na [[chuki]] (au [[kutojali]]); 
*kama pendo ambalo linaegemea zaidi kwenye uhusiano wa kirafiki kuliko wa kingono, mapenzi kwa kawaida hugonganishwa na [[tamaa]]; na 
*kama uhusiano kati ya watu, unaohusisha mahaba, mapenzi hugonganishwa na [[urafiki]], ingawa neno ''mapenzi'' linaweza kutumika pia kwa urafiki wa karibu katika miktadha fulanifulani.

Neno la [[Kiingereza]] "love" linaweza kuwa na maana zinazohusiana lakini tofauti kadiri ya miktadha. Kumbe, [[lugha]] nyingine huweza kutumia maneno mbalimbali kueleza [[dhana]] tofauti ambazo Kiingereza hutumia neno "love" tu kurejelea; mfano mmoja ni wingi wa maneno ya [[Kigiriki]] yanayorejelea "mapendo". 

Tofauti za [[utamaduni]] katika kufafanua mapenzi, hufanya liwe jambo gumu kutoa [[ufafanuzi]] wowote. <ref>{{cite journal
|last=Kay
|first=Paul
|title=What is the Sapir-Whorf Hypothesis?
|url=https://archive.org/details/sim_american-anthropologist_1984-03_86_1/page/65
|journal=American Anthropologist
|series=New Series
|volume=86
|issue=1
|month=Machi
|year=1984
|pages=65&ndash;79
|doi=10.1525/aa.1984.86.1.02a00050}}</ref>

Aidha, mawazo kuhusu mapenzi yamebadilika sana kadiri ya wakati. Baadhi ya [[wanahistoria]] wanahusisha dhana za kisasa za mapenzi ya kimahaba na [[Ulaya]] wakati au baada ya [[Karne za Kati]], ingawa kuwepo kwa mahusiano ya kimahaba kabla ya wakati huo kunaonyeshwa na [[ushairi]] wa kimapenzi wa kale. <ref>{{cite web
|url=http://www.TrueOpenLove.org/reference/AncientLovePoetry.html
|title=Ancient Love Poetry
|accessdate=2021-07-17
|archivedate=2007-09-30
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070930072056/http://www.trueopenlove.org/reference/AncientLovePoetry.html
}}</ref>

Kuna [[mithali]] kadhaa kuhusu mapenzi, mojawapo ikiwa ile ya [[Vergilio]] ya kuwa "Pendo hushinda yote" na ile ya kundi la [[Beatles]] "[[All you need is love]]" (Unachohitaji ni mapenzi tu).

[[Mwanafalsafa]] [[Gottfried Leibniz]] alisema mapenzi ni "kuwa na [[furaha]] tele kutokana na furaha ya mwingine." <ref>{{cite web
|url=http://la.wikisource.org/wiki/Confessio_philosophi
|first=Gottfried
|last=Leibniz
|title=Confessio philosophi
|publisher=Wikisource edition
|accessdate=Mar 25, 2009}}</ref>

==Mapenzi yasiyohusu mtu maalum==
Mtu anaweza kusema anapenda [[nchi]], [[kanuni]] au [[shabaha]] maalumu ikiwa anaithamini sana na kuizingatia kwa makini. 

Vilevile, katika [[huduma za huruma]] na [[kazi za kujitolea]] "upendo" wa kazi unaweza kutokana na mapenzi yasiyohusishwa na kitu pamoja na [[utu]] na [[imani]] za ki[[siasa]] badala ya mapenzi kati ya watu. 

Watu pia wanaweza "kupenda" vitu, [[wanyama]], au [[shughuli]] ikiwa watajitolea kujihusisha na vitu vile. Kukiwa na [[tamaa ya kingono]] pia, hali hiyo inaitwa [[parafilia]].<ref>{{Cite web | last = DiscoveryHealth | first =  | title = Paraphilia | url = http://health.discovery.com/centers/sex/sexpedia/paraphilia.html | accessdate = 2007-12-16 | archivedate = 2007-12-12 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20071212105714/http://health.discovery.com/centers/sex/sexpedia/paraphilia.html }}</ref>

==Mapenzi kati ya watu==
[[File:DickseeRomeoandJuliet.jpg|thumb|Wapenzi [[Romeo na Julieta]] walivyochorwa na [[Frank Dicksee]].]]
Mapenzi kati ya watu wawili ni hisia za nguvu kuliko ''kumpenda'' mwingine kwa jumla.

Mapenzi yasiyotuzwa ni hisia za mapenzi ambazo haziwezi kulipwa au kurudishwa. Mapenzi kama hayo yanaweza kuwepo kati ya [[wanafamilia]], marafiki, na [[wanandoa]]. Pia kuna matatizo kadhaa ya kisaikolojia yanayohusiana na mapenzi.

Tangu kale [[historia]], [[falsafa]] na [[dini]] ndizo [[taaluma]] ambazo zimewaza sana suala la mapenzi. 

Katika [[karne ya 20]], [[sayansi]] ya [[saikolojia]] imeandika mambo mengi juu ya suala hili. 

Katika miaka ya karibuni, [[saikolojia ya mabadiliko]], [[biolojia ya mabadiliko]], [[anthropolojia]], [[sayansi ya nyuro]] na [[biolojia]] zimezidisha [[ufahamu]] juu ya mapenzi.

