Licata

Lu tirritoriu cumunali, ca si stenni pi 24 km longu la costa miridiunali dâ Sicilia è privalentimenti chianiggianti, cu quarchi rilievu cullinari.

N ginirali si poti diri ca la morfoluggìa è assai carattirizzata dâ prisenza dû ciumi Salsu ca detti urìggini a na chianura alluviunali ditta 'A Chiana. Lu Salsu sfocia ntô mari di Licata cu n'estuariu ca dividi quasi a mitati l'ària urbana. Licata è dividuta a est dû cumuni di Vutera dû turrenti Cantigagliuni, ca sfocia ntê lucalitati Punta Dui Rocchi.

Lu centru abbitatu è pusizziunatu ô lìmmiti uccidintali dû Golfu di Gela, e è dispostu a contra na cullina ditta 'A Muntagna.

Lu liturali, sibbeni signatu nta vari parti di l'edificazzioni sarvaggia di l'anni '70 e '80, sarva li sò caràttari di naturalitati ca nni fannu unu dî cchiù beddi di tutta la costa miridiunali dâ Sicilia, supratuttu pi lu canciàrisi d'ambienti rinusi e rucciusi carattarizzati dâ prisenza di pratarìi granni di Posidonia Oceanica.

Lu nomu Licata ntê vari sèculi appi n'evuluzzioni particulari.

Lu ducumentu cchiù anticu ca ammìntuva lu nomu di Licata è l'attu di dunazzioni di parti di Ruggeru d'Altavilla a Girlannu, vìscuvu di Girgenti, unni la citati veni nnicata cu l'appillativu di Limpiadum.

Nta nu ducumentu dû stissu annu, ca pruveni di l'archiviu dâ cattadrali di Girgenti, fiura mmeci cu l'appillativu di Lecatam.

Supra lu significatu dû nomu dâ citati ntô cursu dî sèculi foru furmulati tanti ipòtisi; dirivassi dû saracinu al Kalata (repi furtificata, casteddu, locu forti); di alikìs (salinitati), di nu prisuntu Alì signuri dû casteddu di sta citati; di alica, ossìa na speci di frumentu ca abbunnava ntê campagni licatisi; di alga, chianta marina ca n lingua siciliana è ditta àlica, di la quali lu mari di Licata è ricchìssimu; di Lica, matri di Dafni, una dî divinitati ctòni adurati macari ntô tirritoriu di Licata; di alukon, nomu grecu dû Salsu; di alec (sali) e ata (pressu) nta l'idioma musurmanu, cu allusioni ô fattu ca la citati surgìa pressu lu mari e lu ciumi salatu; di alico, àutru appillativu giogràficu dû Salsu; di Aluca, citati surgiuta supra li ruvini di Finziade; di leon (liuni) e cata (pressu), cu allusioni forsi a ddu liuni di autizza granni e di fattura bedda, ca anticamenti era ntâ petra dura dû Strittu, a 9Km dâ citati e ca secunnu lu Serrovira fu distrudutu ntô 1600 dû spagnolu Emanueli Filiguerra.

Secunnu Binidittu Roccu, nfini, Alicata diriva di l'accusativu dû nomu grecu Halykàda (citati posta supra lu Salsu).

Nummirusi nnicazzioni stòrichi ìnnicanu la citati c'asistìa già ntô III sèculu a.C., comu addimustratu puru di ricenti scavi archiològgici, n cima â Muntagna. A prupòsito di l'urìggini dâ citati asìstinu virsioni contrastanti: arcuni sustèninu ca la citati, n urìggini, cuincidìa câ culonia greca Gela, funnata di Antifemu di Rodi e di Entimu di Creta ntô 690 a.C. Àutri sustèninu mmeci la tesi pâ quali la citati, chiamata Finziade, avissi statu funnata ntô 282 a.C. di Finzia, tirannu di Girgenti, lu quali, distrudìu Gela, trasfirìu ntô nzidiamentu novu tutti l'abbitanti dâ citati scunfitta. Li sustinitura di st'ùrtima ipòtisi fannu cuincìdiri la Gela antica cu l'attuali citati di Gela.

