Prokopije

Za ostala značenja, vidi Prokopije (razvrstavanje).

Prokopije iz Cezareje (grč. Προκόπιος, oko 500-oko 565. godine) bio je vizantijski književnik, koji je ponekada smatra poslednjim velikim piscem antike, tako da istovremeno pripada i kraju antičke grčke i početku vizantijske književnosti. Državnu karijeru započeo je kao advokat, 527. postaje pravni savetnik-sekretar vizantijskog vojkovođe Velizara, koga prati u prvom persijskom ratu (527-531) i vandalskom ratu u Africi (533-534. godine). Tu ostaje uz vojskovođu Solomona do 536, kada prelazi u Velizarov štab u Italiji. Zajedno se vraćaju u Italiju 540. Sa njim opet odlazi na ratište 541. protiv Persije. Od 542. živi stalno u Carigradu. Umro je, kako se obično uzima, 565. godine.

Prokopije iz Cezareje jedan je od najvećih vrhunaca vizantijske istoriografije uopšte, te nesumnjivo najviši domet ranovizantijske istoriografije posebno. U duhu i stilu stare grčke istoriografije opisao je u delu O ratovima (Ἱστορίαι ili Ὑπὲρ τῶν πολέμων λόγοι) ratove koje je Justinijan I vodio s Persijancima, Vandalima i Gotima. To je najstarije i sa gledišta istoriografije najznačajnije Prokopijevo delo. Pisana učeno, trezveno, zanimljivo i na mnogim mestima nadahnuto o Justinijanovom vremenu, ta je knjiga neuporedivo najbogatiji i najpouzdaniji vizantijski istoriografski dokument ovoga doba. Na dosta mesta došla je do izražaja njegova svesna težnja da piše nepristrasno i, po Tacitovim rečima, sine ira et studio.

Završavajući delo O ratovima, Prokopije je sastavio i jednu tajnu dopunu, poznatu pod imenom Tajna istorija (naslov se obično citira na latinskom: Historia arcana). U grčkom originalu ovo se delo naziva Ἀνέκδοτα, pošto je objavljena tek posle piščeve i Justinijanove smrti. U uvodu Prokopije kaže da će pripovedati ono što nije smeo da kaže u delu O ratovima. Dok je u prethodnom delu carevu politiku kritikovao najčešće uvijeno, dotle ovde neštedimice iznosi sve što je, po njegovom mišljenju, bilo nerazumno, nemoralno i po državu štetno u postupcima vladajućih ljudi. To je prava hronika skandala, bogat i dramatičan dokument o naličju Justinijanove veličine, kao i o moralnom liku njegovih najbližih saradnika. Prokopije ne laže niti izmišlja; istina, nošen mržnjom on mnogo šta hiperboliše, ponešto i prećutkuje, odnosno jednostrano ili tendenciozno interpretira, ali se izmišljotinama ne služi.

Treće njegovo delo je spis O građevinama Justinijanovim (Περὶ κτισμάτων, lat. De aedeficiis). Tu se nabraja sve što je izgrađeno (crkve, palate, vodovodi, novi gradovi, utvrđenja itd.) za vreme Justinijanove vladavine. Pisac sva dela pripisuje Justinijanu koga retorski preterano uzdiže i hvali. Taj panegirički ton ipak ne umanjuje autentičnost istorijskog prikazivanja. Za razliku od dela O ratovima, Prokopijeva rečenica ovde je teška i deklamatorski svečana, puna slika ali hladnih i izveštačenih.

Prokopije mnogo duguje antičkoj književnosti. Veliki uticaj helenskih obrazaca ogleda se u njegovom stilu, jeziku, kompoziciji, a posebno u njegovom misaonom odnosu prema istorijskim zbivanjima. Opisavši neki važniji i dramatičniji događaj, on nastoji i da ga objasni. Čitavo delo O ratovima prožeto je i oživljeno ličnim refleksijama. On nema neku izgrađenu filozofiju istorije. Tražeći istorijske zakone i smisao, on se najčešće smiruje u zaključku da stalnim promenama ljudskih stvari, u krajnjoj liniji, upravlja neka viša, svemoćna sila, nedokučiva τύχη (= sudbina). Ljudi, pojedinci i države, igračke su nečeg neshvatljivoga. U svome skepticizmu on ide tako daleko da razne teorije o uzrocima istorijskih zbivanja naziva koprenama kojima ljudi pokrivaju svoje neznanje.