===Msingi wa kikemia===
Biolojia ya [[jinsia]] huona mapenzi kama [[hisia]] za [[mamalia]], sawa na [[njaa]] au [[kiu]].<ref name="Lewis">{{cite book | last = Lewis | first = Thomas | coauthors = Amini, F., & Lannon, R. | title = A General Theory of Love | url = https://archive.org/details/generaltheoryof00lewi | publisher = Random House | year = 2000 |isbn=0-375-70922-3}}</ref> 

[[Helen Fisher]], [[mtaalamu]] wa [[mada]] ya mapenzi, amegawa mapenzi katika sehemu tatu zinazolingana: tamaa, mvuto na pendo. Tamaa huwafunua watu kwa wengine; mvuto wa kimahaba huwahamasisha kuzingatia [[nguvu]] yao kwa kuhusiana kingono; na pendo linahusisha kustahimili mwenzako (au [[mtoto]]) kwa muda wa kutosha kumlea.

[[Tamaa]] ni hamu ya mwanzo ya ngono ambayo inaendana na kutolewa kwa wingi kwa [[kemikali]] kama vile [[testosterone]] na [[estrogen]]. Athari hizo huwa hazikai zaidi ya wiki chache au miezi michache. 

[[Pendo]] ni hamu ya binafsi na ya kimahaba zaidi inayoelekezwa kwa mtu maalum wa kuhusiana kingono, ambayo hutokana na tamaa wakati wajibu kwa mtu huyo unakua. 

[[Utafiti]] uliofanywa hivi karibuni na [[Sayansi ya nyuro]] umeonyesha kuwa kadiri watu wanavyoendelea kupendana, [[ubongo]] huwa unatoa aina fulani za kemikali, ikiwa ni pamoja na 'pheromones', 'dopamine', 'norepinephrine', na 'serotonin', ambazo hufanya kazi sawa na 'amphetamines', kuchochea [[kiini cha furaha]] kwenye ubongo na kusababisha ongezeko la [[mapigo ya moyo]], kupoteza [[hamu ya kula]] na kulala, na hisia kali za [[msisimko]]. Utafiti umeonyesha kwamba hatua hiyo kwa jumla hudumu kuanzia mwaka mmoja na nusu hadi miaka mitatu. <ref name="human">{{cite book
|last=Winston
|first=Robert
|year=2004
|title=Human
|publisher=[[Smithsonian Institution]]}}</ref>

Kwa kuwa hatua za tamaa na mvuto huendelea kwa muda tu, hatua ya tatu inahitajika kuelezea mahusiano ya muda mrefu. [[Upendo]] ni [[maingiliano]] ambayo hukuza mahusiano ya kudumu kwa miaka na hata miongo mingi. Upendo kwa jumla umejengwa kwenye [[wajibu]] kama vile [[ndoa]] na [[watoto]], au kuheshimiana kirafiki kulikojengwa kwenye mambo kama vitu mnavyovipenda. Upendo umehusishwa na kuwepo kwa viwango vya juu vya kemikali ('oxytocin' na 'vasopressin') ikilinganishwa na mahusiano ya muda mfupi. <ref name="human"></ref>

[[Enzo Emanuele]] na wenzake walieleza kuwa [[molekuli]] ya [[protini]] inayojulikana kama chanzo cha ukuaji wa neva (nerve growth factor = NGF) ina viwango vya juu wakati watu wanapoanza kupendana, lakini viwango hivyo hurudi kwenye vipimo vya awali baada ya mwaka mmoja. <ref>{{cite journal
|author=Emanuele, E.
|coauthor=Polliti, P.; Bianchi, M.; Minoretti, P.; Bertona, M.; & Geroldi, D
|year=2005
|title=Raised plasma nerve growth factor levels associated with early-stage romantic love
|url=http://www.biopsychiatry.com/lovengf.htm
|journal=Psychoneuroendocrinology
|volume=Sept. 05}}</ref>

===Msingi wa kisaikolojia===
[[File:Sri Lankan woman and child.jpg|thumb|250px|Bibi na mjukuu, [[Sri Lanka]].]]
Saikolojia inaonyesha mapenzi kama jambo tambuzi na la kijamii. 

[[Mwanasaikolojia]] [[Robert Sternberg]] alibuni [[nadharia ya miraba mitatu ya mapenzi]] akasema mapenzi yana vipengele vitatu tofauti: urafiki, kujitoa, na [[uchu]]. Urafiki ni aina ambayo watu wawili huambiana [[siri]] na mambo kadhaa kuhusu [[maisha]] yao binafsi. Kuwajibika, kwa upande mwingine, ni matumaini kuwa uhusiano huo utadumu. Aina ya mwisho na inayopatikana sana ni mvuto wa kingono au uchu. Mapenzi ya uchu ni kama yanavyoonyeshwa katika kupumbazwa kimapenzi pamoja na mapenzi ya kimahaba. Aina zote za mapenzi hutazamwa kama mchanganyiko tofauti wa vipengele hivyo vitatu. 

Mwanasaikolojia kutoka [[Marekani]], [[Zick Rubin]] alijaribu kutumia [[saikometriki]]. Kazi yake inasema kuwa mapenzi yamejengwa na vipengele vitatu: upendo, kujali na urafiki. <ref>{{cite journal
|last=Rubin
|first=Zick
|title=Measurement of Romantic Love
|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-personality-and-social-psychology_1970-10_16_2/page/265
|journal=Journal of Personality and Social Psychology
|volume=16
|pages=265&ndash;27
|year=1970
|doi=10.1037/h0029841}}</ref>
<ref>{{cite book
|last=Rubin
|first=Zick
|title=Liking and Loving: an invitation to social psychology
|url=https://archive.org/details/likinglovinginvi00rubi
|location=New York
|publisher=Holt, Rinehart & Winston
|year=1973}}</ref>