Prima di l'arrivu dî Greci, lu situ di Licata, tra lu XII sèculu a.C. e l'VIII sèculu a.C., fu friquintatu di li Finici, mentri â fini dû VII sèculu a.C., supra lu "Gelae Mons" (ovveru la cullina di Licata), fu edificatu, di parti dî Geloi, un forti di guardia pi prisidiari la foci dû ciumi Himera. Ntô VI sèculu a.C., Falaridi, tirannu di Girgenti, n guerra cu Gela, occupau parti dû tirritoriu eriggennu n'avampostu furtificatu.

Ntô IV sèculu a.C. la citati fu occupata dî Cartagginisi ca ristaru nzin'ô 256 a.C.. Fu nta st'annu ca si cummattìu, ntô mari di Licata, duranti la Prima Guerra Pùnica, la famusa battagghia navali di Capu Ecnomu (pi Polibbiu la cchiù granni battagghia navali di l'antichitati), unni li Cartagginisi cu 250 navi e 15.000 marinara affruntaru li Rumani dû cònzuli Marcu Attiliu Regolu, cu ô sèquitu 230 navi e 97.000 òmini ntra surdati, e marinara. A sèquitu dâ battagghia, la citati fu cunquistata dî Rumani vincitura. Sutta a li Romani si spannìu l'attivitati cummirciali e cu chista la diminzioni dâ citati.

Lu paleo-cristianèsimu lassau la nzinga dâ sò prisenza ntê nicròpuli arricavati ô nternu dî grutti nta l'attuali quarteri di Santa Marìa. Lu primu nùcliu di lu centru stòricu attuali si sviluppau duranti lu pirìudu bizzantinu, attornu ô casteddu a mari di Lympiados.

L'accuminzagghia dâ duminazzioni àrabba a Licata accuminzau nta l'annu 827 quannu la citati fu cunquistata dû cadì Asad. Tali nomu durau cchiù di duccentu anni e si cunchiudìu câ cunquista di parti dî Nurmanni, avvinuta lu jornu 25 di giugnettu dû 1086.

Lu pirìudu Nurmannu di Licata fu filici: vinni arricanusciuta Citati Dimaniali (ovveru suggetta â sula giurisdizzioni dâ Cruna) e nzignuta di l'unurificenza di "Dilectissima" ntô 1234 dû mpiraturi Fidiricu II di Svevia ca ci detti comu emblema l'àcula mpiriali ca tuttora è lu sìmmulu dâ citati.

Ntô 1270 si nstaura n Sicilia lu regnu Angioinu. Licata, ca conta circa 7.000 abbitanti e è suggetta a pisantìssimi vissazzioni, partècipa â rivuluzzioni dî Vespri Siciliani: guidati dî baruna Rossu Passanetu e Bernardu Passanetu, li licatisi nzòrginu e vèninu assartati e sacchiati li prisìdi francisi prisenti ntâ citati.

Duranti lu regnu d'Arfonzu I d'Aragona la citati arricivi lu tìtulu di "Fidelissima" (1447).

Sutta la lunghìssima duminazzioni spagnola, Licata, succideru vari cosi, boni e tinti.

N'avvinimentu particularmenti drammàticu fu chiddu ca s'appi ntô giugnettu dû 1553, quannu la citati vinni sacchiata e distruduta dû pirata Draguttu (giacchì l'Ottumani, alliati dî francisi, èranu n guerra câ Spagna). N sèquitu a tali vicissitùdini, â fini dû Cincucentu, foru ricustruuti li mura e vinni edificata na turri putirusa di guardia supra la summitati dû colli Sant'Àncilu (ca dòmina tutt'oi la ciati).

