Patriciji

Latinska reč patricius izvodi se od reči pater (= "otac"), jer su se članovi rimskog senata od najstarijih vremena nazivali patres (= "očevi").

Antički izvori ne nude jasnu definiciju razlike između patricija i plebejaca (koji se najjednostavnije definišu kao svi ostali građani koji nisu bili patriciji), te ovo pitanje ostaje jedno od najvećih nerešenih pitanja istorije starog Rima. Patriciji se najčešće smatraju pripadnicima bogatih i moćnih porodica koje su stekle vlast nad plebejskim porodicama, ali neki istoričari tvrde da je ova teorija previše simplistička. Pošto se smatra da je u najranije doba rimske istorije članstvo u senatu bilo nasledno, to je mogao biti faktor koji je jednu grupu porodica izdvojio od ostalog stanovništva. Među samim patricijima ponekada se pravila razlike između gentes minores (= "neznatnije porodice", tj. one koje su kasnije stekle patricijski status) i gentes maiores (= "uglednije porodice", tj. one koje vuku patricijsko poreklo od starih vremena).

Bez obzira na prvobitne razlike između ova dva društvena staleža, do vremena pozne republike ove su razlike postale zamagljene i najzad izgubile svaki značaj, a mnoge plebejske porodice stekle su i bogatstvo i ugled, dok su neke patricijske porodice osiromašile i izgubile nekadašnju moć.

Neki istoričari smatraju da su patricijske porodice bile one čiji su preci nekada držali istaknute svešteničke položaje, te da je i rimski senat, koji se sastojao od patricija, prvobitno bio svojevrsno savetodavno telo za pitanja religije i kulta. Ova teorija, međutim, ne uzima u obzir činjenicu da antički izvori ne govore ništa o postojanju posebne svešteničke klase u starom Rimu niti u doba s kraja rane republike niti u kasnijim vremenskim periodima.

U rano doba Rimske republike, patriciji su činili nasledni vladajući stalež u državi. Patriciji su tvrdili da njihove porodice vode poreklo od prvobitnih stanovnika Rima pre vladavine kralja Anka Marcija, kao i od prvih članova rimskog senata. Prema analističkoj tradiciji, plebejcima nije bila dostupna nijedna državna služba (magistratura). Status patricija bio je nasledan, a između pripadnika dve grupe nije bio dozvoljen brak (do 445. st. e.), kao što nije bilo dozvoljeno ni sklapanje bilo kakvih poslova.

Prema ovoj tradicionalnoj teoriji, patriciji su, tokom perioda poznatog pod nazivom "borba staleža", bili primorani da postepeno podele vlast s plebejcima. Godine 494. st. e. ustanovljena je dužnost narodnih tribuna koji su imali ovlašćenja da brane interese plebejaca. Do dvadesetih godina 4. veka st. e. sve magistrature postale su dostupne plebejcima, a razlike između dva staleža počele su bledeti. Osim toga, s obzirom na nasledni karakter patricijskog statusa, nisu osnivane nove patricijske porodice, što je vodilo smanjivanju broja patricija.

U doba pozne republike bogate plebejske porodice već su bile deo nove vladajuće rimske elite – nobiliteta, a status patricija nije sobom nosio nikakve privilegije, osim možda malo većeg stepena društvenog ugleda. To je postalo sasvim očigledno 59. godine st. e. kada je patricij Publije Klodije Pulher bio usvojen od strane jednog plebejca (pritom godinu dana mlađeg od njega) jer je želeo da se kandiduje za narodnog tribuna. Jedan od retkih službenih položaja koji je ostao dostupan iskljčivo patricijima bio bio je položaj Rex sacrorum (= otprilike "kralj religije"), što je teoretski bila najviša sveštenička dužnost, ali je u praksi bila potčinjena vrhovnom svešteniku (pontifex maximus).

U doba principata i ranog carstva patricijski status još uvek je označavao društveni ugled. Zbog toga su carevi svoje verne saradnike masovno proglašavali patricijima. Možda je i to doprinelo konačnoj degradaciji značenja i ugleda patricijskog statusa. Do završetka krize 3. veka nekadašnje značenje termina "patricij" sasvim se izgubilo. Car Konstantin Veliki obnovio je upotrebu termina patricius, ali on sada predstavlja samo počasnu titulu koja se dodeljivala onima koji su svojom službom pokazali odanost caru i državi. U tom je periodu u carstvu istovremeno bilo samo nekoliko patricija, a ponekada samo jedan. Do 5. veka u Zapadnom rimskom carstvu ovaj je termin počeo označavati čoveka koji iz careve senke zapravo vlada carstvom i drži stvarnu političku i vojnu moć, kakvi su bili Stilihon, Aecije, Bonifacije i Ricimer. U Istočnom rimskom carstvu, gde su carevi i dalje držali stvarnu vlast, upotreba ove počasne titule opstala je sve dok latinski nije sasvim zamenjen grčkim kao zvaničnim jezikom carskog dvora.

• Kurt Raaflaub, ed. Social Struggles in Archaic Rome: New Perspectives on the Conflict of the Orders (Blackwell Publishing, 2005)