Kufuatia maendeleo katika [[nadharia za umeme]], kama vile [[sheria ya Coulomb]] ambayo ilionyesha kuwa [[nguvu chanya]] na [[nguvu hasi]] huvutiana, milinganisho katika maisha ya binadamu ilifanywa, kama vile "vitu vilivyo kinyume kuvutiana." Katika karne ya 20, utafiti juu ya mahusiano ya kingono miongoni mwa binadamu umepata kwa jumla kuwa jambo hili si kweli kuhusu tabia za watu kwa sababu hao kwa kawaida kuwapenda wale walio na sifa zinazofanana na zao. Hata hivyo, katika nyanja chache zisizo za kawaida na maalumu, kama vile [[mifumo ya kinga]], inaonekana kwamba binadamu hupendelea binadamu ambao ni tofauti nao (mfano, walio na mfumo wa orthojoni), kwa kuwa jambo hili litasababisha kupata mtoto ambaye ana sifa bora za pande zote mbili. <ref>{{cite book | last = Berscheid | first = Ellen | coauthors = Walster, Elaine, H.| title = Interpersonal Attraction | publisher = Addison-Wesley Publishing Co | year = 1969 | id = CCCN 69-17443 }}</ref> Katika miaka ya hivi karibuni, [[nadharia]] mbalimbali za [[maingiliano ya binadamu]] zimebuniwa na kuelezewa kwa kuzingatia upendo, mahusiano, maingiliano, na mivuto.

Baadhi ya wataalamu wa Magharibi hugawanywa katika vipengele viwili vikuu, chenye utu na chenye kujipenda. Mtazamo huo umewakilishwa na [[Scott Peck]], ambaye anasema kuwa mapenzi ni mchanganyiko wa "wasiwasi kuhusu ukuaji kiroho wa mwingine," na kujipenda sahili. <ref name="peck">{{cite book | title=The Road Less Traveled | url=https://archive.org/details/roadlesstraveled00peck_571 | isbn=0-671-25067-1 | last=Peck | first=Scott | publisher=Simon & Schuster | year=1978 | page=[https://archive.org/details/roadlesstraveled00peck_571/page/n166 169]}}</ref> Kwa pamoja, mapenzi ni shughuli, si hisia tu.

===Ulinganifu wa mifumo ya kisayansi===
Mifumo ya kibiolojia ya mapenzi huyatazama kama msukumo wa kimamalia, sawa na [[njaa]] au [[kiu]]<ref name="Lewis"></ref>, kumbe saikolojia huyatazama kama jambo linalotegemea zaidi jamii na utamaduni. Pengine kuna [[chembe]] za [[ukweli]] katika mitazamo yote miwili. 

Hakika mapenzi huathiriwa na [[homoni]], na jinsi watu hufikiri na kutenda katika mapenzi huathiriwa na mawazo yao kuhusu hayo. Mtazamo wa kawaida katika [[biolojia]] ni kwamba kuna misukumo miwili mikuu katika mapenzi: [[mvuto wa kingono]] na [[pendo]]. Pendo kati ya watu wazima huchukuliwa kufanya kazi kwa kuzingatia kanuni sawa na zile zinazomfanya [[mtoto mchanga]] kumpenda mama yake. Mtazamo wa [[jadi]] wa kisaikolojia huangalia mapenzi kama muungano wa [[mapenzi ya kimwenzi]] na [[mapenzi ya kiuchu]]. Mapenzi ya kiuchu ni hamu kubwa, na mara nyingi huandamana na [[mhemko wa kimwili]] (kupumua kwa nguvu, mpigo wa moyo wa kasi); [[mapenzi ya kimwenzi]] ni mapenzi na hisia za kirafiki zisizoandamana na mhemko wa kimwili.

Uchunguzi umeonyesha kuwa ubongo wa waliopumbazwa na mapenzi unafanana na ule wa wenye [[ugonjwa wa akili]]. Mapenzi huanzisha shughuli katika eneo la ubongo sawa na njaa, kiu, na [[hamu ya madawa]]. Mapenzi mapya, kwa hiyo, yanaweza kuegemea upande wa mwili kuliko wa hisia. Kadiri wakati unavyopita, athari hizo zinazotokana na mapenzi hukomaa, na maeneo mbalimbali ya ubongo yanaamshwa, hasa yale yanayohusiana na ahadi za muda mrefu.

==Mitazamo ya kitamaduni==
===Uajemi===

:
::
:::
::::''Hata baada ya muda huu wote''
:::::''Jua haliambii ardhi, "ninakudai."''
::::::''Angalia kinachotokea na Upendo kama huo!''
''''

:
::
:::
:::: - ''Linaangaza mbingu nzima.''  (Hafiz)

[[Maulana Rumi]], [[Hafez]] na [[Sa'di]] ni ishara za uchu na mapenzi ambazo huwasilishwa na lugha na [[utamaduni wa Kiajemi]]. Neno la Kiajemi linalorejelea mapenzi ni ''eshgh,'' lililotokana na la Kiarabu ''Ishq.''  Katika utamaduni wa Kiajemi, kila kitu kinazungukwa na mapenzi na yote huwa ni kwa ajili ya mapenzi, kuanzia kupenda marafiki na familia, mabibi na mabwana, na hatimaye kufikia upendo wa Kimungu ambao ndio lengo halisi la maisha. Zaidi ya karne saba zilizopita, Sa'di aliandika:


:
::
:::
::::''Watoto wa Adamu ni viungo vya mwili mmoja''
:::::''Baada ya kuumbwa kwa kiini kimoja.''
::::::''Wakati msiba wa wakati unaathiri kiungo kimoja''
:::::::''Viungo hivyo vingine haviwezi kuwa na amani.''
::::::::''Ikiwa hauna huruma kwa matatizo ya wengine''
:::::::::''Wewe hustahili kuitwa kwa jina la "mtu."''