Licata accuminzau lentamenti a arrivìsciri e chistu grazzi midemma a na mmigrazzioni di citatini maltisi (1565) apprudati a Licata pi mittìrisi n sarvu di l'aggrissioni dâ flotta ottumana. Nunustanti nu pirìudu nifastu ca appi a pirdurari a càusa dâ pesti dû 1625 e dâ caristìa dû 1647, succissivamenti, e pi tuttu lu sèculu XVII, la citati si sviluppau sempri cchiù ô nternu dâ cinta muraria, nteramenti arricustruuta, e vìnniru edificati nummirisi òpiri civili e riliggiusi. La culonia maltisa, ncrimintau doppu pi na mmigrazzioni nova avvinuta ntô 1645, detti urìggini ô primu borgu "extra moenia" di Licata (l'attuali quarteri di Santu Pàulu) supra li prupàini nord-urientali dû colli Sant'Àncilu, n prussimitati di l'antica cresia di Santa Agrippina, ca n sèquitu fu didicata a Santu Pàulu, prutitturi di Malta.

Lu portu addivintau assai friquintatu di parti di mmarcazzioni di tuttu lu Miditirràniu, n modu spiciali dî menzi mircantili ca vinìanu a rifurnìrisi di granu.

A cavaddu tra lu VII sèculu e lu VIII sèculu vinni avviata n'òpira granni di riqualificazzioni urbanìstica n sèquitu â quali vinni ampliatu lu Càssiru. Longu lu Càssiru (oi c.su Vittoriu Emanueli), foru edificati diversi palazzi di parti dî principali famigghi patrizzi, pirciò vinni a difinìrisi l'attuali cunnutazzioni barocca dû centru stòricu. Ntê primi anni di l'Ottucentu s'appi l'ùrtimu sbarcu di pirati turchi.

Ntô 1820 Licata si sullivau contra li Burboni. La risistenza contra a lu reghi di Nàpuli fu guidata dû patriota Matteu Vecchiu Verderami. Duranti la Mprisa dî Milli, doppu lu sbarcu di Garibbardi a Marsala, la citati nzorgi e manna nu cuntingenti armatu propiu ô sèquitu di l'Eroi dî Dui Munni. Lu figghiu di Garibbardi, Menotti, nzèmmila a Ninu Bixiu, fu uspitatu ntâ notti dû 20 di giugnettu dû 1860 ntô palazzu dû marchisi Cannarella. Doppu la cacciata dî Burboni, quannu la citati, comu tutta la Sicilia, passau sutta lu cuntrollu dû cuvernu piemuntisi, Licata uspitau, n qualitati di cumannanti dâ 9ª cumpagnìa dû 57º riggimentu di fantarìa, lu scritturi Edmondo De Amicis.

Nta l'anni ca vannu ntra lu 1870 e lu 1872, foru custruiuti lu ponti supra lu ciumi Salsu, lu portu cummirciali e tanti strati ca pirmitteru lu cullicamentu direttu cu li mineri di sùrfiru prisenti ntâ parti nterna dû tirritòriu. Foru rializzati cincu raffinarìi, tra li quali la cchiù mpurtanti d'Europa. Ppi traspurtari lu sùrfiru 'n granni quantitati, vinni custruiuta puru la ferruvìa ppi Canicattì e ppi Naru e na ssi stissi anni la stazzioni di Licata addivintau sempri cchiù mpurtanti.
Li mineri e l'attivitati cummirciali purtaru nu sviluppu suciali e ecunòmicu mpurtanti, criannu nu cìrculu ecunòmicu ca fici la furtuna dâ citati. Licata addivintau accussì risidenza abbituali di famigghi facurtusi, nòbbili e burghisi, e macari di nummarusi sedi cunzulari; chistu favurìu na granni attivitati di fabbrichi di casi, palazzi e villi liberty, arcuni dî quali foru pruggittati di Ernestu Basili e affriscati di Sarvaturi Gregorietti.

Ntô 1922 accumènzanu macari a Licata l'anni scuri dû fascismu ca s'accabaru lu 10 di giugnettu dô 1943, quannu la 3ª divisioni di fantarìa miricana sbarcau ntê costi dâ "Plaja", pigghiannu la citati.

Prima la guerra e doppu la crisi dû sùrfiru (di qualitati òttima, ma ca li carattirìstichi mpunìanu lu mpiegu di tècchinichi d'estrazzioni divinuti picca cumpititivi), purtaru a nu mpuvirimentu prugrissivu dû tirritoriu, signannu na svolta n senzu nigativu pî cunnizzioni ecunòmichi ginirali, ca ammuttau tanti licatisi a emigrari versu lu nord di l'Italia e versu àutri Paisi, suprattuttu n Girmania, Bergiu e Francia e, a dda banna di l'ucèanu, ntê Stati Uniti, ntâ l'Argintina e ntô Vinizzuela.