===China na tamaduni za jirani===
[[File:Love zh.svg|thumb|The traditional Chinese character for love (愛) consists of a heart (middle) inside of "accept," "feel," or "perceive," which shows a graceful emotion.]]
[[Ukonfusio]] kwa desturi ulisisitiza wajibu, mwelekeo na tendo katika uhusiano (km wema kutoka kwa wazazi, [[utiifu wa mzazi]] kutoka kwa watoto, uaminifu kwa mfalme, na kadhalika) kuliko mapenzi yenyewe. Katika kuzingatia hayo, dhana ya "mapenzi" umekuja tu hivi majuzi kutoka [[Ustaarabu wa magharibi|Magharibi]]. Hata hivyo, ''[[Ren]]'' (仁) inaweza kuonekana kama wema wa mapenzi, ambayo ni sehemu muhimu ya maisha ya kimaadili, na lazima ifuatwe na wote. [[Mozi]] alibuni dhana ya ''Ai'' (爱) iliyotokana na ile ya Kikonfusio ''Ren,'' ambayo inakaribiana zaidi na ile ya kimagharibi ya mapenzi bia. Badala ya kuonyesha mitazamo tofauti kwa watu tofauti, dhana ya [[Mohism]] inasisitiza kumpenda kila mtu, si marafiki au familia pekee, bila kuzingatia kama wao pia watafanya hivyo.

Katika lugha ya [[Kichina]] na [[tamaduni za kisasa]], istilahi kadhaa hutumiwa kurejelea dhana ya mapenzi:

*''Ai''  (爱) ni kitenzi (km ''Wo Ai Ni'' 我爱你, au "Ninakupenda") na istilahi (kama ''Ai Qing'' 爱情, au "Mapenzi ya Kimahaba"). Neno hili ndilo ambalo linatumiwa sana kurejelea mapenzi, na linaweza kuwa na maana mbalimbali katika mazingira tofauti, kama ilivyo katika Kiingereza. Tangu mwaka 1949, eneo la Bara China limekuwa likitumia neno ''[[wikt:airen|Ai Ren]]''  (爱人, asilia lililomaanisha "mpenzi") kama neno kuu la "mke/mume" (wakati maneno tofauti ya "bibi" na "bwana" yalidumishwa, yalikosa kusisitizwa ili kukuza usawa wa kijinsia); neno ''Ai Renouce ''  lina maana dhahania hasi nchini China, jambo ambalo bado linajitokeza miongoni mwa wengi nchini [[Taiwan.]]

*Istilahi ''Lian''  (恋) inaelezea hali kupenda na kutegemea ya mtu binafsi inayotokana na mapenzi, na kwa hivyo huwa halitumiki sana likiwa peke yake. Mara nyingi huwa linatumiwa hasa kuelezea mapenzi ya kimahaba au kingono, kama vile "kuwa katika mapenzi" (恋爱, ''Lian Ai),''  "mpenzi" (恋人, ''Lian Ren)''  au [["ushoga"]] (同性恋, ''Tong Xing Lian).''

*Istilahi ''Qing''  (情), au "hisia", mara nyingi inaonyesha "mapenzi" katika muktadha sahihi. Linapotumiwa pamoja na ''Ai''  (爱) neno hili hasa huwa linatumiwa kuelezea mapenzi ya kimahaba, kama katika ''Ai Qing'' 爱情. ''Qing Ren''  (情人) ni istilali ingine inayorejelea "mpenzi", ikimaanisha kuwa kumekuwa na uhusiano wa kingono .

*Istilahi ''Gănqíng''  (感情) inajumuisha hisia zilizoko na upendo ambao umekua kutokana na kuwa na uhusiano wa karibu. Ujenzi wa ''gănqíng''  hii, au maingiliano, kwa hivyo ni muhimu katika kuanzisha na kudumisha mapenzi.

*''[[Yuanfen]]''  (缘份) ni muungano wa kudura. Mwanzo wa uhusiano wa maana (uwe wa kimahaba au kirafiki) huwa unafikiriwa kuwa mara nyingi unategemea ''yuanfen.''  Mtazamo sawa na huu katika Kiingereza ni "hatima" au "kudura".

===Japani===
Katika [[Ubudha wa Kijapani]], neno ''ai'' (爱) linarejelea mapenzi ya uchu na kujali, na hamu ya msingi. Inaweza kukua kuelekea ama ubinafsi au kutokuwa na ubinafsi na kutaalamika. ''[[Amae]]'' (甘え), neno la Kijapani lenye maana ya "kujihusisha na utegemezi," ni sehemu ya [[utamaduni wa Ujapani]] wa kumlea mtoto. Akina mama wa Kijapani wanatarajiwa kukumbatia na kuendekeza watoto wao, na watoto wanatarajiwa kuwatuza mama zao kwa kuwashikilia na kuwahudumia. Baadhi ya [[wanasosholojia]] wamependekeza kuwa maingiliano ya kijamii ya Kijapani katika maisha ya baadaye yamejengeka juu ya 'amae' ya mama kwa mtoto.

===Ugiriki wa kale===
[[Ugiriki ya Kale]] ina maneno mbalimbali na tofauti: ''philia, eros, agape, storge na xenia.'' Hata hivyo, imekuwa vigumu kihistoria kutofautisha kabisa maana za maneno hayo ya Kigiriki (kama ilivyo kwa lugha nyingine nyingi). Tafsiri ya [[Biblia]] ya Ugiriki ya kale ina mifano ya [[kitenzi]] ''agapo'' kikiwa na maana sawa na ''[[phileo]].''

''[[Agape]]'' inamaanisha mapenzi'' katika Ugiriki ya sasa kisasa. Neno ''S'agapo'' linamaanisha ''Ninakupenda'' katika Kigiriki. Neno ''agapo'' ni kitenzi ''Ninapenda.'' Kwa jumla linarejelea [[aina]] ya mapenzi ambayo ni "safi", badala ya mvuto wa kimwili unaopendekezwa na ''eros.'' Hata hivyo, kuna baadhi ya mifano ya ''agape'' inayotumika kuleta maana sawa na ''eros.'' Pia imetafsiriwa kama "upendo wa nafsi."

''[[Eros]]'' ni mapenzi ya kimahaba, yaliyo na shauku na hamu. Neno la Kigiriki ''erota'' linamaanisha ''katika mapenzi.''  Ingawa mapenzi ya eros kwa kawaida huwa yanahisiwa kwa mtu, kwa kutafakari yanakuwa ni kuthamini uzuri ndani ya mtu, au hata inakuwa ni kuthamini [[uzuri]] wenyewe. Mapenzi ya eros husaidia nafsi kukumbuka ujuzi wa uzuri na huchangia katika ufahamu wa ukweli wa kiroho. Wapenzi na wanafalsafa wote huchochewa na eros kutafuta ukweli. Baadhi ya tafsiri huyaorodhesha kama "mapenzi ya mwili."

''[[Philia]]'' kama mapenzi ya [[wema]] yasiyo na uchu, ilikuwa ni dhana iliyobuniwa na [[Aristotle]]. Inahusisha uaminifu kwa marafiki, familia na jamii, na inahitaji wema, usawa, na kufahamiana. Philia huchochewa na kwa sababu za kiutendaji; mmoja au wawili wa wahusika kufaidika na uhusiano. Inaweza pia kumaanisha "mapenzi ya akili."

''[[Storge]]'' ni mapenzi ya kawaida, kama wanayohisi wazazi kwa watoto wao.

''[[Xenia]]'' (ξενία ''xenía),'' ukarimu, ulikuwa jambo muhimu sana katika Ugiriki wa kale. Ulikuwa karibu na urafiki wa kitaambiko ulioanzishwa kati ya mwenyeji na mgeni wake, ambao hapo awali wangekuwa hawafahamiani. Mwenyeji alimlisha na kumpatia mgeni malazi, na mgeni alitarajiwa kulipia kwa shukrani pekee. Umuhimu wa jambo hili unaweza kuonekana kupitia [[visasili]] vya Kigiriki, hasa vile vya [[Homer]] ambavyo ni [[Iliad]] na [[Odyssey]].

===Uturuki===
Katika [[Kituruki]], neno "mapenzi" huwa na maana kadhaa. Mtu anaweza kumpenda Mungu, mtu, wazazi, au familia. Lakini mtu huyo anaweza "kupenda" mtu mmoja tu kutoka jinsia tofauti na yake, jambo ambalo wao hulipatia neno "aşk", yaani mapenzi kwa maana za kimahaba na kingono pekee. Ikiwa Mturuki atasema kuwa yeye anampenda (aşk) mtu, si aina ya mapenzi ambayo mtu anaweza kuhisi kwa wazazi wake, ni ya mtu mmoja tu, na inaonyesha [[ashiki]] kuu. Neno hili hupatikana kwenye [[lugha za Kiturki]], kama zile za [[Azerbaijani]] (Esq) na [[Kazakh]] (ғашық).

===Roma ya Kale (Kilatini)===
[[Lugha]] ya [[Kilatini]] ina vitenzi mbalimbali vinavyolingana na neno la Kiingereza "love." ''Amare'' ndilo neno msingi la ''mapenzi,'' na bado ndilo linalotumiwa kwenye [[Kiitalia]] hadi leo. [[Warumi]] walilitumia kurejelea uhusiano wa kirafiki na wakimahaba au kingono. Kutoka kitenzi hiki tunapata ''amans-'' mpenzi, amator, "mpenzi wa kitaalamu," mara nyingi likiwa na wazo la ziada la uzinzi - na ''amica,'' "mpenzi", na mara nyingi hutumiwa kitafsida kurejelea [[kahaba]]. Neno linalolingana ni ''amor'' (umuhimu wa neno hili kwa Warumi unaonyeshwa katika ukweli kwamba, jina la mji [[Rome-]], katika Kilatini: ''Roma-linaweza'' kutazamwa kama [[anagramu]] ya ''amor,'' neno ambalo lilitumika kama jina la siri la mji katika duru pana nyakati za zamani), <ref> Thomas Köves-Zulauf, Reden und Schweigen, München, 1972.</ref> na ambalo ni pia linatumika katika wingi kuashiria mahusiano ya kimapenzi na matukio ya kingono. Kutoka kwenye kiini kile bado tunapata ''amicus'' - "rafiki" na ''Amicitia,'' "urafiki" (unaojengwa kwenye ushirika, na kulingana wakati mwingine kwa karibu na "uwiwa" au "ushawishi"). [[Cicero]] aliandika makala inayoitwa ''[[de Amicitia]],'' ambayo inazungumzia wazo hili kwa urefu fulani. [[Ovid]] aliandika mwongozo wa kupendana uitwao ''[[Ars Amatoria]]'' ambao unazungumzia, kwa kina, kila kitu kutoka masuala ya uhusiano nje ya ndoa hadi masuala ya wazazi wanaomnyima mtu uhuru.

Wakati mwingine Kilatini hutumia neno ''Amare'' katika sehemu ambazo huzua utata. Hata hivyo, katika Kilatini kwa jumla kuna maneno ''placere''  au ''delectāre,'' ambayo hutumiwa zaidi katika miktadha isiyo rasmi, na neno la mwisho la ''delectāre'' likitumiwa mara nyingi katika ushairi wa kimapenzi wa [[Catullus]]. Neno ''Diligere'' mara nyingi linazua wazo la "kuwa na upendo wa," "kuheshimu," na kwa nadra sana hutumiwa kurejelea mapenzi ya kimahaba. Neno hili linaweza kufaa kuelezea urafiki wa watu wawili. [[Nomino]] inayolingana ''diligentia,''  hata hivyo, ina maana ya "bidii" au "uangalifu," na ina uhusiano mdogo sana wa kisemantiki na kitenzi hicho. ''Observare'' ni kisawe cha ''diligere;'' licha ya kuwa na asili moja na Kiingereza, kitenzi hicho na nomino inayolingana, ''observantia,'' mara nyingi huashiria "heshima" au "upendo." Neno ''[[Caritas]]''  hutumika katika tafsiri za Kilatini za [[Biblia ya Kikristo]] kwa maana ya "upendo wenye hisani"; maana hiyo, hata hivyo, haipatikani katika [[maandiko ya Kirumi]] ya [[Upagani|Kipagani]]. 