Pi furtuna, macari cu na situazzioni ecunòmica strammata e nu sviluppu edilizziu nun rigulatu ntê pirifirìi (suprattuttu tra l'anni '70 e '80), Licata sarvau na granni parti dû sò patrimoniu artìsticu, munumintali e naturali, ca oi custituisci la sò ricchizza cchiù granni. Lu clima (timpiratura media ànnua 18ºC, chioggia media ànnua 430 mm), lu mari pulitu, e la biddizza dû centru urbanu nni fannu na tappa ca nun s'havi a ammancari nta nu tiniràriu turìsticu n Sicilia.

Li duminazzioni ca succideru ntâ Sicilia ntô cursu dî millenni lassaru na prisenza nutèvuli ortri ca nta l'arritruvamenti archiològgici macari nta l'architittura civili e riliggiusa e ntâ struttura urbanìstica dâ citati: nni sunnu tistimunianza lu nchiantu àrabnu dû quarteri dâ Marina, la struttura dû quarteri Maltisi di Santu Pàulu e le la tipuluggìa barocca dî càssiri principali.

Nummarusi sunnu l'arritruvamenti archiològgici c'acchiànanu ô Paleolìticu, lu Mesolìticu e lu Neolìticu. S'hannu a nutari particularmenti l'ipuggeu Stagnoni Pontillu, la nicròpuli munumintali a grutti artificiali di Munti Pitrudda, la Grangela (òpira idràulica d'èbbica priellenìstica), lu frourion di Falaride (furtizza d'èbbica greca), nunchì li rasti dâ citati greca di Munti Sant'Àncilu.

Tanti dî riperti arritruvati pressu chisti e àutri siti di rilivanza archiològgica arritruvati ntô tirritoriu cumunali sunnu sarvati e esposti pressu lu Museu Archlològgicu citatinu, ntê lucali dû chiostru dâ Badìa.

Tra li beni munumintali di maiuri preggiu si cìtanu:

• lu Faru:si tratta dû 3° faru cchiù àutu d'italia;

• lu Casteddu Sant'Àngilu: nu furtuzzu d'avvistamentu spagnolu c'acchiana â fini dû XVI sèculu dû quali è visìbbili na granni parti dû liturali e dâ Chiana di Licata;

• la Cresia di Santa Marìa La Nova (Matrici): di nchiantu quattrucintiscu e cu rifacimenti d'èbbica barocca, òspita la Cappella dû Cristu Nìguru;

• Santa Marìa La Veteri: ntô quarteri di Santa Marìa, è la cresia cchiù antica e prima matrici di Licata, d'urìggini dui-tricintischi;

• lu Carmini: lu cumplessu duicintescu, furmatu dâ cresia e dû cunventu, subbìu na ridificazzioni ntô 1700, supra disignu di Giuvanni Biagiu Amicu;

• lu Palazzu di Citati, tìpica sprissioni dû liberty sicilianu, rializzatu supra pruggettu d'Ernestu Basili;

• li villi liberty: custruuti supra la cullina ca s'ergi supra la citati, custituìanu li risidenzi dî famigghi nòbbili e burghisi di l'accuminzagghi dû Novicentu;

A Licata è nortri prisenti l'Ossirvatoriu Avifaunìsticu Foci dû Salsu.

Lu tirritoriu di Licata si stenni pi circa 20Km supra la costa ca si prisenta assai varigata, si passa dî lochi cu tratti rinusi comu li praji di Farcunara nzinu a agghicari â "Playa" a urienti dâ citati, nzinu a passari di Marianeddu e a li suggistivi scuggheri dû Cavadduzzu e dâ Nicolizia, dî biddìssimi praji durati di Marianeddru, Cavaddruzzu, Muddrareddra e Puluscia e cuntinuannu macari a li praji beddi di San Nicola e Pisciottu a uccidenti.

Lu venniridìa prima dâ Dumìnica dî Parmi si svorgi l'Addulurata.

E' na ricurrenza assai sintuta e participata a Licata, e grapi di fattu li funzioni riliggiusi dâ Simana Santa.

Lu sò cultu fu nzirutu ntô 1755.

La prucissioni dû simulacru di lignu sitticintiscu dâ Madonna Addulurata purtata a spaddi dâ Cunfratèrnita di l'addulurata stissa, nesci a l'uri 10:00 dâ crisiudda di Sant'Agustinu, posta ntâ zona antica dâ marina ca s'affaccia supra lu portu, siquuta di nu munzeddu di fideli scàusi (nzinga di votu e di miràculu arricivutu) e di picciriddi fìmmini vistuti cu l'àbbiti sìmili a l'Addulurata. Pircurri lentamenti nu trattu dû centru dâ citati, facennu na sosta curta versu li 13:00 davanti ô palazzu di citati.

Arripartennu arriva davanti â cresia antica e cunventu dû Carmini e appoi turnannu 'n arreri, arriva doppu 5 uri ntâ matrici unni fà la sosta nzinu â sira dâ Dumìnica dî Parmi.

La dumìnica versu li 19:00 doppu la funzioni riliggiusa lu simulacru nesci dâ matrici e pircurri di novu li vìi dâ citati. E' suggistivu lu mumentu quannu la Madonna arriva "Sutta l'arcu'" na strata ca la stàtua pi passari di ddu trattu havi a èssiri calata nzinu ô puntu di tuccari quasi terra, un trattu assai suggistivu e tuccanti; cuntinuannu la longa prucissioni lu simulacru arriva ntâ cresia dî Setti Duluri (cresia antica ca pigghia lu nomu propiu n onuri dâ madonna Addulurata unni custudisci una dî cchiù antichi stàtui di l'addulurata) e fà na sosta curta davanti la cresia; versu menzanotti la prucissioni arriva ô portu unni l'addulurata trasi dintra la caserma dâ Capitanarìa di Portu; versu l'01:30 la prucissioni arriva ntâ cresia di Sant'Agustinu unni a lu gridu di "VIVA MARÌA ADDULURATA" trasi ntâ sò cresia unni veni diposta nta l'artaru majuri e vinirata pi tuttu l'annu di migghara di fideli, n attisa dâ pròssima prucissioni.

Li funzioni dâ Simana Santa arrìvanu ô gradu màssimu ntâ prucissioni dû Venniridìa Santu, ca si svilùppanu nta diverse fasi pi tuttu l'arcu dâ jurnata.

La prima prucissioni avveni n nutturna, a l'uri 3, e si movi dâ cresia antica di Santu Giròlamu, ntô cori dâ Marina. Veni purtatu, n furma privata, ma siquutu di cintinara di fideli, lu simulacru dû Cristu ch'è postu ntâ cruci supra lu Calvariu priparatu ntô locu occupatu, nzinu a mitati '800 dâ cresia dû Purgatoriu.

Lu Cristu, postu supra na littiga e accumpagnatu dâ Madonna Addulurata, veni cullucati nta na cappella priparata ô chianu terra dû palazzu La Lumìa, famigghia nòbbili di Licata. A menzijornu, sempri dâ cresia di Santu Giròlamu, s'avvìa la prucissioni dû Cristu purtaturi dâ Cruci, ca pircurri li dui càssiri principali, prima di tràsiri ntâ cappella La Lumìa unni la stàtua dû Cristu purtaturi dâ Cruci veni sustituutu dâ stàtua purtata la notti prima e sistimata attaccata a na culonna, la prucissioni cuntìnua nzinu a jùnciri ô Calvariu. Lu mumentu forsi cchiù sulenni dî funzioni dû Venniridìa Santu è ntâ prucissioni sirali dû Cristu dipostu supra nu lettu biddìssimu tuttu ntarsiatu e duratu pircurri li vìi dâ citati, e doppu dui sosti curti ntâ cresia dû Carmini e ntâ matrici fà la sò trasuta a Santu Giròlamu.