==Maoni ya dini==
===Dini za Kiabrahamu ===
[[File:Ahava.jpg|thumb|left|200px|"LOVE sculpture" 1977 ya Robert Indiana, 'spelling ahava in Israel']]

====Uyahudi====
Katika [[Kiyahudi]], Ahava ndilo neno linalotumika sana kurejelea upendo kati ya watu na upendo wa Mungu. [[Uyahudi]] unatumia ufafanuzi mpana wa upendo, kati ya watu na kati ya mtu na Mungu. Kuhusu upendo kati ya watu, [[Torati]] inasema, "Mpende jirani yako kama ujipendavyo" ([[Mambo ya Walawi]] 19:18). Kuhusu upendo wa pili, mtu ameamuriwa kumpenda Mungu "kwa moyo wako wote, kwa roho yako yote na kwa nguvu zako zote" ([[Kumb]] 6:5), zilizochukuliwa na [[Mishna]] ([[ufafanuzi]] wa [[sheria)]] za Wayahudi kurejelea mema, mtu kuwa tayari kutoa maisha yake kama dhabihu badala ya kutenda makosa fulani makubwa, mtu kuwa tayari kutoa mali yake yote kama sadaka, na kumshukuru Mungu licha ya mashaka (Berakhoth 9:5). [[Fasihi ya Marabi]] hutofautiana katika jinsi upendo huu unaweza kuendelezwa, kwa mfano, kwa kutafakari matendo ya Mungu au kushuhudia makuu yaliyoumbwa. Na kuhusu upendo kati ya washirika wa ndoa, jambo hili huchukuliwa kama kiungo muhimu cha maisha: "Ishi maisha na mke umpendaye" [[Kitabu cha Mhubiri]] 9:9). Kitabu cha [[Biblia]] ''[[Wimbo Ulio Bora]]'' huchukuliwa kama [[fumbo]] la upendo wa kindoa kati ya Mungu na taifa lake, lakini kwa kawaida wasomaji hukiona kama wimbo wa mapenzi.

[[Rabi]] [[Eliyahu Eliezer Dessler]] ([[karne ya 20]]) hunukuliwa mara nyingi kwa kufafanua upendo kwa mtazamo wa Wayahudi unaosema upendo ni "kutoa bila kutarajia kupokea" (kutoka ''Michtav'' ''me-Eliyahu,''  Vol. 1).

====Ukristo====
[[File:baglione.jpg|thumb|right|Mapenzi matakatifu dhidi ya mapenzi ya kiulimwengu, mchoro wa [[Giovanni Baglione]] wa mwaka [[1602]]-[[1603]].]]
Uelewa wa [[Ukristo]] unasema kwamba [[upendo]] hutoka kwa [[Mungu]]. Mapenzi ya [[mwanamume]] na [[mwanamke]] ("eros" katika Kigiriki)  na mapenzi yasiyo na ubinafsi kwa wengine ("agape") mara nyingi hulinganishwwa kama mapenzi ya "kupaa" na "kushuka", lakini hatimaye ni jambo moja. <ref name="vatican1">{{cite web
|url=http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/encyclicals/documents/hf_ben-xvi_enc_20051225_deus-caritas-est_en.html
|author=Pope Benedict XVI
|title=papal encyclical, Deus Caritas Est.}}</ref>

Kuna maneno kadhaa ya Kigiriki yanayorejelea "mapenzi" ambayo yanatajwa katika duru za Wakristo.

* ''[[Agape]]'':  Katika [[Agano Jipya]], agape ni ya [[hisani]], isiyo na [[ubinafsi]] wala  ma[[sharti]]. Ni mapenzi ya [[wazazi]], ambayo yanajenga [[wema]] katika [[dunia]], ni vile [[Mungu]] anavyoonekana kuwapenda wanadamu, na huonekana kama aina ya mapenzi ambayo Wakristo hutamani kuonyesha kwa mtu mwingine.

* ''[[Phileo]]'':  Pia katika Agano Jipya, ''phileo''  ni itikio la binadamu kwa kitu ambacho hufurahisha. Pia yanajulikana kama "mapenzi ya kindugu."

* Maneno mengine mawili yanayorejelea mapenzi katika lugha ya Kigiriki ambayo ni: ''[[eros]]'' (mapenzi ya kingono) na ''[[storge]]'' (mapenzi ya mtoto kwa mzazi), hayakutumika katika [[Agano Jipya]].

[[Wakristo]] wanaamini kwamba ''kumpenda Mungu kwa moyo wako wote, akili, na nguvu na kumpenda [[jirani]] yako kama ujipendavyo'' ni mambo mawili muhimu katika maisha, [[amri kuu]] ya [[Torati]], kulingana na mafundisho na maisha ya [[Yesu]] (taz. [[Injili ya Marko]] sura ya 12, Aya 28-34). [[Mtakatifu]] [[Agostino wa Hipo]] aliyafupisha haya alipoandika ''"Umpende Mungu, halafu ufanye utakavyo."''