Lu 5 di maiu è la festa dû patronu, Sant'Àncilu Màrtiri, centru dâ festa è la seicintisca cresia di Sant'Àncilu, ntô cori baroccu dû centru stòricu.

Li jurnati sunnu muvimintati suprattuttu dâ fera longa ca si grapi un paru di jorna prima dâ festa e si cunchiudi lu 6 di maiu.

La fasi cchiù cuinvurgenti è la prucissioni di l'urna d'argentu seicintisca ca custudisci li resti dû Santu.

E' na prucissioni assai muvimintata, â quali partècipa na fudda mmenza e fistanti, l'urna dû Santu è accumpagnata quattru ceri, màchini di lignu seicintischi purtati n prucissioni di diversi catigurìi di travagghiatura.

Ntê diversi mumenti dâ prucissioni s'assisti, n punti pricisi dû picursu, â cursa sìa di l'urna ca dî ceri.

Vulìssiru rapprisintari li diversi fasi dâ vita dû Santu e dû viaggiu ca lu cunnucìu a Licata.

La stissa prucissioni, ma senza la participazzioni dî ceri si svorgi la prima dumìnica doppu firraustu, n mimoria di na pistilenza scampata (XVI sèculu)

• Rosa Balistreri (1927-1990), cantautrici
• Santi Buoni (1880-1915), matimàticu
• Àncilu Italia (1628-1700), architettu - a iddu si devi lu pruggettu urbanìsticu baroccu dâ Notu nova ntô 1693.
• Filippu Re Capriata (1867-1908), fìsicu - fu unu dî pricursura dâ TV, cu nu saggiu scintìficu apparutu n Francia ntô 1903
• Vicenzu Linares (1804-1847), littiratu, pueta, patriota.
• San Giuseppi Marìa Tomasi ( 1649-1713) cardinali talianu.
• Giuseppi Cannarozzi (1756-1833) Stòricu
• Sarvaturi Corvaja (1872-1962) Pitturi e sculturi
• Vicenzu Dainottu Penna (1817-1902) Antiburbònicu
• Gaitanu De Pasquali (1818-1902) Maggistratu talianu, scritturi. Fu artèfici dâ custruzzioni dû Portu
• Didacu Ferula (secunna mitati XVI-1642) Sacirdoti-scritturi e pueta
• Raimunnu Saverinu (1923- 1944) Partiggianu. A iddu è ntistatu nu munumentu ntâ sò citati natali
• Gnazziu Spina (...-...) Sculturi. Rializzau tanti stàtui pâ matrici a Licata e ntê cumuni vicini.

Nta l'anni '80 lu Licata Calciu fu artèfici di na scalata prudiggiusa ca lu purtau n picca anni dû calciu dilittantìsticu â seri B ntâ staggiuni 1988/89 unni ristau pi dui anni. Attuarmenti lu Licata Calciu è n Eccillenza.

• Stadiu cumunali "Dinu Liotta"
• Stadiu cumunali Calòjiru Sapuritu
• Palasport Nicolò Fragapani

L'econumìa è privalentimenti basata supra l'agricultura e la pisca.

Ntê sèculi lu portu fu assai mpurtanti: nta l'antichitati fu nu puntu di rifirimentu ntô Miditirràniu pû smistamentu di merci, suprattuttu dû granu; n tèmpura cchiù ricenti, ntâ prima mitati dû Novicentu, fu laricamenti mpiegatu pâ cummircializzazzioni dû sùrfiru ca pruveni dî mineri di tutta la Sicilia. Prugrissivamenti la valenza cummirciali subbìu nu ridiminziunamentu pirciò, a oi, sunnu privalenti l'attivitati ligati â pisca, cumposta di na flotta di varchi ca nèscinu a mari ogni notti e tràsinu ogni jornu purtannu n terra lu pisci lucali bonu e friscu.

Licata è giamillata cu:

• Reinheim, Girmania
• Cestas, Francia

• Situ ufficiali dû cumuni di Licata
• Museu Archiològgicu dâ Badìa
• Situ dâ matrici
• Situ dû Santuariu Sant'Àncilu
• Situ dâ Cunfratèrnita di "San Siròlamu" a Licata