[[Mtume Paulo]] alitukuza upendo kama kitu muhimu kulilo vyote. Huku akielezea upendo katika [[shairi]] maarufu katika [[Waraka wa kwanza kwa Wakorintho]] aliandika, ''"Upendo huvumilia, upendo ni mwema,'' ''hauna wivu, haujivuni, hauna kiburi.'' ''Si ufidhuli, hauna majivuno, haukasirishwi kwa haraka, hauhesabu mabaya uliotendewa.'' ''Upendo haufurahii maovu bali hufurahia ukweli.'' ''Upendo daima hulinda, daima huamini, daima huwa na matumaini, na daima huvumilia."'' ([[1 Kor]] 13:4-7).

[[Mtume Yohane]] aliandika, ''"Kwa maana Mungu aliupenda ulimwengu hata akamtoa [[Mwana]] wake wa pekee, ili kila mtu amwaminiye asipotee bali awe na [[uzima wa milele]].'' '' Maana Mungu hakumtuma Mwanawe ulimwenguni ili auhukumu [[ulimwengu]], bali ulimwengu uokolewe katika yeye.'' ''Kila mtu amwaminiye hahukumiwi, lakini yeyote asiyemuamini tayari ana hatia kwa sababu yeye hajaamini [[jina]] la [[Mwana pekee wa Mungu]]."''  ([[Yoh]] 3:16-18).

Yohane pia aliandika, ''"Marafiki zangu, hebu tupendane kwani upendo hutoka kwa Mungu.'' ''Kila mtu anayependa amezaliwa wa Mungu na anamjua Mungu.'' ''Yeyote asiyependa hamjui Mungu, kwa sababu Mungu ni upendo."'' ([[1 Yoh]] 4:7-8).

Mtakatifu Augustino anasema ni lazima mtu aweze kutambua tofauti kati ya upendo na tamaa. Tamaa ni kujihusisha katika jambo kupindukia, bali kupenda na kupendwa ndilo jambo ambalo amelitafuta maisha yake yote. Hata anasema, ''"Nilikuwa nimependana na upendo."'' Hatimaye, akawa anampenda Mungu na kupendwa naye. Augustino anasema kuwa yule anayeweza kukupenda kwa ukweli na [[ukamilifu]] ni Mungu, kwa sababu upendo kwa binadamu unaruhusu [[udhaifu]] kama vile ''"[[wivu]], [[wasiwasi]], [[hofu]], [[hasira]], na [[ushindani]]."'' Kulingana na Augustino, kumpenda Mungu ni ''"kufikia amani ambayo ni yako."'' ([[Maungamo ya Mtakatifu Augustino]]).

[[Wanateolojia]] Wakristo humwona Mungu kama chanzo cha upendo, ambao huonekana katika binadamu na mahusiano yao ya upendo.

Msomi mkubwa wa Biblia [[C. S. Lewis]] aliandika kitabu kinachoitwa ''[[The Four Loves]].''

[[Papa Benedikto XVI]] aliandika [[waraka]] wake wa kwanza kuhusu [["Mungu ni upendo"]]. Humo alisema kuwa mwanadamu, aliyeumbwa kwa mfano wa Mungu ambaye ni upendo, anaweza kupenda; kujitoa kwa Mungu na wengine ([[agape]]) na kwa kupokea na kuhisi upendo wa Mungu kupitia [[tafakuri]] (Eros). Maisha haya ya upendo, kulingana na yeye, ni maisha ya watakatifu kama [[Bikira Maria]] na [[Mama Teresa]] wa [[Kolkata]] na ni mwelekeo ambao Wakristo huchukua wanapoamini kuwa Mungu anawapenda. <ref name="vatican1"></ref>

====Uislamu na Uarabu====
Kwa kiwango fulani, mapenzi hayahusishi mtazamo wa Kiislamu wa maisha kama undugubia ambao unahusisha wale wote ambao wanashika [[imani]] ya Kiislamu. Hakuna sehemu inayosema Mungu ni upendo, lakini miongoni mwa majina 99 ya [[Allah]], kuna jina ''Al-Wadud,'' au "Anayependa," ambalo hupatikana katika Sura 11:90 na vilevile Sura 85:14. Linamtaja Mungu kama "aliyejaa fadhili." Wale wote ambao wanaamini wana mapenzi ya Mungu, lakini kwa kiasi gani au juhudi zipi amemfurahisha Mungu inamtegemea mtu binafsi.

''[[Ishq]],'' au mapenzi ya kiungu, ni msisitizo wa [[Usufi]]. [[Wasufi]] huamini kwamba mapenzi ni makadirio ya kiini cha Mungu kwa ulimwengu. Mungu anatamani kutambua uzuri, na kama mtu aangaliavyo kwenye kioo ili kujiona, Mungu "hujiangalia" kwenye mienendo ya asili. Kwa kuwa kila kitu kinaonyesha Mungu, shule ya usufi huzingatia kuona uzuri ndani ya kinachoonekana kuwa kibaya. Usufi mara nyingi unajulikana kama dini ya upendo. Mungu katika usufi hutajwa kwa majina matatu makuu, ambayo ni mpenzi, mpendwa, na kipenzi, na neno la mwisho kati ya maneno haya likijitokeza sana katika ushairi wa kisufi. Mtazamo wa kawaida wa Usufi ni kwamba kupitia mapenzi, wanadamu wanaweza kurudia usafi na neema yao ya awali. Watakatifu wa Usufi wanasifika kwa kuwa "walevi" kutokana na upendo wao wa Mungu; ndio maana mvinyo unatajwa sana katika mashairi na muziki wa kisufi.

===Dini za Mashariki===
====Ubudha====
Katika [[Ubudha]], [[K&amp;#257;ma]] ni mapenzi ya kimihemko na kingono. Ni kikwazo katika njia ya [[kutaalamika]], kwani yana ubinafsi. ''[[Karu&amp;#7751;ā]]'' ni huruma na rehema, ambayo hupunguza mateso ya wengine. Huenda sambamba na hekima na ni muhimu kwa kutaalamika. ''Adveṣa'' na ''[[Metta]]'' ni mapenzi ya ukarimu. Mapenzi haya hayana masharti na yanahitaji mtu kwa kiasi fulani awe amejikubali. Mapenzi haya ni tofauti kabisa na yale ya kawaida, ambayo kwa kawaida huwa yanahusu upendo na ngono na ambayo ni nadra yawepo bila kujifikiria. Badala yake, katika Ubudha inarejelea uhisani wa ustawi wa wengine usio wa kibinafsi.

Maadili ya [[Bodhisattva]] katika Ubudha wa Mahayana yanahusisha kujinyima kamili ili kuchukua mzigo wa mateso ya dunia. Kichocheo kikuu alicho nacho mtu ili kuchukua njia ya Bodhisattva ni wazo la wokovu ndani yake, mapenzi ya kiutu kwa viumbe wote.

====Uhindu====
Katika [[Ubanyani]], ''[[k&amp;#257;ma]]'' ni mapenzi matamu ya kingono, yaliyohuishwa na mungu [[Kamadeva.]] Kwa shule nyingi za kihindu, huu ndio mwisho wa tatu ''[[(artha)]]'' katika maisha. Mara nyingi [[Kamadeva]] huonyeshwa pichani kashika [[upinde]] wa [[miwa]] na [[mshale]] wa [[maua;]] yeye huweza hata kubebwa na kasuku mkubwa. Yeye huwa ameandamana na mke wake [[rati na sahibu wake  Vasanta]], mkubwa wa msimu wa kuchipua Sanamu za mawe za Kaama na rati zinaweza kuonekana kwenye mlango wa hekalu ya Chenna Keshava katika [[Belur]], huko [[Karnataka]], [[India]]. ''Määrä'' ni jina lingine la ''kama.''

Tofauti na ''kama, prema'' {{ndash}} au ''Prem'' {{ndash}} yanarejelea mapenzi yaliyoinuliwa. ''[[Karuna]]'' ni huruma na rehema, ambazo humchochea mtu kusaidia kupunguza mateso ya wengine. [[Bhakti]] ni istilahi ya ''Kisanskriti'', inayomaanisha "mapenzi ya ibada kwa Mungu mkuu." Mtu anayefuata ''bhakti'' anaitwa ''bhakta.'' Waandishi wa [[Kihindi]], wanateolojia, wanafalsafa wametambua aina tisa za ''[[bhakti]]'', ambazo zinaweza kupatikana katika kitabu cha [[Bhagavata Purana]] and works cha [[Tulsidas.]] Kazi ya kifalsafa ''[[Narada Bhakti Sutra]]'' iliyoandikwa na [[mwandishi]] asiyejulikana (anayefikiriwa kuwa [[Narada]]), inatambua aina [[kumi na moja]] za mapenzi.

==Tanbihi==
{{reflist}}

==Vyanzo==
*{{cite book|last=Chadwick|first=Henry|title=Saint Augustine Confessions|location=Oxford|publisher=Oxford University Press|year=1998}}
*{{cite book|last=Fisher|first=Helen|title=Why We Love: the Nature and Chemistry of Romantic Love|year=2004|url=https://archive.org/details/whywelove00hele}}
*{{cite book|last=Singer|first=Irving|title=The Nature of Love|subtitle=in three volumes|publisher=Random House|year=1966|edition= v.1 reprinted and later volumes from The University of Chicago Press, 1984|isbn=0-226-76094-4}}
*{{cite journal|author=Sternberg, R.J.|title=A triangular theory of love|url=https://archive.org/details/sim_psychological-review_1986-01_93_1/page/n124|year=1986|journal=Psychological Review|volume=93|page=119&ndash;135|doi=10.1037/0033-295X.93.2.119}}
*{{cite journal|author=Sternberg, R.J.|title=Liking versus loving: A comparative evaluation of theories|url=https://archive.org/details/sim_psychological-bulletin_1987-11_102_3/page/331|year=1987|journal=Psychological Bulletin|volume=102|page=331&ndash;345|doi=10.1037/0033-2909.102.3.331}}
*{{cite book|last=Tennov|first=Dorothy|title=Love and Limerence: the Experience of Being in Love|url=https://archive.org/details/lovelimerence00tenn|location=New York|publisher=Stein and Day|year=1979|isbn=0-812-86134-5}}
*{{cite book|author=Wood Samuel E., Ellen Wood and Denise Boyd|title=The World of Psychology|edition=5th|year=2005|publisher=Pearson Education|page=402&ndash;403}}

==Viungo vya nje==
{{Wiktionary|affect|affective}}
* [https://web.archive.org/web/20080414121753/http://personality-project.org/revelle/publications/gilboa.pdf Personality and the Structure of Affective Responses]
* {{Cite web 
 |url=http://www.brianlynchmd.com/AT/resources.htm 
 |title=Affect and Script Theory - Silvan S. Tomkins 
 |first=Brian 
 |last=Lynch 
 |access-date=2008-09-26 
 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080915175735/http://www.brianlynchmd.com/AT/resources.htm 
 |archive-date=15 September 2008 
 |url-status=dead 
 |accessdate=2023-02-19 
 |archivedate=2008-09-15 
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080915175735/http://www.brianlynchmd.com/AT/resources.htm 
 }}
* [https://web.archive.org/web/20101121194322/http://www2.bc.edu/~russeljm/publications/Russell1980.pdf Circumplex Model of Affect]
* [http://psycnet.apa.org/journals/bul/99/2/229.pdf Affect and Memory]

[[Category:Jinsia]]
[[Category:Saikolojia]]
[[Category:Maadili]]
Rudia Mapenzi.
Rudishwa kutoka "https://sw.wikipedia.org/wiki/Mapenzi"